Dawıslılar singarmonizmi

Eki yamasa onnan da kóp buwınlı sózlerde sońǵı buwınlardaǵı dawıslılardıń birinshi buwındaǵı dawıslı sesten ǵárezli halda keliwi dawıslılardıń ilgerili tásiriniń nátiyjesi bolıp tabıladı. Birinshi buwındaǵı dawıslı sestiń sońǵı buwınlarındaǵı dawıslılardı juwan-jińishkeligi, erinlik-eziwlik bolıwı jaǵınan ózine usatıwı, solay etip kóp buwınlı sózlerdegi dawıslı seslerdiń óz ara únlesip keliwi dawıslılar singarmonizminiń bir kórinisi boladı. A.M.Sherbaktıń aytıwınsha dawıslılar singarmonizmi sóz mánisin fonetikalıq jol menen ańlatıw zárúrliginen kelip shıqqan. Sóz benen sózdiń shegarasın belgilewde, sózdi bir pútin seslik kompleks sıpatında sóz dizbeginen, gápten ajıratıp alıwda dawıslılar singarmonizmi ayrıqsha áhmiyetke iye. Sebebi

dawıslılar singarmonizmi sózdiń ishinde bolatuǵın qubılıs. Máselen, sózdiń birinshi buwınında juwan dawıslı kelse, sońǵı barlıq buwınlarda da juwan dawıslılar keledi. Al sózdiń birinshi buwınında jińishke dawıslı kelse, sońǵı buwınlarda da jińishke dawıslılar keledi. Bunday tásir gáptegi qońsılas ekinshi sózge ótip ketpeydi. Túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de, dawıslılar singarmonizmi eki túrli kóriniste iske asadı: birinshiden, buwın qurılısındaǵı dawıslılardıń juwan ya jińishkeligi jaǵınan únlesip keliwi arqalı (tańlay únlesligi); ekinshiden, buwın qurılısındaǵı dawıslılardıń eziwlik ya erinlik bolıp únlesiwi arqalı (erin únlesligi). Solay etip dawıslılar singarmonizmi tańlay únlesligi hám erin únlesligi túrinde júzege shıǵadı. Biraq tańlay únlesligi bir bólek, erin únlesligi bir bólek bas-basına ómir súrmeydi. Kerisinshe, dawıslılar singarmonizmniń bul eki kórinisi de birlikte, supersegmentlik qubılıs retinde sóz qurılısındaǵı sesler arqalı júzege shıǵadı. Mısalı: [aǵashlıq], [tereklik], [q⁰ul⁰q⁰un⁰], [ú¹r ¹⁰g¹⁰ú¹n¹⁰]. Bul sózlerde dawıslılar birgelki juwan yamasa, birgelki jińishke bolıp keliwi menen birlikte tap sol sózlerdiń ózlerindegi dawıslılar birgelki eziwlik hám birgelki erinlik bolıp keledi. Sonlıqtan da tańlay únlesligi hám erin únlesligi haqqında ayrıqsha sóz etilgende bayanlawǵa qolaylı bolıwı esapqa alınadı. haqıyqatında da dawıslılar singarmonizmine muwapıq kóp buwınlı sózlerdiń qurılısındaǵı buwınlar juwan bolıp keliw menen birge, sonday-aq olar ya birgelki eziwlik, ya birgelki erinlik túrde ǵana ushırasıwı kerek; jińishke bolıwı menen birge, sonday-aq olar ya birgelki eziwlik, ya birgelki erinlik túrinde ǵana jumsalıwı kerek. Geypara sóz dóretiwshi qosımtalar (suffiksler) túbir sózdiń juwan ya jińishkeligine qaramastan, tańlay únlesligi boyınsha únlespesten-aq qosıla beredi.Solay etip dawıslılar singarmonizmine sáykes kóp buwınlı sózlerdiń qurılısındaǵı buwınlar birgelki juwan-eziwlik, birgelki juwan-erinlik, birgelki jińishke-eziwlik, birgelki jińishke - erinlik túrde ushırasıwı kerek. Bul dawıslılar singarmonizmi ushın eń ideal jaǵday. Bunday bolıp singarmonizmi eń rawajlanǵan tillerdiń qatarına qırǵız tilin jatqarıw múmkin.

házirgi qaraqalpaq tilinde dawıslılar singarmonizminiń kórinisin joqarıdaǵıday ideal jaǵdayda dep aytıwǵa bolmaydı. Cebebi qaraqalpaq tilinde kóp buwınlı sózlerde tańlay únlesligi tolıq saqlanǵan menen erin únlesligi tolıq saqlanbaydı. Máselen, [aǵalarımızǵa], [inilerimizge] túrinde kóp buwınlı túbir hám dórendi sózlerde dawıslılar birgelki juwan ya birgelki jińishke túrinde ushırasadı. Dawıslılardıń tańlay únlesligi túrkiy tillerde eń keń en jayǵan hám turaqlı fonetikalıq qubılıs. A.M.Sherbaktıń baqlawınsha qarayım, ózbek tillerinen basqa barlıq túrkiy tillerde dawıslılardıń tańlay únlesligi bayqaladı. qarayım tilinde dawıslılardıń tańlay únlesligi dawıssızlardıń únlesligi menen almasqan, al ózbek tilinde bolsa, túrkiy emes tillerdiń tásiri nátiyjesinde tańlay únlesligi pútkilley joǵalǵan. qaraqalpaq tilinde ayırım sózlerde dawıslılardıń tańlay únlesliginiń buzılıw jaǵdayı ushırasadı. Dawıslılardıń tańlay únlesliginiń buzılıwı basqa da túrkiy tillerde ushırasadı. Mısalı, túrkmen tilinde (dialektinde) [gáládurın], [galdurin]- «kiyatırman», [biládur], [bildur] «biledi», [bármaydur] «bermeydi»,[bilmáduran] «bilmeydi», gagauz tilinde [alyák] «aladı», [gályorum] «kelemen» sózleri, túrk tilinde [i], [ki], [yor], [dash], [gil], [istan] qosımtaları; qumıq tilinde [lar], [ıbız], [ıǵnız], [lıq], [li], [maq] qosımtaları; chuvash tilinde [sám], [i], [e] qosımtaları dawıslılardıń tańlay únlesligine baǵınbaydı. Uyǵır tilinde seplik jalǵawları (ni, nin, din, tim), betlik almasıǵınıń qosımtaları (mán, sán, miz, siz), kelbetliktiń qosımtaları (dák, siz), atlıqtıń qosımtası (si, san), qatarlıq sannıń (insi), jıynaqlaw sannıń (lán), kelbetlik feyillerdiń (qiǵan), buyrıq meyildiń 3-betiniń (sun), ótken máháldiń kóplik túriniń l- betiniń (duk) qosımtaları; kelbetlik dóretiwshi qosımta diki duz predikativlik kórsetkishi hám t.b. singarmoniyalıq variantları iye emes. Sonlıqtan olar túbir menen únlese bermeydi degen sóz.

Joqarıda atalǵan túrkiy tilleri sıyaqlı házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde de jumsalıp júrgen barlıq sózler tańlay únlesligi nızamına baǵınıp, birgelki juwan ya birgelki jińishke bolıp kele bermeydi, ádewir sandaǵı sózlerde juwan hám jińishke buwınlar aralasıp keledi. N.A. Baskakovtıń izertlewleri boyınsha tańlay únlesligine baǵınbaytuǵın sózlerdiń kópshiligi túrkiy tillerge basqa tillerden kirip kelgen sózler yamasa eki (siyrek jaǵdayda úsh) túbirden quralǵan qospa sózler bolıp tabıladı. Mısalı: ádiraspan, Ádenbay, áteshtan, biyday, Berdaq. Begjan, górqaw, gúzar, Gúlzar, gúman, gúnjara, Gúljan, guwalıq, elat, jigirma, Zul`fiya, ilham, imkaniyat, imtixan, inabat, inam, keyisnama, kelsap, Keńesbay, kerbaz, kespas, kisapır, kitap, qoshırey, qudıret, maqset, mehriban, nárenjan, pátiwa, pátiya, periyzat, raxmet, tábiyat, tárbiya, xızmet usaǵan sózler shıǵısı jaǵınan arab, parsı tillerinen kirgen sózler yamasa eki túbirdiń birigiwinen jasalǵan qospa sózler bolıp tabıladı. Sonday-aq orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde dawıslılardıń tańlay únlesligi nızamına baǵına bermeydi. Mısalı: akademik, anketa, aspirant, banket, general, desant, Erevan, kreslo, lenta, opera, proletariat, renta h.t.b.

Joqarıdaǵı sıyaqlı tańlay únlesligi menen únlespegen juwan-jińishkeli aralas buwınlı sózlerge qosımtalardıń juwan yamasa jińishke variantınıń qosılıwı ol sózlerdiń sońǵı buwınınıń juwan ya jińishkeligine baylanıslı boladı. Eger de sózdiń aqırı juwan buwınlı bolsa, qosımtanıń juwan sıńarı qosıladı; eger de sózdiń aqırı jińishke buwınlı bolsa, qosımtanıń jińishke variantı qosıladı. Mısalı: kitaplar, biydaylıq, tárbiyashı, gúwalıq, jigirmalap, itibarǵa, insapsız, inansań, operaǵa, aspirantı sıyaqlı sózlerdiń túbirleriniń sońǵı buwını juwan bolǵanlıqtan, qosımtalardıń juwan sıńarları qosılıp tur; maqsetler, qúdiretli, xızmetshi, qoshireylik, muǵallimge, raxmeti sıyaqlı túbirleriniń sońǵı buwını jińishke bolǵanlıqtan, qosımtalardıń jińishke sıńarları jalǵanıp tur.

Geypara sóz dóretiwshi qosımtalar (suffiksler) túbir sózdiń juwan ya jińishkeligine qaramastan, tańlay únlesligi boyınsha únlespesten-aq qosıla beredi. Máselen, dawılpaz, jalaxor, asxana, qaraqalpaqstan, suwat, qarızdar sózlerinde juwan buwınlı qosımtalar túbirge tańlay únlesligine muwapıq juwan buwınlı túbirlerge qosılıp tursa, jemxor, ilimpaz, kárxana, Ózbekstan, elat, beldar sózlerinde juwan buwınlı sol qosımtalar jińishke buwınlı túbirge qosılıp, tańlay únlesligi nızamı buzılıp tur. Sonday-aq aqılgóy, talapker, salıkesh, materializm, idealist sózlerinde jińishke buwınlı qolsımtalar juwan túbirge qosılıp tur. Solay etip ayırım jaǵdaylarda jińishke buwınlı sózlerge juwan buwınlı qosımta, juwan buwınlı sózlerge jińishke buwınlı qosımta qosıladı. Sebebi qaraqalpaq tilinde [paz], [xor], [xana], [stan], [at], [dar], usaǵan juwan buwınlı suffikslerdiń jińishke variantları, [góy], [ker], [kesh], [ist], [izm] sıyaqlı jińishke buwınlı suffikslerdiń juwan variantları joq. qosımtalardıń bunday variantsız bolıp keliwi, solay etip dawıslılardıń tańlay únlesliginiń saqlanbawı túrkiy tillerdiń ózleriniń túpkilikli qosımtaları ushın tán jaǵday emes. Dawıslılardıń tańlay únlesligine sáykes kelmeytuǵın joqarıdaǵı variantsız qosımtalardıń kelip shıǵıwına názer awdarsaq, olardıń da singarmonizmi joq sistemaǵa jatatuǵın tillerden awısqan qosımtalar ekenin bayqaw qıyın emes.

házirgi qaraqalpaq tilinde kóp buwınlı sózlerde dawıslılar (anıǵıraǵı tutas buwınlar) tańlay únlesligi boyınsha únlesip keliw menen birlikte erin únlesligi boınsha da únlesedi. Tańlay únlesligine qaraqalpaq tilindegi dawıslılar hám buwın quramındaǵı dawıssızlar tolıq qatnasıp, hesh bir fonema onnan tısqarıda qalmaytuǵın bolsa, erin únlesliginiń tásir etiw kólemi onday emes. Birinshiden, erin únlesliginiń tásirine barlıq dawıssızlar ushıray bermeydi. Erin únlesligine beriletuǵın dawıslılar tek qısıq, eziwlik dawıslılar bolǵan [ı], [i], [e] fonemaları bolıp tabıladı. Ekinshiden, kóp buwınlı sózlerde erin únlesligi menen únlesken buwınlardıń hámmesinde bastan ayaǵına shekem bul únlesliktiń tásir etiw kúshi menen taralıw órisi teńdey dárejede bolmaydı. Erin únlesliginiń tásiri sońǵı buwınlarda kem-kem hálsireydi hám ol tásir keyingi buwınlarda pútkilley joyıladı. Mısalı, salıstırıń: [kúlkú]-[kúlkúmiz]-[kúlkúmizdi], [bulqun], [bulqunı]-[bulqunımız]. Sonlıqtan dawıslılar singarmonizminiń bul eki kórinisin óz ara salıstıra otırıp, tańlay únlesligin tolıq únleslik, erin únlesligin jartılay únleslik dewge boladı.

Dawıslılar singarmonizmine baylanıslı terminlerdiń jumsalıwına anıqlıq kirgiziw talap etiledi. K.Ubaydullaev «sózlerdegi dawıslılardıń bastan ayaq birgelki ya gileń juwan, yamasa gileń jińishke bolıp (keliwine) ayıtılıwına singarmonizm^ « deydi. Onıń aytıwı boyınsha: «Eziwlik dawıslılardan soń da, erinlik dawıslılardan soń da (orfografiyalıq normanı eske alǵanda) eziwlik dawıslıları sózdiń keyingi buwınlarında kele beredi. Mısalı, xalıq, balıq, qurılıs, óndiris, paxtashılıq, kútin, ótin, qora, úlken, kishkene, kútá, gúllán, júdá hám t.b., eziwlik dawıslılardan á sesi báhár, máhál, sáhár, gúllán, kútá. júdá hám t.b. usaǵan sózlerdiń aqırǵı buwınlarında kele beredi, al ádiraspan, ádirá, Ábdikárim sıyaqlı sózlerdiń úshinshi buwınlarında da dawıslı á sesi gezlesedi».^ Bul aytılǵan pikirdi qáte dep aytıwǵa bolmaydı. Biraq bul jerde keltirgen mısallar aytılǵan pikirlerdi tolıq tastıyıqlay bermeydi. Máselen, «erinlik dawıslılardan soń da (imla qádeni eske alǵanda) eziwlik dawıslıları sózdiń keyingi buwınlarında kele beredi» degen pikirden keyin onı mısallar menen tastıyıqlaw maqsetinde qurılıs, óndiris, kútin, ótin, úlken degen sózlerdi keltiriwi shınlıqqa sáykes kelmeydi. qaraqalpaq tiliniń imla qádeleri tiykarında bul atalǵan sózlerdiń sońǵı buwınlarında eziwlik dawıslılar jazılǵanı menen (bul jerdegi shártli túrde qabıl etilgen jazıwǵa súyeniwdiń ózi nadurıs) haqıyqat izertlew ob`ekti bolıp sanalatuǵın janlı sóylew tilinde tańlay únlesligi tásirinen tısqarı, sonıń menen birge erin únlesligi anıq bayqaladı hám qurılıs, óndiris, kútin, ótin, úlken sózleriniń ekinshi buwınında qısıq eziwlik ı, i, e dawıslıları jazılǵanı menen janlı sóylew tilinde olar sáykes erinlik dawıslılar bolǵanı [u], [ú], [ó] túrinde aytılatuǵının bayqaw qıyın emes.

K.Ubaydullaev dawıslılar únlesligin «eziw únlesligi (palatal`lıq attarktsiya yamasa lingval`lıq singarmonizm)» hám «erin únlesligi (labial`lıq attraktsiya yamasa labial`lıq singarmonizm)» dep bóliwin de tolıq maqullaw qıyın. Onıń aytıwınsha» ... birinshi buwındaǵı dawıslınıń tásirine qaray qalǵan buwınlardaǵı dawıslılardıń gileń juwan yamasa gileń jińishke bolıp hám dáslepki buwınnan basqa buwınlarda erinlik dawıslılar kelmey, eziwlik dawıslılar keliwi eziw únlesligi dep ataladı» . Bul jerde shınında tańlay únlesligi menen erin únlesligi shatastırılǵanlıǵı kórinip tur. Tańlay únlesligi máisinde avtor tárepinen «eziw únlesligi» degen termin alınǵan. Bul terminniń usı jerde ańlatıp turǵan mánisi pikirdi tastıyıqlamay tur. «Eziw únlesligi» túsinigine «gileń juwan yamasa gileń jińishke» buwınlar, taǵı da «erinlik dawıslılar emes, eziwlik dawıslılardıń keliwi» «zorlap» birlestirilgen. haqıyqatında gileń juwan yamasa gileń jińishke buwınlardıń bir sózdiń qurılısında keliwi ya eziwlik halında yamasa erinlik halında ǵana bolatuǵınlıǵın (olar ekewiniń birge júretuǵınlıǵın) esten shıǵarıwǵa bolmaydı. Juwan buwın sonıń menen birge ya eziwlik, ya erinlik bolıp keledi. Sonday-aq jińishke buwın da ya eziwlik, ya erinlik halda ǵana ushırasadı. Al bul qubılıstıń turaqlı yamasa ózgermeli bolıwı - pútkilley basqa másele. Sonlıqtan da dawıslılardıń singarmonizmin eziw únlesligi jáne erin únlesligi dep bóliwdi terminologiyalıq jaqtan da, ámeliy jáne teoriyalıq jaqtan da maqullawǵa bolmaydı. Tańlay únlesligi boyınsha buwınlar birde birgelki juwan, birde birgelki jińishke bolıp keledi. Al erin únlesligi boyınsha bunday birgelkilik (únleslik) qatań saqlanbaǵanı menen qurılıs, óndiris, kútin, ótin, úlken usaǵan sózlerdiń ekinshi buwınlarında eziwlik dawıslı háripler (ı, i, e) jazılǵanı menen tábiyiy sóylew tilinde shınında olardıń erinlik dawıslılar (u,ú,ó) ekenin, solay etip [qurılı°s], [wondúri°s] [kútún], [wótún], [úlkón] bolıp aytılatuǵının biykarlaw qıyın.

Artikulyatsiyalıq jaqtan tańlay únlesligi dep júrgenimiz shınında jińishke dawıslılardı aytqanda tildiń alǵa hám artqa juwan dawıslılardı aytqanda artqa jıljıw jaǵdayı menen, erin únlesligi dep júrgenimiz erinlik dawıslılardı aytqanda erinniń alǵa úyriliw hám eziwlik dawıslılardı aytqanda artqa tartılıw jaǵdayı menen tikkeley baylanıslı boladı. Sonlıqtan da artikulyatsiyalıq jaqtan háreketsheń sóylew aǵzaların basshılıqqa alǵan halda tańlay únlesligin tillik (lingval`lıq) únleslik, erin únlesligin sol óziniń qálipinde erin (labial`lıq) únlesligi dep alıw múmkin edi. Biraq qáliplesken tańlay únlesligi terminin ózgerte beriwdiń zıyanlı ekenin esapqa alıp, bul jumısta tillik únleslikti tańlay únlesligi qálpinde qaldırıwdı maqul kórdik. Sonday-aq erinniń qatnasına qaray dawıslılardıń erinlik, eziwlik bolıp bóliniwi hám tildiń qatnasına qaray juwan, jińishke bolıp bóliniwin eske ala otırıp, olardı singarmonizm boyınsha endi birgelki juwan hám birgelki jińishke bolıp keliwin ańlatıw ushın «eziw únlesligi» terminin qollanıw aqılǵa maqul kelmeydi. Eziwlik dawıslılardıń jubayı erinlik dawıslılar bolatuǵının esapqa alsaq, eziwlik dawıslılardıń ózleri de, sonday-aq erinlik dawıslılar da óz ishinde taǵı da juwan, jińishke bolıp bólinetuǵının eske alsaq, «eziw únlesligi» termininiń lingval`lıq singarmonizm mánisinde qollanılıwınıń orınlı emesligine iseniwge boladı.

Usı dáwirge shekem dawıslılardıń erin únlesligi degendi tek bir tárepleme birinshi buwındaǵı erinlik dawıslılardıń ekinshi buwındaǵı qısıq dawıslılardıń erinlik bolıp keliwin talap etiwi túsinilip kelgen bolsa, endi dawıslılardıń labial`lıq singarmonizmin keńirek kólemde túsiniw kerek dep oylaymız. Birinshiden, dawıslılardıń labial`lıq singarmonizmi eki túrli kóriniste boladı: erinlik (qulun, kúlkú, bólók) hám eziwlik (bala, sálem, kelin); ekinshiden, labial`lıq singarmonizm bir buwınlı sózlerde erinlik dawıslılar menen qońsılas kelgen dawıssızlar ortasında mudamı hám turaqlı túrde kórinedi.

házirgi qaraqalpaq tilinde ashıq dawıslılar bolǵan [a], [á] erin únlesliginen tısqarı qaladı. Bul dawıslılarǵa labil`lıq singarmonizm tásir etpeydi. Birinshi buwında erinlik dawıslılar keliwine qaramastan ekinshi hám onnan sońǵı buwınlarda ashıq eziwlik [a], [á] jumsala beredi. Mısalı: [polat], [qulaq], [quraq], [quratan], [kútá] hám t.b. Biraq bunday jaǵdaylarda da tańlay únlesligi qatań saqlanadı: juwan [a] tek aldıńǵı buwında juwan erinlik dawıslılar kelgen jaǵdayda, jińishke [á] tek aldıńǵı buwında jińishke erinlik dawıslı kelgen jaǵdayda ǵana jumsaladı. Bul tártiptiń qatań saqlanıwı qaraqalpaq tilinde dawılılar singarmonizminde lingval`lıq singarmonizmniń jetekshi orın tutatuǵının ańlatadı.

qaraqalpaq tilinde dawıslılardıń labil`lıq singarmonizmi degennen birinshi buwındaǵı erinlik dawıslılardıń ekinshi buwındaǵı qısıq eziwlik dawıslılardı sáykes erinlik dawıslılarǵa aylandırıwı túsiniledi. Sol dawıslılardıń ózleri erin únlesligi boyınsha únlesip keliw menen birlikte tańlay únlesligi menen de únlesip turadı. Óytkeni erinlik dawıslılardıń ózleri ya juwan, ya jińishke túrde ǵana ushırasadı. Erin únlesligin ańlatatuǵın óz aldına seslik birlikler joq, onday bolıwı múmkin de emes. Mısalı: [q°ul°un°], [k°u'l'°kú] sózlerinde dawıslılar erin únlesligi boyınsha da, tańlay únlesligi boyınsha da únlesip tur; [qulun]- juwan buwınlı, [kúlkú]-jińishke buwınlı. Sonday-aq bul eki sózde buwınlar birgelki erinlik. Tap usınday pikirdi [balıq], [bala], [bálent], [gilem] sózleri jóninde de aytıwǵa boladı: [balıq], [bala]-juwan buwınlı, [bálent], [gilem] - jińishke buwınlı. Sonday-aq bul sózlerdiń bárinde buwınları-birgelki eziwlik bolıp kelgen. Soay etip tańlay únlesligi boyınsha buwınlar juwan hám jińishke bolıp kelse, erin únlesligin boyınsha erinlik hám eziwlik bolıp keledi. Bul dawıslılar singarmonizminiń kórinisleri bolıp tabıladı.

házirgi qaraqalpaq tilindegi dawıslılar singarmonizmin ańlatıwshı keste:

Sońǵı buwınlardaǵı dawıslılar Birinshi buwın- daǵı dawıslılar	A	ı	á	i	e	sózler
A	+	+				bala, atız
I	+	+				ılaq, ıdıs
O	+	+				qonaq, qonuq
U	+	+				bulaq, tuxum
á			+	+	+	sáhár, ádis, bálent
I			+	+	+	irát,bilim, tilek
E			+	+	+	dúkán, jelim, terek
ó			+	+	+	kólúk, tósók
ú			+	+	+	júdá, gúrtúk

Dawıslılar singarmonizmin ańlatatuǵın kesteden kórinip turǵanınday-aq birinshi buwında juwan erinlik dawıslıları bolǵan [o] yamasa [u] foneması kelse, ekinshi buwındaǵı eziwlik [ı] dawıslısı erinlik [u] dawıslı fonemasına aylanıp aytıladı; birinshi buwında jińishke erinlik dawıslıları bolǵan [ó] yamasa [ú] foneması kelse, ekinshi buwındaǵı eziwlik [i] yamasa [e] dawıslı sáykes erinlik [u], [ó] fonemalarına aylanadı. Mısalı: [qosuq], [worun], [qoqum], [toqum], [toǵuz], [qulun], [julun], [quduq], [wógúz], [gúdú], [úkú], [tútún] [júrók], [wozok], [shorók], [bórók] usaǵan túbir sózlerdiń ekinshi buwınında, [wotun], [qolum``], [jolum], [bólúk], [bólók], [tógún], [wónum], [súrgú] sıyaqlı dórendi sózlerdegi qosımtalarda awızsha sóylew tilinde erinlik dawıslılar aytıladı. Biraq olar jazıwda házirgi imla qádeleri tiykarında qosıq, orın, qoqım, toqım, toǵız, qulın, julın, qudıq, kólik, ógiz, gúdi, úki, tútin, júrek, gúrek, ózek, shórek, bórek, otın, qolım, jolım, bólek, bolik, tógin, ónim, kúlki, súrgi túrinde erin únlesligi sáwlelenbegen halda ekinshi buwında eziwlik [ı], [i], [e] háripleri arqalı jazıladı. Al úshinshi buwındaǵı qısıq eziwlik dawıslılarǵa erin únlesliginiń tásiri páseńleydi. Salıstırıń: [qulun]- [qulunı⁰], [julun]- [julunı^0,] [julqun]- [julqunı⁰p], [júrók]- [júrogi⁰] hám t.b. Bul sózlerde ekinshi buwındaǵı erinlik dawıslılardıń tásiri menen erinlik dawıslı fonemaǵa aylanıp aytılsa, úshinshi buwında qısıq eziwlik dawıslılar turaqsız halda birde erinlik tús alıp, bir «taza» eziwlik halında aytıladı. Al tórtinshi hám onnan sońǵı buwınlardaǵı qısıq eziwlik dawıslı fonemalarǵa erin únlesliginiń tásiri birotala joyıladı. Mısalı, salıstırıń [qulun]- [qulun°]- [qulunı°mız], [julunı°]- [julunı°mız] hám t.b.

Dawıslılardıń singarmonizmi menen olardıń sózlerdegi túrli fonetikalıq jaǵdaylarında jumsalıw qubılısı tıǵız baylanıslı boladı. qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń hámmesi bir buwınlı sózlerde hám kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında jumsala beredi. Al kóp buwınlı sózlerdiń sońǵı buwınlarında dawıslı fonemalar sheklengen halda jumsaladı. Sońǵı buwınlarda qanday dawıslı fonemanıń jumsalıwı birinshi buwındaǵı dawıslı fonemanıń sıpatına baylanıslı boladı. Joqarıda keltirilgen mısallardan hám dawıslılar singarmonizmin ańlatıwshı kesteden kóringenindey-aq birinshi buwında juwan dawıslı bolsa, ekinshi hám onnan sońǵı buwınlarda da juwan dawıslı keledi; birinshi buwında jińishke dawıslı bolsa, sońǵı buwınlarda da jińishke dawıslı boladı; birinshi buwında erinlik dawıslı kelse, ekinshi buwındaǵı [ı], [i], [e] eziwlik dawıslı fonemaları sáykes erinlik [u], [ú], [ó] dawıslı fonemalarına aylanıp aytıladı (kestede qosıw belgisi dóńgelikke alınǵan qatarlar). házirgi qaraqalpaq tilindegi [átkónshek], [áteshkúr], [átshók], [bayǵus], [dástúr], [jadigóy], [jelxom], [zárúr], [kámzol], [maqluq], [maxul], [maxmut], [kátquda], [yesersoq] usaǵan sırttan kirgen yamasa qospa sózlerdi esapqa almaǵanda erinlik buwın eziwlik buwınnan keyin jumsalmaydı. Solay etip túpkilikli sózlerdiń birinshi buwınınan basqa, sońǵı buwınlarda erinlik dawıslılar joqarıda aytılǵanınday-aq sheklengen jaǵdayda ǵana erinlik singarmonizmi kóleminde jumsaladı. Al olardıń ishinde erinlik [o] foneması birinshi buwınnan basqa sońǵı buwınlarda pútkilley jumsalmaydı.

Erinlik dawıslılardıń sońǵı buwınlarındaǵı shekleniwshiligi qos erinlik [w] dawıssızınıń tásiri nátiyjesinde saplastırıladı. Anıǵıraq aytqanda, qos erinlik [w] dawıssızı ózi menen qońsılas kelgen qısıq eziwlik dawıslılardı sáykes erinlik dawıslılarǵa aylandıradı: ekinshi hám onnan sońǵı buwınlarda jumsalǵan erinlik dawıssız [w] foneması óziniń aldında kelgen eziwlik [ı], [i] dawıslı fonemaların sáykes erinlik [u], [ú] fonemalarına aylandıradı. Mısalı: [aluw], [woquw], [júrúw], [biliw], [atqarıw], [jetkerúw]. Sonday-aq sońǵı buwınlarda erinlik [w] dawıssız fonemasınıń sońında qısıq eziwlik [ı], [i], [e] dawıslı fonemaları kelgende birinshi buwındaǵı dawıslınıń erinlik yamasa eziwlik bolıwına qaramastan sáykes [u], [ú], [ó] erinlik dawıslılarına aylanıp aytıladı. Mısalı: [juwun], [jawun], [jasawul], [qosuwus], [dawur], [gúwúl], [súgúwúr], [dáwót], [súwón], [júwón] hám t.b. Bul mısallara birinshi buwında erinlik dawıslıları kelip, onıń ústine sońǵı buwındaǵı qońsılas erinlik dawıssızdıń tásirine ushıraǵanlıqtan [juwın], [qosıwus], [gúwúl] sózlerinde birinshi buwınında eziwlik dawıslılar kelgen sózlerge qaraǵanda erin únlesliginiń tásiriniń kúshlirek ekeni bayqaladı.

qaraqalpaq tilinde dawıslılardıń erin únlesligi jóninde sóz etkende S.E.Malovtıń bul haqqındaǵı aytqan pikrlerin eske almawǵa bolmaydı. Onıń baqlawınsha túbirdegi erinlik dawıslılar qosımtadaǵı dawıslılarǵa sezilerli dárejede tásir etedi. Bul jaǵınan qaraqalpaq tili qazaq, noǵay tillerine, sonday-aq shaması, altay tiline de oǵada usaydı. S.E.Malovtıń aytıwınsha: túbirdegi juwan erinlik dawıslılar bolǵan [u], [o] fonemaları qosımtadaǵı ashıq dawıslılardı erinliklestirmeydi: eger de túbirde jińishke erinlik dawıslılar bolǵan [ó], [ú] fonemaları kelse, qosımtadaǵı ashıq dawıslını erinliklestirmeydi. Al qosımtada qısıq dawıslılar kelse, túbirdegi juwan erinlik dawıslılar bolǵan [o], [u] fonemaları da, jińishke erinlikler bolǵan [ó], [ú] fonemaları da qosımtadaǵı dawıslılardı erinliklestiredi. Bul jerde S.E. Malovtıń «qosımtadaǵı ashıq dawıslılardı túbirdegi [ó] yamasa [ú] erinliklestiredi» degen pikirin talqılawǵa tuwrı keledi. Biziń túsinigimizshe, sonday-aq túrli eksperimental` maǵlıwmatlardıń tastıyıqlawları boyınsha, házirgi qaraqalpaq tilinde ashıq eziwlik fonemalar tek ekew: [a] hám [á]. Al S.E.Malov tastıyıqlap otırǵan [e] dawıslısın ashıq fonema dewge barlıq fonetikalıq hám fonologiyalıq maǵlıwmatlar qarsı keledi. Shınında [e] qısıq dawıslı fonema. Bul fonemanıń házirgi qaraqalpaq tilinde qısıq, til aldı, eziwlik ekeni sóylew aǵzaların jay baqlawımız arqalı da, túrli eksperimental` izertlewler arqalı da tolıq tastıyıqlandı. Sonlıqtan eger de [e] fonemasın ashıq fonema demeytuǵın bolsaq, onda «qosımtadaǵı ashıq dawıslılardı túbirdegi [ó] yamasa [ú] erkinliklestiredi» degen pikirdi biykarlawǵa tuwra keledi. Sonda erin únlesligi menen únlesetuǵın tek qısıq dawıslılar ǵana bolıp shıǵadı. Mısalı, [qulqun], [úrgún], [tórkún] sózleriniń ekinshi buwınındaǵı qısıq dawıslılar hám ol tutas buwınlar qanday boıp únlesse, [bórgó], [jorgók], [gúrók], [júrók] sózleriniń ekinshi buwınındaǵı dawıslı da tap sonday bolıp únlesedi. Bunıń ózi de taǵı bir mártebe [e] fonemasınıń qısıq dawıslı fonema fonema ekenin ańlatadı. Sebebi qısıq [y], [i] dawıslıları menen birdey dárejede bunday ózgeriske ushırawı tosınnan bolǵan jaǵday emes. Al bul [e] fonemasın qısıq [y], [i] dawıslıları menen jaqınlastıratuǵın belgi bolıp esaplanadı.