Ájiniyaz atındaǵı NMPI diń Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakul`teti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika.

Lekciya teksti

Dúzgen: dots. O.Sayımbetov.

Nókis

1 - lekciya

Fonetika – til sesleri haqqındaǵı ilim

Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti - adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, oylawımızdıń tikkeley shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dálillengen edi. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonatsiyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp sanaladı.

Tildegi barlıq sesler tutas bir sistemanı quraydı. Bul sestiń tutas til sistemasına kiretuǵınlıǵı onıń tildegi basqa seslerge qatnasında, qarama-qarsı qoyılıwında, óz-ara salıstırılıwında anıq kórinedi. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlaw, qansha dawıslı hám dawıssızlardıń óz aldına dara fonema xızmetinde jumsalatuǵınlıǵın, olardıń sóz mánisin hám formasın ayırıwǵa qatnasın anıqlaw ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Sózde geypara jaǵdaylardıń sebebinen ayırım seslerdiń túsip qalıw yamasa almasıw qubılısları ushırasadı. Sonday-aq qońsılas seslerdiń, buwınlardıń óz-ara tásirine baylanıslı, pátke hám taǵı basqa fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı sesler belgili dárejede ózgerislerge ushırap, bir-birine úylesip keledi. Mine, bunday qubılıslardıń barlıǵı fonetikanıń birden-bir tiykarǵı izertlew ob`ekti bolıp tabıladı.

Álbette, til sesleri adamnıń sóylew aǵzalarınıń tikkeley qatnası arqalı jasaladı. Sóylew aǵzaları adamlardıń biologiyalıq jaqtan tirishilik etiw ushın kerekli bolǵan músheleri xızmetin atqarıw menen birge olardıń(adamlardıń) jámiyettegi eń áhmiyetli qatnas quralı bolǵan tildi, sóylewdi payda etiwshi aǵzaları bolıp ta sanaladı. Tildegi sesler birinen soń biri izbe-izlik penen aytıladı, al bir neshe sesti bir waqıtta teńinen aytıw múmkin emes. Tilde aytılatuǵın sesler tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdiń bir túri bolıp, olardıń hár qaysısı ózlerine tán akustikalıq sıpatlamasına iye boladı. Sóylew aǵzaları hám olardıń seslerdi payda etiwdegi xızmeti, seslerdiń akustikalıq tárepi fonetikada izertlenedi. Buwın, pát, intonatsiya til sesleri menen tıǵız baylanıslı boladı. Olardı bildiretuǵın ayrıqsha sesler joq. Basqasha aytqanda buwın, pát, intonatsiya tildiń materiallıq tárepi, fizikalıq forması bolǵan seslerden bólek turmaydı. Kerisinshe, olar til birlikleri bolǵan sesler menen birlikte, sesler arqalı tutas sózlerde hám gáplerde kórinedi. Sonlıqtan tildegi sesler arqalı júzege shıǵatuǵın bunday qubılıslar da fonetikada izertlenedi.

Biziń házirgi jazıwımız (kirill, latın jazıwları) seslik jazıw bolıp, hár bir seslik tip - hár bir fonema (geyde birneshe fonemalar) qabıl etilgen shártli tańba menen belgilenedi. Álipbedegi háriplerden, barlıq shártli tańbalardan durıs paydalanıp, sózlerdi hámme bir qıylı etip durıs jazıw máseleleri kópshilik jaǵdayda fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Sonday-aq awızsha sóylew óz normasına, ózgesheligine iye boladı. Awızsha sóylew mudamı jazıw menen sáykes kele bermewi múmkin. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri bir-birine tıǵız baylanıslı bolıw menen birge olar ayrmashılıqlarǵa da iye boladı. Tildiń awızsha sóylew normaları, jazıw qádeleri tikkeley fonetikaǵa baylanıslı dúziledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri fonetikanıń tikkeley izertlew ob`ektine kiredi.