ЛЕКЦЫЯ № 2

“Лексічная сістэма белаурскай літаратурнай мовы”

План:

1.Паняцце лексікі. Лексікалогія.

Лексіка – (ад грэч. lexikos) – гэта ўвесь слоўнік, сукупнасць слоў пэўнай

мовы. Лексікай называецца не толькі слоўнік мовы таго ці іншага народа, але і

сукупнасць слоў, якія ўжываюцца ў творчасці асобнага паэта ці пісьменніка

(лексіка Р. Барадуліна), у асобным творы (лексіка рамана І. Шамякіна «Сэрца

на далоні»), у пэўнай гаворцы (дыялектная лексіка) і інш.

Раздзел мовазнаўства, які вывучае лексіку, называецца лексікалогіяй (ад

грэч. lexikos – які адносіцца да слова, слоўнікавы і logos – вучэнне, навука).

Лексікалогія цесна звязана з іншымі раздзеламі мовазнаўства, якія

вывучаюць словы:

- этымалогіяй (вывучэнне першапачатковага значэння слова);

- стылістыкай (вывучэнне спосабаў выкарыстання моўных сродкаў);

- дыялекталогіяй (вывучэнне тэрытарыяльных гаворак);

- фразеалогіяй (вывучэнне ўстойлівых выразаў) і г.д.

2.Лексіка паводле паходжання.

Словы сучаснай беларускай мовы вельмі розныя паводле часу ўзнікнення і

паходжання.

Аснову лексікі сучаснай беларускай мовы складаюць словы

спрадвечна беларускія:

1) гэта словы, якія беларуская лексіка захавала яшчэ з перыяду

агульнаславянскага моўнага адзінства;

2) словы, якія належаць да ўсходнеславянскай мовы – агульнай моўнай

крыніцы ўсходніх славян;

3) словы ўласнабеларускія, што ўзніклі ў эпоху самастойнага існавання

рускай, беларускай і ўкраінскай моў.

Акрамя таго, у беларускай лексіцы вылучаецца група запазычаных слоў,

якіх у нашай мове значна менш, чым слоў спрадвечна беларускіх.

Агульнаславянская лексіка – самы старажытны пласт беларускай лексікі,

які ўжываецца ў большасці сучасных славянскіх моў.

Напрыклад: бел. – поле; руск. – поле, укр. – полe, балг. – поле, чэшск. –

pole, польск. – pole; бел. – плечы, руск. – плечи, укр. – плече, балг. – плещи,

чэшск. – plege, польск. – plece; бел. – салавей, руск. – соловей, укр. – соловій,

балг. – славей, чэшск. – slavik, польск. – slowik.

Агульнаславянская лексіка ахоплівае разнастайныя семантычныя групы

слоў:

1. назвы асоб: брат, маці, сын, сястра, дзед, унук;

2. назвы органаў і частак цела чалавека: вока, вуха, галава, сэрца;

3. назвы прадметаў і з’яў прыроды: бераг, гара, даліна, луг, вецер,

град, дождж, мароз, раса;

4. назвы адрэзкаў часу: восень, вечар, дзень, год, зіма, лета, месяц, ноч;

5. назвы раслін: трава, бяроза, дуб, лаза, дрэва;

6. назвы жывых істот: вавёрка, заяц, муха, лось, мядзведзь, пчала;

7. назвы дзеянняў: бегчы, несці, гаварыць, ісці;

8. назвы якасцей і ўласцівасцей: вузкі, востры, мяккі, цвёрды;

9. назвы адцягненых паняццяў: вера, гнеў, любоў, памяць, розум, радасць;

10. назвы ліку: адзін, два, дзесяць;

11. займеннікі: я, ты, ён, мы, вы, яны.

Уласнабеларуская лексіка – лексіка, якая адносіцца да перыяду

фарміравання, развіцця самастойнай беларускай мовы. У першую чаргу гэта

словы, якія захаваліся ў беларускай мове яшчэ да агульнаславянскай эпохі, але

якія сучасным рускай і ўкраінскай мовам неўласцівыя, бо вядомы як устарэлыя

ці вузкамясцовыя лексічныя адзінкі: абрус, астрог, волат, рухаць, бараніць,

туляцца, чараваць, клопат, паклёп і інш. Значна больш слоў, якія маюць

выразныя фанетычныя і граматычныя прыметы старажытнай беларускай мовы.

Так, характэрнымі асаблівасцямі ўласнабеларускіх слоў з’яўляюцца:

1. паўнагалоссе: кароткі, вораг, прахалода, салодкі, пасярод і інш.;

2. прыстаўныя гукі: іржа, ілжывы, аржаны, вольха, вока, возера, вуж,

вуліца і інш.;

3. спалучэнні ры, лы: брыво, крышыць, хрысціць, скрыгатаць, трывога,

хрыбет і інш.

Уласнабеларускімі лічацца словы, утвораныя ад агульнаславянскіх і

ўсходнеславянскіх каранёў пры дапамозе беларускіх словаўтваральных

сродкаў: варожка (ворожея), сцежка (стезя), пустка (пустота), бярэзнік

(березняк), спявак (певец), слухач (слушатель) красамоўнасць (красноречие) і

інш.

Запазычаная лексіка – вялікі пласт лексікі беларускай мовы. Засваенне

пэўнай мовай іншаземных слоў – натуральны вынік эканамічных, палітычных,

культурных сувязей з іншымі народамі, вынік цесных моўных кантактаў.

Запазычаныя словы прыходзяць у мову як новыя разам з новымі паняццямі і

рэаліямі, радзей – як сінонімы да вядомых слоў. Запазычанні адбываюцца

двума шляхамі: вусным – праз непасрэдны кантакт з носьбітам другой мовы і

пісьмовым – праз навуковую, мастацкую літаратуру, афіцыйныя дакументы.

Многія з іх так даўно і трывала ўвайшлі ў лексічную сістэму

сучаснай беларускай мовы, што іх «іншаземнасць» можна ўстанавіць толькі

шляхам спецыяльнага лінгвістычнага аналізу.

Найбольш пашыраныя групы запазычаных слоў у беларускай мове:

1. паланізмы – моц, скарб, гузік, скарга, палац, відэлец, вяндліна, вільгаць,

зброя, здрада, кабета, лямант, маёнтак, халява, цалкам і інш.;

2. цюркізмы – дыван, капкан, тапчан, торба, атаман, кандалы, каравул,

качан, баран, барсук, бугай, таракан, кафтан, халат, туман і інш.;

3. грэцызмы – акадэмія, алегорыя, геаматрыя, дыялектыка, кафедра,

камедыя, космас, логіка, матэматыка, педагогіка, стыхія, фантазія,

параграф і інш.;

4. лацінізмы – акцёр, дэкан, дырэктар, інспектар, камісар, прафесар, гумар,

працэс, тэрмін, цэнтр, канстытуцыя, камісія, сесія, атэстат і інш.;

5. германізмы – маляр, майстар, слесар, вахта, рота, гандаль, шафа, шнур,

шуфляда, кухня, шпіталь, фарба, футра, коўдра і інш.;

6. русізмы – байдарка, балалайка, бальшак, ваенрук, ваенторг, ветэран,

ветфельчар, вінтоўка, мясарубка, савет, чарцёж, частотнасць і інш.