
2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т
..pdfмусда ва сунгра бош мия пустлогида фаоллик кузатилади. Д.Линдсли ^иссиёт яратувчилартаркибига ритикуляр формацияни ^ам киритиб бу назарияни кенгайтирди. Д.Линдсли назарияси буйича ички ва ташци му^итдан келган таъсиротлар ретикуляр форма цияни цузгатади, цузгалиш у ердан гипоталамус, таламус, гип покамп ва бош мия пустлоцларига тар^алади.
Дж. Пейз назариясига асосан, ^иссиёт келиб чщишида энг мухим саналган миянинг цисми лимбик тизимдир: гиппокампдан 1$узгалиш гумбаз ва мамиляр тана, белбоя пушта ва бош мия пустлогига тарцайди.
Купгина тад^ицотчилар нейрохирургик ва неврологик амалиётда ^айвонларда утказилган тажрибалар натижасига кура ^иссиётни миянинг маълум чегараланган ^исми фаолияти сифатида цараш нотурри деган фикрга келишган.
Уйцу физиологияси. Субъектнинг тацщи дунё билан фаол пси хик алоцаси йуколишини чакирадиган физиологик холат уйку дейилади. Одам ва ю^ори ривожпанган хайвонлар учун уйку х.аётий зарурий ^олатдир. Жуда узоц ва^т давомида уйцу бош мия хужайраларида тийраклик пайтида сарфлаган энергияни тиклаш учун зарурий дам олиш деб ^исобланилган. Лекин уй^у пайтида мияда тийраклик пайтига нисбатан ^ам ю^ори фаоллик ^олати куза тилади. Миянинг айрим тузилмаларидаги фаоллик уйр^у пайтида ортади, демак, уЙ1$у бу фаол физиологик жараён экан.
Уйцу пайтида рефлектор жавоблар сусаяди. Ухлаётган одам купгина ташци таъсиротларга агар улар ута кучли булмаса, жавоб бермайди. Уш$у пайтида ОНФ да даврий узгаришлар куза тилади, айницса тийракликдан уйцуга утиш жараёнида бу даврлар (тенглаштирувчи, парадоксал, ултрапарадоксал ва наркотик даврлар) яедол кузатилади. Наркотик даврида ^айвонлар ^ар К.андай шартли таъсиротларга шартли рефлектор фаолият билан жавоб бермай ^уяди. Уйку пайтида вегетатив курсаткичлар ва мия биоэлектрик фаоллигининг узига хос узгаришлари кузати лади. Тийрак пайти учун мия ЭЭГ сида паст амплитудали ва юцори частотали ритмлар (бета ритм) кузатилади. Куз юмилганда. уйкуга кегиш пайтида бу фаоллик алфа-ритм билан алмашади. Бу даврда уйгониш осон содир булади. Маълум eaigутгандан сунг урчуксимон ритмлар кузатилади, 30 минутдан сунг эса бу ритм юцори амплитудали секин тета-тулцинларга алмашинади. Бу пайтда вегетатив узгаришлардан к^уйидагилар куза тилади: юрак цисцаришлари сони камаяди, цон босими ва тана ^арораги пасаяди, уйгониш цийин кечади.
Тета-гул цин ута секин юцори амплитудали делта-тулцин билан алмашади. Делта уйцу бу жуда чуцур уйцу даври цисобланади. Секин тулцинли уйцу даври 1-1,5 соат давом этади ва сунгра ЭЭГ да, тийракликка хос булган паст амплитудали юцори частотали тулцинлар (бета-ритм) пайдо булади.
Демак, бутун уйцу даври тун давомида 6-7 маротаба: секин тулцинли (ортодоксал) уйцу тез тулцинли (парадоксал) уйцулар бирбири билан урин алмашадилар. Агар инсон парадоксал уйцу даврида уйротилса, туш кураётган эканлиги ^ацида айтади. Секин уйцу даврида уйготилган одам туш курганини эслай олмлйди. Агар одамни фацат парадоксал уйцу пайтида уйготиб юбориб, бу уйцудан мацрум цилинса, унда психик фаолият бузилиши кузатилади.
Уйцу нам риялари. Гуморал назарияга биноан уйцу келиб чицишига тийраклик пайтида организмда йигилган моддалар сабаб булар экан. Бу назариянинг хац эканлигини олиб борилган тажриба тасдицлайди. Агар сугка давомида ухламаган ит цони тийрак итга цуйилса реципиент ит дархол ухлаб колганлиги кузатилган. Дозирги пайтда делта уйцуни чацирадиган гипноген модда - пептит аникланган. Лекин гуморал моддалар уйцу чацирадиган абсо лют омил деб хисоблаш ногугри. Чунки танаси ёпишиб цолган, нерв тизими алоцида, лекин кон томирлари бир-бири билан туташган эгизаклар кузатилганда бири ухласа, иккинчиси тийрак холатда булганлиги аницланган.
Уйцупинг пустлоц ости ва пустлоц намриялари. Пустлоц ости, айникса мия узани соцасида усма ёки юцимли касалликлар пайтида одамда уйцу цар хил даражада булиши ёки летаргик уйцу холати кузатилади. Шунга асосан пустлоц ости соцасида уйку маркази бор дейилади. Субталамус ва гипоталамуснинг орцанги сохаси цитицланса, хайвонда уйцу ^олати келиб чиццан ва таъсирлаш тухтатилганда уйгонганлиги шу соцада уйцу маркази бор эканлигидан далолат беради.
И.ГТПавлов лабораториясида узок муддат жуда нозик фарцлаш тормозланишини хосил цилиш пайтида хайвонлар купинча ухлаб цолганлар. Шунга асосланиб И.П.Павлов уйкуга ички тормозланиш натижасида келиб чикадиган холат сифатида каради. Уйцу бош мия пустлоги ва унга якин турган пустлоц ости тузилмаларида кенгтарцалган чуцуртормозланиш натижасидир(уйцунинг пустлоц назарияси).
Лекин, уйцуда шундай цолатлар борки, уларни пустлоц ости ва пустлоц назариялари билан тушунтириб бериш цийин. Деярли барча сезги аъзолари ишдан чициб, фацатгина бир кузи кура оладиган
касални кузатиш натижасида шундай холга дуч келинди, касал шу кузини юмиши билан уйцуга кетган. Уйк^удаги купгина ^олатларни, мия узани ретикуляр формациясининг бош мия пустлорига фаоллаштирувчи таъсири кашф цилиниши билан, тушунтириш имконияти яралди.
Ретикуляр формациянинг бош мия пустлорига фаоллаштирувчи таъсири тухташи билан ^айвонлар ухлаб цолиши тажрибада исботланди. Шунингдек, бош мия пустлориниш пустлон; ост и тизимларига таъсири хам аницланди. Тийрак организм ретику ляр формацияси бош мия пустлорига фаоллаштирувчи таъсир курсатиши натижасида пешона пустлоц сохаси гипоталамусдаги уйцу марказига тормозловчи таъсир курсатади. Уйцу пайтида эса бош мия пустлорига ретикуляр формациядан келаётган фаоллаш тирувчи таъсир тухтайди ва пустлоцнинг орканги гипоталамус со^асидаги уйцу марказига тормозловчи таъсири сусаяди.
Миянинг лимбико-гипоталамик ва ретикуляр тузилмалари уртасидаги пайваста (реципрок) муносабат мавжуд. Лимбик гипоталамик со^а ^узгалганда мия узанининг ретикуляр формация си тормозланади ва аксинча.
Уйцунинг пустлоц-пустлоцости назарияси. П.К.Анокин пустло^-пустлоцости назариясини яратди. Бу назарияга асосан, гипоталамик марказ лимбик тизим билан боглиц булганлиги туфайли бош мия пустлорига фаоллаштирувчи таъсир курсатиши мумкин. Янги турилган чацало^тарда бош мия пустлоги пешона со^асининг орканги гипоталамусдаги уйку марказига таъсири суст булади, натижада бу марказ ретикуляр формация нейронларига тормозловчи таъсир курсатади ва мия узини ретикуляр формациясидан бош мия пустлорига фаоллаштирувчи таъсир сусаяди, на тижада уйку хрлати келиб чицади. Чакалок^ларнинг вакти-вакти билан уйрониши латерал гипоталамусда жойлашган очлик марказининг цузгалгандаги уйку марказига тормозловчи таъсири билан боглиц. У й к у марказини тормозланиши эса ретикуляр фор мациядан бош мия пустлорига фаоллаштирувчи таъсирнинг боришига имкон яратиб беради.
Олий нерв фаолияти ж араёнлари динамикаси
Нерв тизими олий булимларининг фаолияти асосан иккита асосий жараёнлар булмиш цузгалиш ва тормозланиш хисобига амалга ошади.
Бу жараёнларнинг иррадиациялланиши, концентрацияланиши ва индукцияланиши ^исобига организм фаолияти шаклланади.
Мияда хосил булган цузгалиш, ёки тормозланиш жараёни бир жойли булибгина колмасдан бошка булимларгатаркалиши мум-
кин. Нерв жараёнларининг узи хосил булган учогидан цушни ^ужайраларга таркалишини иррадиация дейилади.
Тормозланиш иррадиацияланиш и
Ш артли тормозланишнинг иррадиацияланишини тери анализаторида кузатиш цулай. Фарцловчи тормозланишнинг иррадиациясини кузатиш учун итнинг орца оёгига панжаларидан 1 о сон цисмигача терисини механик таъсирланиши учун метал тугмачалар ёпиштирилади. Туртта ю^ори тугмачаларини таъсир-
лаб сулак оцизувчи шартли рефлекс
|
^осил цилинади ва яхши муста^кам- |
|
ланади. Энг пастки тугмача фар!уюв- |
|
чи таъсирлагич булиб хизмат кила- |
|
ди ва овцат билан муста^камланмай- |
|
ди. Тажриба йули билан бир томчи |
.2 |
^ам сулак оцмайдиган ^олат ^осил |
-I |
к;илинди. Демак, юкориги туртта туг |
|
мача шартли рефлексии кузгатувчи |
|
ва охирги бешинчи тугмача тормоз- |
94-расм. Фаркуювчи |
ловчи булиб хизмат ^илади. Тажри- |
тормозланишни пустлок |
бада кузгатувчи тугмачалар таъсир- |
хужайраларидаги ирради- |
ланганда 30 секунда 5 томчидан |
ацияси: |
сулак о ^ ш и кузатилган. Фарцловчи |
0-фарцловчи таъсирот, |
тормозланиш чикарадиган бешинчи |
I,2,3,4-мусбат шартли |
тугмача таъсирланганда тормозла |
|
ниш жараёни чегарасидан чициб |
|
цушни цузгатувчи тугмачаларнинг |
|
со^аларининг функционал ^олатини |
|
^ам узгартиради. Бир минут интер- |
|
валда тормозловчи фаркловчи туг |
|
мача уч марта таъсир ^лгандан сунг |
|
шартли рефлекс цузгатувчи тугмача- |
|
лардан жойланишига цараб турлича |
|
узгаради. Тормозловчи тугмачага энг |
|
яцин жойлашган 1-тугмачанинг шар- |
95-расм. Пустло^ |
тли рефлекси тула тормозланган, |
хужайралардаги 1$зра- |
бироц узокроь; жойлашган 2-тугмача- |
лишнинг иррадиацияси: |
никиэсаозайган.Крлгантугмачалар- |
1-мусбат шартли |
ни шартли рефлекс тормозланиш таъ- |
таъсирот, |
сирига учрамаган, аксинча уларни |
2,3,4,5-фарцловчи |
жавоб реакцияси кучайгани кузатил- |
таъсиротлар |
ган. |
Тормозланиш жараёни кенг иррадиациялангандан сунг, дастлаб ^осил булган жойига тупланади, яъни концентрацияланади. Тормозланиш жараёнининг концентрацияланиши иррадиацияланишга тескари кетма-кетликда амалга ошади.
Цузгалишнинг иррадиацияланиш и. К^узралишни иррадиацияланиш и )^ам тормозланиш нинг иррадиацияланиш ини курсатувчи тажрибага ухшаган тажрибани куриш мумкин.
Итни орца оёгига панжаларидан чаноц суягигача бир хил масофада бешта тугмача ёпиштирилади. Энг пастки №1 тугмачага сулак оцувчи шартли рефлекс ^осил цилинади. Шундан кейин №2,3,4,5 тугмачалар цузгатилса ^ам итдан сулак оциш кузатилади. Доимо №1 тугмача шартсиз цузратувчи билан мустахкамланиб, долган тугмачалар мустахкамланмаса, охир о^ибатда фарцловчи тормозланиш юзага келади, яъни 2 ,3,4,5 тугмачалардан келаётган хабарларга сулак оцмайди. Шундан сунг асосий тажриба бошланади № 1 тугмачани таъсирлаб сулак оциш реакциясини цузгатгандан кейин 15 секунд утказиб № 2 тугмача таъсирланса сулак оциш реакцияси тор мозланиш урнига кузралади. Демак, №1 тугмача куэталганда тери анализаторида цузгалиш № 2 тугмагача иррадиацияланганлиги кузатилди.
Боища тажрибада тери анализаторининг кенг цисмида иш олиб борилди. К^узгатувчи тугмачаларни итнинг олдинги оёгидан бошлаб танаси орцали орца оёкларигича жойлаштирилади. Биринчи тугмача цузгатувчи, цолганлари тормозловчи цилибтайёрланади. Биринчи тугмачани цузгатиб 0,5-1,0с утгандан кейин ^ушни тугмачаларда ^ам цузгалишни иррадиацияланганлиги кузатилган.
Шундай цилиб мия пустлогида цузгалишнинг иррадиация ланиши тормозланишни иррадиацияланишга цараганда тез амалга ошади. Тери анализаторида цузгалишни иррадиацияланиш бир секундгача вацт сарфланади.
Нерв ж араёнларининг индукцияланиш и
Олий нерв фаолиятининг асосий жараёнларининг харакати фацат иррадиацияланиш ёки концентрацияланиш оркалигина амал га ошмасдан уларни узаро индукцияси орцали ^ам амалга ошиши мумкин. Индукция деб асосий нерв жараёнларининг уз атрофида царама-царши жараённи келтириб чицаришга айтилади.
Индукция ходисасини цуйидаги тажрибада куришимиз мум кин. Мусбат индукция ходисасини кузатиш учун итнинг ол динги оёрига сулак оцизувчи шартли рефлекс гугмачаси, орка
оёгига эса фарцловчи тугмача урнатилган тормозловчи тугмачани таъсирлаганда сулак оцмайди, аммо шундан кейин олдинги оёцдаги тугмача цузгатилса шартли рефлексии кучайганини кузатилади.
Анализаторни бир жойи билан борлиц булган ухшаш таъсирлагичларни фарцлаш тормозланишини кузатилганда цам цузралишнинг индукцияланишини куриш мумкин. Итда кучли ёрурликка сулак оцувчи шартли рефлекс хосил цилингандан кейин кучсиз ёрур таъсирига фарцлаш тормозланишни цосил цилинган. Кучсиз ёрур таъсир цилгандан кейин бирданига куч ли ёрур билан цузгатилса сулак оциш тахминан 50% ортиши кузатилади.
Демак, мусбат индукция ходисасини бир анализаторнинг цушни цисмларида ёки бир жойининг узида кузатиш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. Агаджанян H.A., Тель Л.З., Циркин В.И.., Чеснокова С.А. Физи ология человека: Учебник(курс лекций)-Санкт-Петербург: Сотис, 1998, 527с.
2.Ананин В.Ф. Проблемы неврологии ХХ-века-М.:РУДН Биомединформ, 1992.-120с.
3.Ашмарин И.П. Молекулярные механизмы нейрологической па мяти (механизмы памяти): Руководство по физиологии.- Л.:Наука, 1987.С.57-77.
4.Батуев А.С.Высшая нервная деятельность.-М.:Высшая школа, 1991.-255с.
5.Вейн А.М., Хехт К.Сон человека. Физиология и патология. М.:- Медицина, 1989.-272с.
6. Годфруа Ж.Что такое психология. Пер. с фр.-В 2х -томах. Т.2.-
М.: Мир, 1992.-372с.
7. Коробков A.B., Чеснокова С.А. Атлас по нормальной физиоло гии.-М.: Высшая школа, 1986.
8. Кричук В.Ф. Физиология желез внутренней секреции. Общие вопросы. -Саратов: Сар. ГМУ, 1994,-64 с.
9. Симонов П.В. Высшая нервная деятельность человека. Мотива ционно-эмоциональные аспекты. -М.: Наука, 1975.
10.Основы физиологии. В 2-х тт./Под.ред. Б.И.Ткаченко.-СПб.: Международный фонд истории, 1994. 917 с
11.Основы Физиологии Человека Агажанян H.A., Власова И.Г., Ер макова П.В., Трошин В.И., Москва. изд.Российского Университета
Дружбы Народов. 2004г. 383 с
12.Секреты Физиологии Г. Рафф СПб.«Изд. БИНОМ» 2001г.448 с.пер с англ.
13.Физиология человека. В 3-х п./Под. ред. Р.Шмидта и Г. 'Гевса. - М.: Мир, 1996. 843 с. пер. с англ.
14.Физиология человека. В 2-х тт./Под.ред. В.М.Покровского, Г.Ф. Коротько. -М.: Медицина, 1997.
15.Физиология человека/ Под. ред. H.A. Агаджаняна и В.И. Циркина. -СПб., 1998.
16.Физиология высшей нервной деятельности Н.Н. Данилова, А.Л. Крылова Ростов-на-Дону «Изд. ФЕНИКС» 1999г. 474 с
17.Физиология сердечно - сосудистой системы Д. Морман Л. Хел лер СПб. Изд.«ПИТЕР» 2000г. 250 с. пер.с англ.
18.Физиология почек А. Вандер СПб. Изд.«ПИТЕР» 2000г. 250 с. пер.с англ. 2000г. 253 с
19.Физиология. Основы и функциональные системы. Курс лекций под редакцией К.В. Судакова М. Медицина 2000г. 778 с
20.Физиология человека: Учебник под редакцией В.М.Смирнова.
М.«Медицина» 2001г.606 с.
21.К°Диров У.З. Одам физиологияси (укув адабиёти Тошкент Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти) 1996. 479 б.
22.Яковлев В.Н. Общая физиология возбудимых тканей. -Воронеж, Государственная медицинская академия, 1999. 45 с.
23.Best, Taylor. Physiological Basis of Medical Practice - USA, 1990.
24.Chatterjee. Human physiology. Medical alied agency.-India-Calcutta,
1993.
25.Stuart J. Fox. Human physiology. WKB and Oxford -England, 1993.
26.Respiratory Physiology-the essentials 5"’ Edition John B. West 1995.192 p
Кириш (Ш.К^одиров)............................................................................... |
3 |
Физиология предмета ва урганиш усуллари......................................... |
3 |
I . 1^узгалувчан туцималарнинг умумий физиологияси |
|
(Ш Д .^амроцулов) |
|
Тинчлик потенциали.............................................................................. |
15 |
^аракат потенциали............................................................................... |
19 |
Электр токини цузгалувчан туцималарга таъсири.............................. |
25 |
Локал жавоб............................................................................................. |
27 |
«Бор ёки йуц» ^онуни.............................................................................. |
28 |
Нейронлар физиологияси........................................................................ |
32 |
Нерв толаларида 1$зралишнинг тарцалиши....................................... |
41 |
Нервларда цузгалашининг утказилиши цонунлари....................... |
— 42 |
Синапслар физиологияси......................................................................... |
45 |
Мускуллар физиологияси........................................................................ |
51 |
Мускулнинг ^ис^ариш турлари............................................................ |
57 |
Силлиц мускуллар................................................................................... |
66 |
II. Марказий нерв тизимининг умумий физиологияси |
|
(Э Д .^алилов) |
|
Нерв тизимининг рефлекс фаолияти..................................................... |
71 |
Нерв марказлари ва улардан цузралишнинг |
|
утиш хусусиятлари................................................................................... |
74 |
Марказий нерв тизимида тормозланиш ходисаси............................. |
82 |
Тормозловчи нейронлар .......................................................................... |
84 |
Рефлекс жараёнларининг координацияси.......................................... |
85 |
Реципрок (пайваста) иннервацмя........................................................... |
86 |
Индукция................................................................................................... |
87 |
Доминанта............................................................................................... |
87 |
Умумий охирги йул.................................................................................. |
88 |
III. М арказий нерв тизими (хусусий цисм) |
|
(Ш .^.Ь^одиров, О.Т.Алявия) |
|
Марказий нерв тизимининг функцияларини |
|
текшириш усуллари ................................................................................... |
90 |
Электрофизиологик усуллар................................................................... |
94 |
Ор^а м ия....................................................................................................... |
97 |
Ор^а мия рефлекслари (спинал рефлекслар).................................... |
104 |
Узунчо^ мия ва варолий куприги (кейинги мия)............................... |
111 |
Узунчо^ миянинг функциялари.......................................................... |
113 |
Урта м ия................................................................................................... |
117 |
Децеребрацион ригидлик.......................................... |
119 |
Мия узанининг ретикуляр формацияси............................................. |
125 |
М ияча......................................................................................................... |
133 |
Таламус функциялари............................................................................ |
141 |
О^имтир ядро функциялари................................................................. |
147 |
Таррил тана функциялари..................................................................... |
148 |
Бош мия катта ярим шарлар пустлори............................................... |
149 |
Катта ярим шарлар пустлогига таъсир этишнинг баъзи турларида |
|
электроэнцефалограмма ритмларининг узгаришлари.................... |
158 |
Катта ярим шарлар пустлорининг сенсор сохалари........................ |
160 |
Одам мия пустлоридаги сенсор сохаларни таъсирлаш ва емириш |
|
эффектлари............................................................................................... |
162 |
Катта ярим шарлар пустлорининг ассоциатив сохалари................ |
163 |
Катта ярим шарлар пустлорининг мотор сохалари......................... |
164 |
Лимбик система функциялари ............................................................ |
168 |
Пустло^аги ва пустло^ остидаги структураларнинг |
|
хал^асимон узаро таъсири.................................................................... |
169 |
Катта ярим шарлар пустлори билан ретикуляр формация уртасидаги |
|
икки томонлама борланишлар..................... |
170 |
Миянинг 1$он билан таъминланиши ва ликвор................................. |
178 |
Гемато-энцефалик барер....................................................................... |
179 |
IV. В егетатив (автоном) нерв тизими |
|
(Ш .^ .^о д и р о в, О.Т.Алявия) |
|
Автоном нерв тизимининг умумий тузилиши ва асосий |
|
физиологик хоссалари............................................................................ |
182 |
Вегетатив ганглийлар (тугунлар) синфланиши................................ |
184 |
Вегетатив ганглий (тугун)ларнинг функциялари ............................ |
185 |
Аксон-рефлекслар.................................................................................. |
188 |
Вегетатив марказлар тонуси................................................................. |
189 |
Тузима ва аъзоларнинг вегетатив иннервацияси............................ |
193 |