
2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т
..pdfБизнинг уй-фикрларимиз суз-м а н т щ хо т и р а н и н г мазмунини ташкил ^илади. Уй-фикрлар нутцсиз мавжуд була олмайди, шунинг учун ^ам уларга оид хотира ^ам шунчаки мантилий деб эмас, балки суз-мантщ хотира деб аталади.
Хотиранинг ф изиологик механизми. Одамларни онгли фаолиятини муваффа^ияти ^айвонларни мослашувга хулц-атвори- ни самараси куп томонлама уларни ^аёт тажрибалари ва билимларига боглиц булади. Бу билимларни одам ва ^айвонлар хотирасидан олади. Хотирани нейрофизиологик механизмининг асосида вацтинчалик богланиш туради. Шартли рефлексии >$осил булиши хотирани дастлабки кисмини, яъни эслаб цолишни тушунтиради. Иккинчи цисми эслаб цолган нарсани узок вацт сацлаб цолиш, яъни эсда сащлаш мудимро^ ^исобланади. Шу сабабли хотира деганда купроц иккинчи цисми тасаввур цилинади. Бироц олинган фойдали ахборотдан вацти келганда фойдаланиш учун уни нерв борларида сак^танибгина цолмасдан олиш имкониятига эга булиш керак яни эслай олиш керак.
Шундай цилиб хотира тушунчаси организмни шахсий ^аёти давомида олган ахборотларни ушлаб цолиш, с а ^ а ш ва заруриятгакура уций олиш жараёнларини й и р и н д и с и н и уз ичига олади.
Цисца муддатли хот ира. Тиббиёт амалиётида одамда айрим касалликлар даврида мияни эслаб цолиш цобилияти йуцолади ва^оланки авввал эсда сакланган нарсаларни яхши эслайди. Бу мияни чайцалиши, кучли алкоголизмга учраган одамларда кузатилади.
Рухшунослар кучли ру^ий изтиробга тушган одамлар ^ам шу воцеадан олдинги воцеаларни эслай олмаганини курсатишган. Улар 5^ам олдин эсда долган воцеаларни яхши эслашади.
Шуларни ^исоба олиб Э.Хебб ( 1949) хотирани цисца ва узоц муддатли хотирага булди. К^иск.а муддатли хотирани бузилиши мияга воцеликдан кейин кучли таъсир цилиниши билан борлиц. Х^йвонларда утказилган тажрибалар асосида шу нарса аникландики ^айвонни бирор нарсага у^итилгандан сунг мияси куч ли таъсирга учраса урганилган нарса йуц булиб кетади, аввалги олган малакалари эса саь^ланиб цолади. Мияга фармокологик дорилар, наркотиклар, ута совитиш, кислород билан таъминланишни бузилиши кучли таъсир курсатади.
Тажрибада сичконлар майдонга чициб электр токи ургандан кейин унга чицишдан узларини олиб цочадилар. Майдончада электр токи таъсирига учраган сичконларни дастлабки 30 с да-
93-расм. Импулслар оними айланиб юриши мумкин булган ёпик нейронлар хал^аси (Э.Кендел буйича):
1-афферент сигнал олувчи пустлон; нейроны, 1А ва 1Боралщ нейронлар, 2-эфферент нейрон; оц учбурчак билан цузгатувчи синапс, к,ора учбур чак билан - тормозловчи синапс, стрелка билан импулс лар оцимининг йуналиши курсатилган.
вомидаги хул^-атвори кузатилган. Агар сичконни ток ургандан кейин 10 мин. вацт ичида эфир наркозига учратилса, майдончадан цочувчи шартли рефлекс йу^олиб, сичцон яна майдонга чицаверади. Эфир наркозини 16-20 мин угказиб берилса шартли рефлексии ^исман бузган 24 мин.дан кейин берилган наркоз эса Х.осил булган шартли рефлексга мутлацо таъсир ршмайди.
Утказилган тажрибалар натижалари шуни курсатмовдаки, танлаб к^исца муддатли хотирани йуц цилиш мумкин ёки цисца муддатли хотирани ^олдириб узок муддатли хотирани учириб ташлаш мумкин экан.
Маймунларда утказилган тажрибалар асосида цуйидаги хулосага келинди. К[исца ва узоц муддатли хотираларни механизмлари бир-бирлари билан муста^кам богланган булиб, бир жараённи кетма-кет даврлари хисобланади. Биринчи даврда хотира изи кучсизроц, икинчи даврда эса муста^камроц булади.
К[исца муддатли хотира механизмини купчилик ^узгалишни нейронларнинг ёпиц занжирида айланиши билан тушунтиради. Буни морфологик асоси булиб марказда нейрон богланишларида цайтар богланиш боглари мавжудлиги тажрибада исботлаган (Р.Лоренте де Но, 1934 й.)- Шартли ва шартсиз таъсирлар юкоридаги борлардан утиб нейронларни фпратиш хисобига уларда мустахкам узгаришлар ^осил килиб узок, муддатли хотирани хосил цилади. Хаки^атда цисца муддатли хотирани бузувчи барча таъ сирлар импулсларни ёпиц нерв занжирларида х,аракатланишини бузади.
Бироц кейинги тажрибаларда ёпиц нерв занжирларида нд/зратувчи нейронлар билан бирга тормозловчи нейронлар ^ам мавжудлиги аницланди.
Расмдан шуни куриш мумкинки 1 нейронни цузралиши 2 нейронни цузгатади. 1 нейрон 1 А нейрон билан ёпщ занжир хосил цилади. Шу ва^тда 1 Б нейрон ^ам цузратилади. 1 Б нейрон цузралганда 1 А нейронга тормозловчи таъсир курсатиб ёпиц занжирда импулслар ^аракати тухтайди.
Куриниб турибдики ёпиц занжирда цузралиш импулсларини янги йуллар орцали айланиши синапслар орцали амалга ошиб вацтинчалик синапс богланишларини ^осил цилади. Синапслардан цузгалиш утишининг ва^гинчалик ортишини турли йуллар орцали тушунтирилади.
Элеюгро физиологик тад^икотлар натижасида цисца муддатли ,гира посттетаник потенциалланиш хисобига ^осил булади де-
1ан фикрлар мавжуд.
1^исца муддатли хотира механизми хасида турли фикрлар булишига карамасдан уларни хаммаси нейронларнинг мембраналарида узоц давом этмайдиган цайтар физик-кимёвий узгаришлар юзага келиши, синапслардаги узгаришлар, нерв богланишларида вацтинчалик цайта цурилишга олиб келади. Агар юцоридаги узга ришлар чуцур из колдирса циска муддатли хотира узок муддатли хотирага утиши мумкин.
Уюц муддатли хотира. Одамларнинг билимлари, ^айвонларни ^аётий тажибалари узок муддатли хотира шаклида була ди. Узоц муддатли хотиранинг механизми хасида турли хил фик рлар мавжуд.
Хар кандай таълим жараёнининг асосида нейронлараро янги борланишларнинг хосил булиши ёки мавжуд боглар орцали к^зралиш утишининг осонлашиши ётади. К[узралиш утишининг осонлашиши синапсдан импулсларни утишини тезлашиши орцали амалга ошади. Буни суваракларда утказилган тажрибада яедол куриш мумкин. Олдинги оёцлари кесиб ташланган сувараклар муйловларини орца оёцлари билан тозалашга урганади орка оёкушрини ^аракатга келтирувчи мотор нейронларда кузгалишни синапсдан секинлаб утиши кескин камаяди. Шаргли рефлексларни хосил килинаётганда жараёнда цатнашаётган синапсларда тиконлар пайдо булганлиги хасида маълумотлар мавжуд. Синапсларда тиконларнинг пайдо булиши шартли рефлекс фаолияти кучайган ёшда тезлашади, бундан ташцари мураккаб масалаларни хал килаётган индивидларда фаол синапсларнинг сони
ортганлиги кузатилган. Боища бир фикрга кура узоц муддатли хотирада иштирок этаётган синапсларда ^узналишнинг утиши осонлашади. Шартли ва шартсиз цузратувчиларни такрор ва такрор таъсир ^илиниши натижасида марказий нейрон синапслари мембраналари физик кимёвий узгаришларга учраб импулсларнинг утиши осонлашади.
Мембранани цутблилиги муста^кам силжиши уни физик-ки- мёвий узгартириб хотира изларини шаклланишига асос булиб хизмат цилади. Бош мия ярим шарлари пустлорида доимий ток таъсирида цутблиликни узгартириб ю^ори ьузгалувчан со^а- ларни тажрибада ^осил цилинган. Бундай узгаришлар табиий шароитда доминант марказларда ^ам юзага келиши мумкин. Бу шартли рефлексларни х.осил булишини осонлаштиради.
Синапсларнинг самарадорлигини орттиришда уларни посттетаник потенциаллашни му^им а^амияти бор. Орка мия мотонейронларини афферент йуллар ор^али таъсирлаш улардан ^узналиш утказишнинг осонлашиши 7 мин. давомида юцорилигича цолади. Гиппокампни таъсирлаш юцоридаги ^олатни бир неча соатга чузади.
Синапслардан 1$узралиш утишининг ортишида цузгатувчи медиаторлардан ацетилхолинга ало^ида эътибор берилган тажрибалар ^илинган. Тажриба натижаларига кура шартли рефлекс ^осил цилинаётганда холинэстераза ферменти фаоллигининг ор тганлиги аницланган, агар холинэстераза фаоллиги сунъий йул билан сусайтирилса, хотиранинг тузалиши кузатилган. Демак, хотира изларининг шаклланишида ва муста^камланишида медиаторлар ва уларни парчаловчи ферментларнинг а^амияти катта.
Узоц муддатли хотира нерв ^ужайралари кимёвий таркибига таъсир цилади. Хотирани тушунтиришда синапслардан цузгалиш утишининг узгариши ор^али амалга оширишини курдик. Бироц синапсларни функционал ^олати ва уларнинг фаолияти куп жи^атдан ^ужайра танасида ва нейроплазмада ва ядродаги жараёнларга борлиц.
Дужайра танаси цузгалишларни утказиш учун асосий вазифани бажариши ^аммага маълум. Шу сабабли узок муддатли хотиранинг механизмини нейроплазма кимёси билан боглиц холда ечишга уринилган тажрибалар мавжуд.
Шундай моддий асос булиб РНК ни курсатиш мумкин. Тадкнкотчиларнинг фикрича ^ар кандай ^абар РНК молекуласи тузилишида махсус из ^олдиради. РНК молекуласи оцсил мо ле куласини синтезлаш учун цолиплик вазифасини бажаради.
Узоц муддатли хотирани хосил булиши РНК молекуласида нуклеотидларни жойлашишини узгариши билан амалга ошса керак. Утказилган тажрибалардан шу нарса ани^ландики, мураккаб ^аракат цилишга ургатилган каламушларнинг нейронларида нуклеотидлар таркибида узгаришлар булганлигини курсатади. Оддий харакатлар бажарган каламушларда юцоридаги узгариш лар кузатилмайди. Бирок РНК молекуласини узоц ва^т с а ^ а н - маслиги у орцали узоц муддатли хотирани тушунтириш га тус^инлик ^илади. Шу сабабли хотира изини ^ужаранинг ирсий аппаратидан излашга турри келади ва бу нарса ДНК ^исобланади. ДНК молекуласи узоц муддатли хотирани шаклланишида иштирок этиши каламушларда утказилган тажрибаларда курсатилди.
Тажриба натижаларидан шу нарса маълум булдики, шартли рефлексларни ^осил булишида ДНК молекулаларини метилланиш даражаси ортиб кетади. Бу уз навбатида айрим генларнинг фаоллигини орттиради. Бу узгаришлар гиппокам ва бош мия ярим шарларида сезиларли булиб, миячада унчалик куринмайди.
Нерв ^ужайрасининг асосий тузилмалари оцсил молекулалари ^исобланади. Шу сабабли узоц муддатли хотирани урганувчиларнинг эътибори нейрон оцсиллари ва уларни фракцияларини урганишга царатилган. Уцитиш вацтида оцсиллар синтезини тезлашиши уларни хотирада ахамияти борлигини курса тади. Кабутарларда утказилган тажрибаларда ургатиш жараёнида мия оцсилларининг мембранадаги гликопротеидларнинг фракциялари купайганлигини кузатилади. Оксилларнинг узоц муддатли хотирани шаклланишдаги а^амиятини курсатувчи таж риба натижаларига кура оцсил синтези тухтатилса, цисца муд датли хотирани узоц муддатли хотирага утиши бузилган.
Шундай 1$илиб цисца муддатли хотирани узо^ муддатли хо тирага утишида оцсилларни айницса мембранадаги кислотали оцсилларни ва гликопротеинларни ахамияти катта экан.
Узок; муддатли хотирани моддий асоси сифатида пептидларни >^ам ахамияти бор. Улар аминокислоталардан таркиб топ тан, бирок; оцсилга нисбатан соддарок; тузилишига эга. Бундай пептидлар шартли рефлексларни ^осил булишини тезлатади.
Уларни бошца организмларга юборилса орттирилган малакаларни намоён этади. Бу хотирани кучириш масаласига олиб келмозда.
Хотирани кучириш. Хотирани кучиришга оид тажрибалар ало^ида ах;амиятга эга. Бу муаммо юзага келиши планариялар-
да утказилган тажрибага богли^. «У^иган» планарияларни истеъмол килган чувалчангларда шартли рефлексларни ^осил цилиш тезлашган. Бу тажрибаларда хотирани бир индивиддан иккинчи индивидга утиш РНК орцалилиги аницланган.
Умуртцали ^айвон мияси экстрактини боища хайвонларга юбориш х.исоботга хотирани урганиш тажриблари натижалар и доимо бир хил чицмаган. Мия экстрактидан ажратиб олингаи пептидни аниц таъсир цилиш имконияти борлиги ани^ганади. К^оронридан цочишга ургатилган каламуш мия экстрактидан ажратиб олинган пептид (15 аминокислота) урганилмаган каламушларга юборилса, улар ^ам коронгидан цочишган. Бу пептидга скотофобин деб ном беришган. Сунъий йул билан синтезланган скофобин ^ам табиийдай таъсир курсатган. Цоронрида долган каламушларда у стресс ^олатини юзага келтирган. Бироц хотирани кучириш концепцияси купчилик томондан тан олинган эмас. Ш унга царамасдан бу муаммони >^ал цилиш хоти ра механизмларини ^ал цилишда зарур булади.
Эмоция, у^иссиёт. Эмоция, лотинча «Етоуеге» сузидан олин ган булиб, «1^узратмоц тулцинлантирмоц» маъносини англатади. Эмоция бу инсонни ташци дунёга ва узига булган муносабатини курсатувчи цисца муддатли соматик ва вегетатив жавоблар мажмуаси.
Эмоция давомийлигига к;араб учга булинади:
¡.Кайфият-энг узоц давом этувчи, лекин энг суст намоён булувчи ^иссиёт;
2.Э%тирос-%исца давом этади, кучли намоён булувчи ^иссиёт;
ЗЖ азава-ута цисца давом этувчи, ута кучли намоён булувчи хис-^аяжон, эмоционал портлаш содир булиши.
Эмоция хусусиятига кура ижобий ва салбий булиши мум кин. Биринчиси, цувонч, завк^ланиш, хузурланишлар мисол були ши мумкин; иккинчисига эга хафа булиш, цуркиш, цайруришлар мисол була олади. Ижобий ^иссиётга инсонлар интиладилар, салбийсидан эса цочадилар.
Яна эмоцияни стеник ва астеник ^иссиётларга булиш мум кин. Биринчисида ички кутаринкилик, ру^ий тетиклик, иродасини сафарбар цилиш, гайраги ошиши ^оллари булса, иккинчисида аксинча - фаолиятнинг сусайиши, ру^ан эзилиш, безовталик, тушкунлик ^олаглари кузатилади.
Вегетатив жавоб куринишлари з^иссиётни адекват ифодалайди, чунки улар инсон хо^ишига буйсунмайди. ^иссиётда намо-
ён буладиган вегетатив жовобларга цуйидигилар киради. Биринчидан, ^орачиц катталигининг узгариши, эмоция тури ва кучига караб катталашиши ёки кичрайиши мумкин. Масалан, к;уреданда корачи^ катталашади, жа^л чиэданда кичрайиши мумкин. А1угий зурициш цорачи^ катталашишини келтириб чицаради Хиссиётда юз териси ранги узгаради. Инсон уялганида юзи кизаради, ^ур^анида эса оцаради. Бу теридаги к;он томирларининг кенгайиш ва торайиши билан богли^. Ш унга кура тери ^арорати ^ам узгаради.
Эмоцияда тери тукчаларининг копчаларидаги мушаклар ^искариши натижасида тукчалар кутарилади, думбоцчалар ^осил булади (бундай ^олда «товуц эт» ^а^ида гапирилади). Эмоционал терлаш - сову^ тер чи^иш ^олати кузатилади. Бундай тер ажралиш кафтда ва пешонада содир булади, ^арорат боищарилишидаги тер бутун тана юзасида амалга ошади.
Эмоцияда юрак-цон томир тизими фаолиятида хам узгариш юз беади, юрак уриши тезлашиши ёки секинлашиши мумкин, баъзида аритмия кузатилади, артериал цон босими узгаради, тананинг хар хил кисмидаги цон томирларда цоннинг кбайта та^- симланиши кузатилади.
Эмоцияда нафас олиш тезлашиши ёки аксинча, секинлаши ши мумкин, баъзида ц и ср ва^тга тухташи, сунгра чу^ур нафас олиш билан алмашинуви (хурсиниш) кузатилади, нафас олиш ва чи^ариш вацтлари хам узгариши анируганган.
Хис-туйру хазм тизими фаолиятига ^ам таъсир килади. }^ис туйруда купинча хазм йули х.аракати сусайиши, сулак ажралиши камайиши ва ориз цуриб цолиши кузатилади. Меъдада шира ажралиши ва ^аракат узгарганлиги туфайли кунгил айниши келиб чи^иши мумкин, бу холатда сулак ажралиши кучаяди. Хазм тизимида узгариш ^ар хил кечиши мумкин, масалан, бир одамда жа^л ишта^ани бугиб ^уйса, иккинчисида, аксинча, ишта^а- ни очиб юбориши мумкин. Каттиь; ц ур^ан да айрим одамларда ихтиёрга буйсунмаган ич кетиш ^олатини кузатиш мумкин. Бу ичак перисталтик к;исцаришининг кучайиши ва анал сфинктерни бушашиши натижасида келиб чикади. Купгина ^ис-туйру- ларда эндокрин безлар фаолияти ва марказий нерв тизими таъсирида модда алмашинувининг кучайиши кузатилади. Дис-туй- гулар коннинг таркибини ?^ам узгартиради, конда глюкоза, ад реналин, эритроцит, лейкоцитлар миедорлари узгаради.
Вегетатив реакциялар ижобий ^иссиётда салбий х.иссиётга нисбаган кучлирок намоён булади, лекин ижобий хиссиётда
вегетатив носозликлар кузатилмайди. Уз кучига, ха^ эканлигига ишонган одамлар ^иссиётни зарар келтирувчи таъсирига царши тура оладилар. Салбий ^иссиётга ^аршилик курсатмаган одамлар организмига зарар келтириши мумкин.
Диссиётда соматик нерв тизими жавоблари ^ам кузатилади. Бу жавоб ^атти-^аракатда, мимикада, тана ^олатида, тана мускуллари тонусида, уларнинг ритмик цис^аришида (цалтираш, оё!у1а тура олмаслик) намоён булади. Баъзи бир ^ис туйруда кузнинг пирпираши, куз совдаси ^арактининг кучайипга куза тилади. Кучли ^ис-туйруда куз соедаси ^аракати сусаяди.
Х^ар цандай ^ис-туйгу маълум бир мимик куринишга мое келади.
Дис-туйруда миядаги электрик фаолликнинг ортиши кузати лади. Бош мия пустлорининг хар хил со^асида юцори частотали потенциаллар юзага келади.
Киши учун субъектов хисобланган ^ис-туйрулар, унинг э^тиёжлари кондирилиш жараёнлари кандай кечаётганлигининг белгиси сифатида намоён булади. Муносабат ва фаолият жараёнида пайдо булган ижобий миссий ^олатлар (завцланиш, мамнунлик ва шу кабилар) эхтиёжларки цондириш жараёнининг хуш келадиган тарзда кечганлигидан далолат беради. Э.^тиёжларниш кондирилмасдан допиши салбий миссий кечинмаларга (уялиш. укиниш, хасрат ва шу кабиларга) олиб келади.
% ис-т уйгунинг агам ият лари ва келиб чициш сабаблари.
^ис-туйгунинг биологик а^амияти унинг ого^лантирувчи ва боищарувчи вазифаларни бажаришидир. Муайян таъсирот организм учун фойдали ёки зарарли эканлиги хатти-^аракат- лар самаралими ёки самарасиз эканлиги ^ацида огохлантиришдан иборат.
^ис-туйрунинг бошцарувчи а^амияти организмга берилаётган таъсиротни кучайтириш ёки уни тухташга йуналтирилган хатти-^аракатларда намоён булади. Э^тиёжни цондирмаганлиги салбий ^ис-туйгуга сабаб булади. Э^тиёж кондирилганда эса ижобий ^ис-туйгуни ^осил цилади ва организм ишлашни тугаллайди.
Дис-туйру келиб чикишини асослаб берувчи бир неча назариялар мавжуд. Улардан бири П.К.Анохиннинг биологик назарияси. Бу назарияга асосан, рефлектор фаолиятда олинган ва кутилган натижа мос келса ^ис-туйгу ижобий ва кутилган натижага эришилмаса - салбий булади.
П.Ф.Симоновнинг информацией назарияси буйича организм эхтиёжи учун зарур булган ахборотни олган ва олмаганлигига цараб ижобий ва салбий ^ис-туйрулар пайдо булади. ^ис-туй - руни цуйидаги формула буйича ифодалаш мумкин.
Э-П (Ин-Ис), бу ерда --П цоництирилмаган э^тиёжни, Инзарурий (кутилган) ахборотни, Ис-мавжуд ахборотни англатади.
Эхтиёж муайян пайтда цондирилганлигининг онгдаги инъикоси сифатида хис-туйру пайдо булар экан, мацсадга эришилганлиги, яъни эхтиёжи цондирилганлигига цараб ижобий ёки салбий ^ис-туйру пайдо булиши мумкин.
П.С.Симонов эхтиёжни уч гуруцга булади: биринчиси -
\аётий эхтиёжлар, яъни биологик эхтиёжлар. Иккинчиси -
ижтимоий эхтиёжлар, жамиятда эътиборли одам булиш, маълум бир даражага эришиш ва цоказо, учинчиси - гоявий эхти ёж - узи ва ураб турган дунёни англаш, санъатга булган эхтиёж ва к.
Агар инсонда эхтиёж булмаса, (П = 0 ) ^ис-туйку пайдо булмайди (Э=0).3арурий ва мавжуд ахборотлар тенг булганда >^ам (Ин=Ис) хеч кандай ^ис-туйгу пайдо булмайди.
Салбий ^ис-туйгу ахборот танцислигидан, ижобий цис-гуй- гу эса ахборотнинг етарли даражада эканлигидан келиб чицади.
Яна бир назарияни Г.И.Косицкий яратди ва уни физиологик назария деб атади. Г.И.Косицкий буйича информацион назария хис-туйгуни тула акс эттириб беролмайди, чунки салбий хистуйру факатгина ахборот танцислигидангина келиб чикмасдан, вацт ва энергия (куч-цувват) егишмаслигидан ^ам келиб чициши мумкин. Ушбу назарияда ^ис-туйгу зурициш ^олатининг бир даври деб ^исобланган.
Зурициш ^олатининг (СН) келиб чицишини цуйидаги тенглама билан ифодалаш мумкин:
СН = Ц • (Ин Эн • Вн - Ис ■Эс • Вс)
Бу ерда Ц максад, Ин - зарурий ахборот, Эн-зарурий энергия (куч), Вн-зарурий вацт, Ис-мавжуд ахборот. Эс-мавжуд энергия (куч), Вс-мавжуд вацт. Демак, мацсадга эришиш учун учраган царшиликларни енгишда зурициш з^олати келиб чициши табиий. Максадга эришиш учун факатгина ахборот зарур булмасдан вацт ва энергия ^ам зарурдир. Зарурий ахборот, энергия ва вацг инсоннинг мавжуд ахборот, энергия ва вацтларига солиш тирилиб унинг максадга эришиш имконияти аницланади. Агар мац-
сад йуц (Ц -0) булса, зурициш ^олати келиб чикмайди. Ин Эн ВнИс Эс В с=0 булганда ^ам худди шундай ^олат кузатилади. ИнЭн Вн-Ис Эс Вс>0 булганда зурициш ^олати келиб чицади.
Зурициш ^олати цуйидаги кетма-кет келувчи 4 давр мавжуд: 1.ВМА (дидат, сафарбарлик, фаоллик)
2.СОЭ (стеник салбий эмоция) 3.АСОЭ (астеник салбий эмоция) 4.Невроз
^ а р бир давр учун маълум бир субъектов ва объектив ^олатлар хосдир. Биринчи даврда модда алмашинувининг ортиши, вегетатив (нафас, цон томир) ва соматик (мускуллар тонусини, жисмоний ва ацлий иш цобилиятининг ортиши) фаолиятларнинг кучайиши каби мослашув реакциялари кузатилади. Д и д ат эътибор ортади, ил^ом багишловчи ру^ий кутаринкилик кузатила ди. Бу ^олатларнинг куриниши куйилган мацсаднинг цийинлигига борлиц, лекин ута цийин булмаслиги зарур. Мазкур ^олатнинг мунтазамлиги чиництирувчи омил булиш цобилиятини ва ^ар хил зарарли омилларга чидамлилигини орттиради.
Иккинчи даврда, ¡^уйилган ма^садга эришиш учун вегетатив ва соматик фаолиятлар кучли сафарбар цилинади: ута кучли ^узгалишлар, организмда «бурон» булиши, газаб, нафрат, идрокнинг сусайиши ^олатлари келиб чикиши мумкин.
Учинчи даврда жисмоний ва aiyinft иш цобилияти кескин сусаяди, бош мия пустлогида тормозланиш холати келиб чита ли, сезги аъзоларининг фаолияти сусаяди, юрак-цон томир тизими фаолияти узгаради. Инсонда рамгинлик, цурциш, ожизлик, воцеликни турри ба^олай олмаслик ^олатлари кузатилади.
Туртинчи даврда-невроз-хулк - атворнинг бузилиши, бош мия пустлорида цузгалиш ва тормазланиш уртасида мувозанатсизлик, иш цобилияти кескин сусайиши кузатилади. Инсонда рухий эзилиш, узининг кераксизлигини, келажаги й$тутгини ^ис цилиш пайдо булади.
Г.И.Косицкий буйича зурициш холатидан чиданда инсонда ижобий ^ис-туйру вужудга келади. К^анчалик огир зурик^нц х,олатидан чицса, шунчалик кучли ижобий хис-туйгу вужудга келади.
Хрссиёт шаклланиш ида м и я турли цкисмларинииг иштироки. XIX асрда олимлар ^иссиётни миянинг олий булимлари ма^сули деб тушунишган. В.М.Бехтеров эмоциянинг маркази таламусда деган тахминни айтган. XX асрда У.Кеннон ва Ф.Бардлар назариясига асосан, ^иссиёт ^осил булишида дастлаб тала-