Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
68
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

ланувчи мулжалловчи рефлекс узининг гормозловчи таъсирини йуцотади. Мулжалловчи рефлексии бир хил шароитда аста секин йуцолиши мухим биологик а^амиятга эга. Суниб борувчи тормоз таъсирини одам доимо сезади. Нотаниш минбарда маърузачи айрим холларда унинг учун яхши таниш нарсаларни >^ам эсдан чи^аради, аммо бироз мослашгандан кейин эшитувчиларга майда-чуйда нарсаларни ^ам эслаб айтиб беради.

Шартли (ички) тормозланиш

Ва^т утиши билан олий нерв фаолияти мукаммалашади, яъни хулц атвор кераксиз, эскирган элементлардан тозаланади. Бу жараён х;ар бир шартли рефлексии узида кетадиган тормозланиш жараёнлари билан борлиц холда кечади.

Шартли тормозланишни ^уйидаги турлари фарцланади:

суниш, фарцлаш, кеч цолиш ва шартли тормоз. Уларнинг барчаси тажриба йули билан хосил цилинганлиги сабабли шартли хисобланади. Шартли тормозланишда уни келтириб чикарувчи сабаблар шартли хисобланади. Шартли тормозланишда уни кел­ тириб чикарувчи сабаблар шартли рефлекс ёйи ичидалиги учун ички тормозланиш деб х,ам аталади.

Сунувчи тормозланиш . Агар шартли цузгатувчи вак^ги-вак- ти билан шартсиз цузратувчи билан муста^камланиб тузилмаса, шартли рефлекс сунади. Масалан, итга чироцни ёциб сулак оцизувчи шартли рефлекс ^осил цилгандан сунг, чиро^ ёциб овкат берилмаса сулак озроц чнца бошлайди ва охир окибатда мутлацо окмай куяди. Шундай килиб чиро^ овцат берилиши хацидаги хабарчилигини йуцотди. Сунувчи тормозланиш мухим биологик а^амиятга эга. Янги шароитга утиш эски шартли рефлексга э^тиёж колдирмаса улар суниб урнига янгилари хосил булади.

Фарклаш хисобига тормозланиш. Бу турдаги тормозланиш­ да шартли 1$узгатувчига ухшаш цузгатувчига нисбатан тормозланиш жараёни содир булади. Итга 100 Ваттли чироцни ёцишга сулак о^изувчи муста^кам шартли рефлекс хосил цилгандан сунг 150 Ваттли чирок; ё^илса >^ам, сулак ажралади. Бироц 100 Ват­ тли овцат билан мустахкалаб 150 Ваттли таъсирни мустахкамламаса бир неча такрорлашдан кейин 150 ваттли таъсирга сулак оцмайди, яъни ухшаш ^узратувчининг таъсирига шартли реф­ лекс тормозланади.

Кундалик хаётда фар^ловчи тормозланишнинг а^амияти катта. Тажрибасиз кучук ^аёти давомида жуда куп хатолар килади. Катта ит эса фар1уташ ^исобига хулц-атворини шароитдан ке-

либ ч щ и б амалга оширади. Одам атрофдаги воцейликларни нихоятда нозик фар^лайди. Хаттоки, айтилган сузларнинг охангига цараб уз фаолиятини режалаштиради.

Шарт ли тормоз. Чирокни ёнишига муставкам сулак окувчи шартли рефлекс ^осил цилингандан кейин чирокни ёнишига иккинчи кучсиз ёт цузратувчини цушилса ва бу комбинация шартсиз цузратувчи билан муста^камланмаса, тезда чирокни ёнишига сулак ажралаверади, чироода ёт цузгатувчи цушилганда шартли рефлекс тормозланади. Демак, шартли цузгатувчига цушилган ёт цузгатувчи шартли тормоз хисобланади. Хар цандай таъсир хо^лаган 1$зратувчига шартли тормоз булиши мумкин. Х^аёт давомида хосил ^илинган шартли тормозлар шартли рефлексларни анигугаштиради, одам ва ^айвонлар хулк атворини му^ит шароитларига мослашувида му^им а^амиятга эга.

Кеч цолиш %исобига тормозланиш . Итда мустахкам сулак ажратувчи шартли рефлекс хосил ршгандан кейин шартли кузга- тувчини шартсиз кузратувчи билан мустахкамлашни маълум муддатга чузиб куйса, сулак ажратиш реакцияси тобора кечика бошлайди, охир оцибатда шартли сулак оциш чузилган вацтни тугашига келиб бошланади. Шундай килиб шартли кузратувчи дастлабида тормозловчи, вакт утиши билан кузратувчи таъсир цилади. Бу парадоксни цушимча кузратувчи «вакт» кушилгани билан изо^лаш мумкин. Кеч цолиш ^исобига тормозланиш му- ^ит шароитига мослашишда мухим а^амиятга эга. Масалан: Утлоцда юрган цуён оч бури учун шартли кузратувчи хисобла­ нади. Тажрибасиз ёш бури цуённи куриши билан унга ташланади ва орадаги масофа катталиги сабабли цуён цочиб улгуради. Тажрибали бури писиб ётиб куённи иложи борича унга якинлашишига имкон бериб, масофани етиб олиш даражасига етгандагина цуёнга ташланади. Кечикиш ^исобига тормозланиш ^аётий тажриба асосида ёш улгайган сари кучаяди.

Шарт ли т ормозланиш ни физиологик механизми

Шартли тормозланиш нерв ^ужайраларининг фаол фаолияти туфайли юзага келади. Нейронлар айни^са ухшаш цузралувчиларни фарцлаганда мураккаб фаолиятни амалга оширади.

Шартли тормозланиш чарчаш жараёни билан богли^ эмас. Агар нейронлар фаолиятини турли наркотик моддалар билан сусайтирилса, шартли тормозланиш турлари ^ам кучайиши кузатилиши керак эди. Аслида эса тескариси юзага келади, пустло^ ^ужайралари сусайса тормозланиш йу^олади. Тормозланиш жараёни фаол жараёнлигини шундан куриш мумкинки, мия

1
о1
1
О -
92-расм. Шартли тормозланиш жараёнини жойлашиши.
1-шартли цузгалувчининг пустлок,- даги маркази: 2- вацпшичалик богланиш; З-шартсиз цузгалувчининг пустлофаги маркази:
4-биологик салбий реакция.

^ужайрлари бошца фаолият билан банд ^илинса, тормозланиш й у д а чицади. Агар тормозланиш чарчаш булганда, ^ар бир янги харакат чарчашни кучайтирган булар эди. Шундай цилиб шартли тормозланиш фаол жараён ^исобланиб организмни узгариб турувчи ташки му^ит шароитларига узлуксиз мослашувини таъминлайди. Шартли тормозланиш нерв тизимининг цайси булимида юзага келади? Ёт таъсирлагични такрор ва такрор ^улланиши натижасида ишда мулжалловчи шартли рефлекс сунади.

Бу тормозланиш ^осил цилинганлиги учун ички ^исобланади. Бош мия ярим шарлари пустлори олиб ташланган итда шу тажриба ^илинса, мулжал­ ловчи ш артли рефлекс сунмайди. Бу тажрибадан куриниб турибдики, шарт­ ли тормозланиш жараёни миянинг кжори булимлари орцали амалга ошади. Бош мия ярим шарлар пустлоги мураккаб тузилишга эга. Шартли рефлекс пустлоеда шартли цузралувчи маркази билан шартсиз цузгалувчи маркази орасида ва^тинчалик борланиш ^осил булиши ^исобига юзага ке­ лади. Шартли рефлекс ёйининг ь;айси цисмида шарт­ ли торм озланиш ^осил булади? Утказилган тажрибалардан олинган маълумотларга кура шартли тор­ мозланиш жараёни рефлекс ёйининг цаерида жойлашиши ^ а ^ д а турли хил фикрлар юзага келди.

Расмда курсатилгандек шартли тормозланиш жараёни шартли ^узратувчининг пусглок-

даги марказида (а); шартсиз цузнатувчининг пустлок^даги мар-

казида (б); вактинчалик борланиш тузилмаларида (в); ^ам шартли хам шартсиз ^узратувчиларнинг марказларида (г); ва ни^оят шартли рефлекс мустахкамланмаганда биологик манфий реак­ ция юзага келиб пустлоедаги шартсиз ^узралувчи марказини тормозлайди (д).

Шартли тормозланиш миянинг умумий электр ^олатида хам намоён булади. Шартли тормозланиш бета ритмни мутлацо йукотиб алфа ритмни кескин сусайтириб, унинг амплитудасини сезиларли орттиради, яъни шартли тормозланиш вактида паст частотали юцори амплитудали ритмлар купаяди.

Вактинчалик богланиш нинг ^осил булиши пустлоцнинг цузгалувчи ва тормозланувчи нейронларнинг фаолияти туфайли амалга ошади, Шартли тормозланиш жараёнида ^ам пустлокнинг цузралувчи ва тормозланувчи нейронлари иштирок этади. Ш артли тормозланиш ривожланаётган вактда ^узгалиш билан жавоб берувчи нейронларнинг фаоллиги сусайиши, тормозланиши билан жавоб берувчи нерв хужайраларининг фаолияти ортганлиги ани^ланган.

Ш ундай килиб шартли тормозланиш жараёни фаол жараён ^исобланиб, уни амалга оширишда пустлоц нейронларининг фа­ олияти тегишли мацсадни амалга оширишга йуналтиради.

Ички тормозланишни урганишга йуналтирилган ишлар куп булишига царамай, унинг механизмини тушунтиришда жуда куп муаммолар мавжуд.

О лий нерв фаолияти типлари. Нерв жараёнларининг (кузгалиш ва тормозланиш) кучи, мувозанати ва харакатчанлиги ш ахснинг олий нерв фаолияти типларга булинишига асос булган. Олий нерв фаолияти типи организм ва му^ит муносабатини акс эттирувчи нерв тизимининг турма ва орттирилган хоссалари мажмуидир.

И.П.Павлов нерв жараёнлари ^оссаларига ^араб ^айвонларни маълум гурухларга булган ва бу булиш Гиппократ томонидан кашф цилинган одамларнинг олий нерв фаолияти типлари (темпераментлари) га мос келади.

Нерв жараёнлари кучит а цараб кучли ва кучею типларга булипади. Кучсиз гипдагиларда к^згалиш ва тормозланиш жараён­ лари кучеиз кечади, шунинг учун \ам буларда нерв жараёнла­ рининг ^аракатчанлик ва мувозанатланганлигига ани^ ба^о бериш цийин.

Нерв тизимлари кучли типлар - мувозанатлашган ва мувозанатлаитаганларга булинади. Булардан бир гурухида кузгалиш

ва тормозланиш жараёнлари мувозанатлашмаган, цузгалиш тормозланишдан устун туради, бу типдагиларнинг асосий ^оссаси мувозанатлашмаганлигидир. Мувозанатлашган типда цузгалиш ва тормозланиш жараёнлари тенг ривожланган, бир-биридан устунлиги йуц, цузралиш ва тормозланиш жараёнлари бир-бири билан тез алмаша олади.

алий нерв фаалмяти типларининг чизмаси

и

 

кучсм з

 

 

 

!

 

мувозанатлашган

 

мувозанатлашмаган

 

чаракатчан

Инерт

 

 

о вр харI акат

даракат

ута ^аракатчан

к у 'м * »

кам I

(холерик)

(МвпаНХОЛИК)

(сангви н и к)

(ф л егм атик)

Мана шу курсаткич буйича ОНФ ^аракатчан ва инерт (кам- ^аракат) типларига булинади. Утказилган тажрибаларга кура И.П.Павлов ОНФ ни куйидаги типларга булади:

1. Кучли, мувозанатлашган, ^аракатчан тип (сангвиник)дагилар ^уйидат и хоссаларга эга: цузгалиш ва тормозланиш ж ара­ ёнлари кучли ривожланган, мувозанат ^олагда ва бу жараёнлар бир-бири билан тез алмаша олади.

2.Кучли, мувозанатлашмаган, ута ^аракатчан (холерик) типдагиларда цузгалиш жараёни тормозланишдан устунлик ^кла­ ди, ута ^аракатчан, лабиллиги юкори.

3.Кучли, мувозанатлашган, кам^аракат (флегматик) типдагиларда нерв жараёни маълум даражада кучга эга, лекин ^узгалиш ва тормозланиш жараёнлари бир-бири билан секин алмаш а олади, яъни кам харакат, лабиллиги паст.

4.Кучсиз тип (меланхолик), ь;узралиш ва тормозланиш ж а­ раёнлари жуда кучсиз, тезда чарчаб ^олади ва иш ^обилияти пасайиб кетади.

Иккинчи сигнал тизими мавжудлиги, фикрлаш ва ижодий ишлар билан шугулланганлиги туфайли одамлар ОНФ типлари фаркланади. И.П.Павлов шу ^олатга а^амият берган ^олда одамларни икки типгабулди: Бадиий ва фикрловчи. Бадиий типдаги одамлар ёрцин тасаввур килиш билан фикрлайди; уларнинг билиш, ижод ^илиш жараёнлари ёрцин бадиий сиймолар орцали амалга оширилади; улар миясида биринчи сигнал тизими

о ркали олинган ёрцин куринишлар аниц ифодаланади. Фикрловчи типда эса урганиш, фикрлаш мавхум тушунчаларга асосланади; улар учун сигналлар ^ацидаги хабарлар купроц а^амият касб ^илади, яъни улар миясида иккинчи сигнал тизимидан келган ахборотлар купрок; уз аксини топади.

Биринчи ва иккинчи сигнал тизимлари. Куриш, эшитиш ва бошца сезиш аъзолари ор^али ташци дунёнинг онгимизга таъсир этиши биринчи сигнал тизими деб аталади, чунки воцелик онгимизда бевосита уз аксини топмок^а. Биринчи сигнал тизи­ ми одам ва ^айвонларда мавжуд. Юцори ривожланган ^айвонларда (сут эмизувчиларда), кушларда нисбатан муракаброк сиг­ нал мавжуд булиб, улар хавф хатар, бу майдоннинг эгаси кимлиги ва бошца ^абарларни ^ар хил товушлар ёрдамида берадилар. Фацат инсонларда, ме^нат ва ижтимоий фаолиятлари туфайли иккинчи сигнал тизими - нутк ривожланган.

Нутвдаги сузлар нарсаларнинг рамзи, сифати, моддий дунё воцеликлари ^а^идаги кучли шартли таъсирловчилардир. Бу сигнал тизими-талаффуз цилинган ёки у^илган сузларни цабул килишдан иборат. Бир хил во^елик, нарсалар бонща тилда булакча талаффузда булиб ёзилиши %ам фар^анадиган суз-вербал ^абул цилиниб мавхум тушунча пайдо цилинади.

Болаларда сузларни тушуниш, сунгра талаффуз ^илиш эшитилган сузларни айрим во^елик, нарсалар билан богликлигини англаши натижасида келиб чицади. Моддий дунёнинг миядаги субъектов сиймоси нейронлар механизмлари ёрдамида олинган ахборотни мавжуд булган объектив дунё билан та дослали на­ тижасида пайдо булади. Иккинчи сигнал тизими хосил булиши ва ривожланиши натижасида во^еликни онгда абстракт акс эти­ ши ва улардан тушунча, тасаввур ^осил булиши имкониятлари пайдо булади. Иккинчи сигнал тизимининг таъсирловчилари объектив дунёни узида акс эттирувчи, тушунчаларни умумлаштирувчи сузлардир. Сузлар ёрдамида биринчи сигнал тизими орцали олинган сиймоларни сезишдан иккинчи сигнал тизими ёрдамида тасаввур цилиш ватушунишга утилади. Фикрлаш жараёнининг асосида сузлар ёрдамида ифодаланган мавхум тушунчалар билан ишлаш ётади.

Тил ' бу фикрни ифодаловчи ва фикрнинг мавжудлигини курсатувчи воситадир. Фикрлаш натижалари суз ва гапларда уз ифодасини топади, улар ёрдамида фикр алмашиниш имконияти пайдо булади.

Нупщ сузлар ёрдамида жуда куп аъзолар фаолиятини бошкаришда иштирок этади. Сузлар физиологик фаол омил булиб, ички

аъзолар фаолиятини, модда алмашинув жараёнининг жадаллигини, мушак ва сенсор тизимлар фаолиятини узгартира олади. Айтилган ёкимли сузлар иш ^обилиятини ошириши ва яхши кайфият ^осил цилиши мумкин. Бемор олдида айтилган бирорта ноурин суз унинг а^волини огирлаштириб 1^уйиши табиий.

Нупщнинг физиологик асоси. Иккинчи сигнал тизими ^аракат, эшитиш, куриш анализаторлари ва миянинг пешона со^аси фаолиятлари мах.сулидир. Нутцнинг бошцарилиши товуш мушаклари, пайлари, богламлари, рецепторларидан афферен г импулслари олувчи бош мия пустлогини ишга туширувчи ва бош- ^арувчи таъсири билан борликушр.

Нущни ^аракатлантирувчи (Брок) марказ бош мия пустло- р и н и н г пешона со^асидаги иккинчи, учинчи пушталарида жойлашган. Нуткни цабул килиш нуткнинг ^аракатлантирувчи ва цабул цилувчи (Вернике) марказлари орцали амалга оширилади.

Нуткни кодсизлантириш учун, эшитган пайтда нутц ^отирасида унинг барча элементларини саю тб ^олиш, куриш пайтида эса кузининг изланувчан мураккаб ^аракатлари ахамиятлидир. Нуткни кодсизлантириш бош мия чап ярим шарининг (унацай одамда) чакка-тепа ва энса цисмларида амалга оширилади. Бу со^аларда сузлар маъносини тушуниш ва ^исоб-китоб ишларини бажариш бузилади.

Олий психик фиолиятлар. Психик ф аолият -онгм объектив вокеадарнинг акс этишидан з^осил булган ру^ий кечинмалар мажмуи, рухий ^олат. Сезиш ва цабул ^илиш уз-узимизни ва таш^и дунёни билишимизнинг бошланрич даври ^исобланади. Сезиш- сезги аъзоларига бевосита таъсир цилган нарсалар ва объектив борли^нинг марказий нерв системасида акс этиши. Дар кандай сезги маълум бир сифатга, куч ва давомийликка эга. Сезгиниг узига хос сифати, унинг модаллиги деб аталади. Сезги теваракатрофимизни билишимиз учун асос булиб цолади.

Идрок. Нарса ёки ^одисаларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсир килиш жараёнининг киши онгида акс этиши идрок деб аталади. Идрок этиш жараёнида ало^ида ^олдаги сезгиларнинг тартибга солиниши хамда нарсалар ва во^еа-^одисаларнинг яхлит образларига бирлашуви юз беради.

Кузратувчининг ало^ида хусусиятлари акс этадиган сезгилардан фаркли улароц, идрок нарсаларни умуман, унинг хамма ху­ сусиятлари билан биргаликда акс эттиради. Бунда идрок ало- ^ида сезгилар йигиндисидан иборат тарзда эмас, балки миссий

билишнинг узига хос хусусиятлари билан сифат жщатидан юцори босцичи сифатида тасаввур цилинади.

Кишининг идроки унинг тафаккури билан, нарсанинг мо^и- ятини тушуниб етиши билан чамбарчас борлиадир. Нарсани онгли идрок этиш унга фикран ном бериш, яъни идрок этилган нарсани нарсаларнинг муайян гурухига, синфига киритиш, уни уз воситасида умумлаштириш демакдир. ^атто узимизга нотаниш нарсани курганимизда ^ам унинг бизга таниш объектлар билан ухшашлик жи^атларини пайцаб олишга, уни цандайдир тоифага киритишга уринамиз. Идрок шунчаки селги аъзоларига таъсир циладиган цузгатувчиларнинг оддий й и р и н д и с и билан белгиланмайди, балки мавжуд маълумотларни яхшилаб талцин цилиш, изо^лаб бериш йулларини жадал излаш булиб ^исобланади.

Тафаккур. Жиддий равишда янгиликни кидириш ва очишга борлиц, алокадор психик жараёндир, унинг тахлили ва синтези жараёнида во^еликни бевосита ва умумлаштириб акс эттириш жараёнидир. Тафаккур амалий фаолият асосида хиссий билишлардан пайдо булади ва миссий билиш чегарасидан анча ташцарига чициб кетади.

Билиш фаолияти сезиш ва идрок кртлишдан бошланади ва кейин тафаккурдан утиб кетиши мумкин. Бирок истаган тафаккур, ^атто энг ривожланган тафаккур ^ам ^амиша миссий билиш би­ лан, яъни сезиш , идрок ва тасаввурлар билан богланган булади. Тафаккур фаолияти узининг бутун «материалини» фацат битта манбадан, яъни миссий билишдан олади.

Кишининг тафаккур фаолияти учун тилнинг нупщ билан узаро боглицлиги ^ам мухим а^амиятга эгадир. Бунда инсон ва ^айвон психикаси уртасидаги принципиал ф ар^ардан бири намоён булади. Фацат нутц пайдо булгач, билинаётган объектдан маълум бир хусусиятни ажратиб олиб, уни махсус суз ёрдамида тасаввурда ёки тушунчада муста^камлаш, кайд килиш имконияти турилди. Тафаккур сузда узининг зарурий моддий ^обжига эга булади, тафаккур факат суз ор^али бошкалар учун ва узимиз учун ^ам бевосита реалликка айланади. Инсон тафаккурини, у цандай шаклга эга булмасин, тилсиз амалга ошириб булмайди.

Цищ ат . Индивиднинг хиссий, ацлий ёки харакатлантирувчи фаоллиги даражасининг оширилишини тацозо этадиган гарзда онгнинг йуналтирилганлиги ва бир нарсага царатилганлигидир.

Йуналтирилгин субъектнинг э^тиёжлари унинг фаолияти ма^садлари ва вазифаларига мос келадиган объектларнинг тан-

ланганлигида, ихтиёрий ва ихтиёрсиз танлашда, ажратишда намоён булади. Диь;кат эътиборнинг бир хил объектларда тупланганлиги (концентрацияланиши) айни пайтда барча бегона нарсалардан чалгишни, бонда объектларнинг вацтинча инкор этилишини тацозо цилади. Шу туфайли инъикос аниц-равшан була боради, тасаввурлар ва уй фикрлар фаолият тугалланмагунга цадар, ундан кузланган ма^садга эришилмагунча онгда с а ^ т - ниб цолади. Шу йусинда фаолиятнинг назорат ^илиб ва бондариб борилиши таъминланади.

Ди д ат сезги, хотира, тафаккур ва ^аракат жараёнларида намоён булиши мумкин. Шу сабабли дидатни бирор нарсага царатиш объектига (идрок этиладиган буюм, хотира, тафаккур, ^аракат тасаввурлари) борлиц ^олда д и д ат намоён булишининг цуйидаги: сенсор (перцептив), щ лий щракатлантирувчи шаклларини ажратиб курсатадилар.

Ди д ат бамисоли билиш (идрок, хотира ва тафаккур) жараёнлари орасида намоён булиб, улар самарадорлигининг ошишига ёрдам беради. Жумладан, идрокнинг ани^-равшанлиги ва тулаконлиги диккатга борлиц, дидатни нг сусайиши перцептив жараёнларнинг бирмунча даражада бузилишига ва шаклланаётган сиймонинг узгариб кетишига олиб бориши мумкин.

Досил булиш хусусиятига амал цилиш усулларига кура дик;- кагнинг иккита асосий хурм-ихтиёрсиз ва ихтиёрий турлари мавжуд. Ихтиёрсиз диодат кишининг англашилган ниятлари ва максадларидан мустасно ^осил булади ва цуллаб цувватланади. Ихтиёрий д и д ат онгли равишда бошцариладиган ва тартибга солинадиган эътибордир. Ихтиёрий д и д ат ихтиёрсиз д и д а т замирида ^осил булади.

Ихтиёрсиз дидатда бевосита цизицишнинг а^амияти бенихоя каттадир. Нимаики цизи^арли, м аро^и ^иссиётга бой, завали булса, дидатнинг узоц. вацт мобайнида тупланиб туришини тацозо цилади. Ихтиёрсиз д и ^ а т субъектнинг англашилган ниятларидан мустасно тарзда, унинг бирон бир иродавий уринишларисиз руй беради.

Ихтиёрий д и д ат дидатнинг олий тури сифатида ме^нат жараёнида таркиб топгандир. Ихтиёрий д и д ат агар киши фаолияти жараёнида уз олдига маълум бир вазифа цуйган ва ^аракат дастурини онгли тарзда ишлаб чидаш булса юз беради. Унинг д и к ц а т и н и жалб этадиган объектларнинг ало^ида ажратиб курсатилиши ана шу ^ол билан борланади. Диедат анча янги, и^изикарли, марокли булган нарсаларга каратилмасдан, аксинча фао-

лиятнинг мацсади билан борлиц ^олатлар, уни аиалга ошириш учун му.\им ва зарур булган нарсаларга жалб этилган шароитларда купинча иродавий куч-гайратларни ишга солиш талаб Килинади.

Диццатни боищаришда мия узагининг ретикуляр формацияси, таламик, субталамик ва гипоталамик ядролар иштирок этадилар. Бош мия пустлорининг ассоциатив со^алари диктат-эътибор- ни бошцаришдаги марказий звенодир.

Хотира-м&щ&шн нервтизимининг асосий хоссаларидан бири булиб, воцеликнинг эсда олиб ^олиниши, эсда сакланиши ва эсга гуширилишидир. МНС га тушган ахборотни эсда олиб колиш икки хил: ихтиёрий ва ихтиёрсиз булиши мумкин. Бирон нарсани эсда олиб колиш ёки эслаш учун махсус максад булмаган ^олда эсда олиб колиш яна эсга тушириш ихтиёрсиз ^отира деб аталади. Олдимизга биронта максад куйиб эсда олиб колганимизда ихтиёрий хотира ^акида r an боради. Ихтиёрий эсда олиб крлиш самаралирок булади. Биологик ва ижтимоий а^амиятга эга булган ахборотлар, цандай кучга эга булишидан цатъий назар, яхширок эсда олиб колинади. Вокеликни эсда олиб колиш хотиранинг марка­ зий бугани ^исбланади.

Вокеликни кабул килиш, уни эсда олиб колиш ва caiyiaiu МНС да булган мураккаб жараёнлар натижасидир. Хотиранинг цуйидаги турлари мавжуд: наслга бериладиган (генетик) хотира, наслга берилмайдиган (индивидуал) хотира, ^аракат хотираси, образли, сиймо хотираси, (объектнинг сиймоси эсга туширилади), Эмоционал-^иссиёт хотираси (вокелик маълум бир х.ис туйгуни чакиради ), суз мантилий хотира.

Харакат хотираси турли хилдаги иш-^аракатлари ва уларнинг системасини эсда олиб цолиш ва яна кайта эсга туширишдан иборат. Хотиранинг бу тури бени^оя катта а^амиятга эга эканлигининг боиси шундаки, у худди юриш, ёзиш ва худди шу каби малакалар билан баб-баравар тарзда турли хил амалий ва мехнат малакалари шаклланиши учун асос булиб хизмат уилади.

Эмоционал хотира хис-туйгуга хос хотирадир. Хис этилган ва хотирада саклаб колинган туйрулар ё^уд ^аракатга чорлайди, ёхуд утмишда салбий кечинмалар сабаб булган харакатлардан тийилишга ундовчи сигналлар тарзида амал уилади.

Образ хотираси тасаввурларни, табиат ва ^аёт манзараларини, шунингдек товушларни, ^идларни, таъмларни эсда олиб Колишдан иборат хотира ^исобланади. У куриш, эшитиш, хид билиш, таъм билишга оид хотирадир.