
2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т
..pdfОррщ булганда сийдик ажраши камаяди, ^атто оррш$ кучли булса бутунлай тухташи ^ам мумкин.
Симпатик нерв тизимиси ь^/зралиши хисобига буйрак усти безидан катехоламинлар ишлаб чи^арилиши кучайиб, буйрак артериялари тораяди ва буйракларга ^он келиши озаяди. Бир ва^тнинг узида гипофизни орка булагидан антидиуретик гормон ишлаб чи- ^арилиши кучаяди.
Диурезни кучайиб, озайиши шартли рефлектор йул билан ^ам бош^арилиши мумкин. Бу эса бош миянинг олий булимларини буйраклар фаолиятида му^им урин эгаллашидан далолат беради. Л.А-
.Орбели лабораториясида итларга орритувчи таъсирлар берилгада сийдик ажраши тухтаганлиги кузатилган. Бу иш куп маротаба токрорланса итнинг станокка урнатилиши узи ^ам диурезни камайтиради.
Агар ошкозонига ва сийдик пуфагига фистула урнатилган ит ларга шатли сигнал билан биргаливда ошкозонига сув киритилса ва бу бир неча маротаба такрорлангандан сунг, шартли сигналнинг узини ёлгиз цуллаш диурезни кучайтиради.
Гуморал бошкарилиши. Буйраклар фаолиятини бошкарилипгида гуморал тизим асосий урин эгаллайди. Жуда куп гормонлар буй рак фаолиятига таъсир этади, уларнинг энг асосийлари антидиу ретик гормон ёки вазопрессин ва алдостерон ^исобланади.
АДГ ёки вазопрессин, нефронни дистал каналчалари ва йирувчи найларни сувга утказувчанлиги ортиб, сув реабсорбцияси кучаяди. АДГ аденилатциклаза ферментини фаоллаб, АТФ дан ЦАМФ ^осил булишини таъминлайди. ЦАМФ эса ЦАМФ мойил протеинкиназани фаоллаштиради. У эса хужайра мембрана о^силларини фосфорилланишида катнашиб, унинг сувга утказувчанлигини оширади. Бундан ташкари АДГ гиалуронидаза фермен тини фаоллаштириб, хужайралараро бушливдаги гиалурон кислотасини деполимерлайди. Гиолурон кислотаси деполимерланганда йигувчи найларнинг девори ровак булиб, сувни утказиб юборади.
АДГ куп ишлаб чикарилса сийдик хосил булиши бутунлай тухташи мумкин. Агар бу гормон ишлаб чикарилиши озайса, орир хасталик ^андсиз диабет касаллигини келтириб чикаради. Нефроннинг дистал каналчалари ва йигувчи найлари сувни утказмай 1\\'яди ва жуда куп суюк сийдик х.осил була бошлайди. Касаллар бир-кеча кундузда 25 л гача сийдик чикариши мумкин.
Алдостерон буйрак каналчаларида натрий иони реабсорбциясини, калий ва водород ионлари секрециясини кучайтиради.
Бир вактда сувнинг реабсорцияси кучаяди. Бу гормон проксимал каналчаларда капций ва магний реабсорбциясини камайтиради.
Натриуретик гормон (атриопептид) сийдик билан натрий чицишини кучайтиради.
Калцонсимон олд бези гормони-паратгормон калций реаб сорбциясини кучайтиради. Натижада цон плазмасида калций мицдори ортади, сийдик билан фосфатлар чициши кучаяди. Про ксимал каналчада натрий ва Н С 03 реабсорбциясини тормозлаб, Генле цовузлорини юцорига кутарилувчи цисмида магний реаб сорбциясини кучайтиради.
Калцитонин калций ва фосфатлар реабсорбциясини тормозлайди. Инсулин-бу гормон ишлаб чикарилиши камайганда ги погликемия, глюкозурия кузатилади. Сийдикнинг осмотик босими ортади ва диурез кучаяди.
Сийдик чицариш . Нефронда хосил булган иккиламчи сий дик йигувчи найларга утиб, ундан буйрак жомчаларига тушади. Жомчаларга маълум мицдордаги сийдик йигилгандан сунг, у ердаги барорецепторларни таъсирлайди. Сунгра жомча мускуллари цисцариб сийдик йуллари очилади ва сийдик сийдик пуфагига тушади.
Сийдик пуфаги силлик мускуллардан ташкил топган булиб, сийдик пуфак бушлирига аста-секин тушиб, уни тулдиради, натижала унинг деворлари чузилади. Сийдик пуфагига сийдик тушаётганда босим аввалига унча узгармайди, сунг жуда тез ошиб кетади. Сийдик ми!уюри 250 мл га етганда, сийдик пуфагидаги механорецепторлар таъсирланади, тос нервини эф ферент толалари орцали орца миянинг 2-3-4 сакрал булимига боради. Бу ерда сийдик чицариш маркази жойлашган. Эффе рент импулслари парасимпатик марказдан сийдик пуфагига ва сийдик чикарув йулларига келади. Натижада сийдик пуфагининг силлиц мускули цисцаради ва сийдик пуфаги ^амда сий дик чицарув йули сфинктерлари бушашади, сийдик пуфагидан сийдик чицади ва сийдикдан холис булади. Сийдик пуфагини асосий таъсирловчиси булиб, ундаги босим ортиши эмас, балким уни деворларининг чузилиши цисобланади. Сийдик пуфагининг сийдик билан тулиши цам катта урин эгаллайди. Тез тулса, яъни сийдик цосил булиш кучайганда импулслар цосил булиши тезлаш ади. Сийдик чицаришни спинал марказига юцорида жойлашган марказларбошцарувчиси булади: бош мия ярим шарлари пустлори ва урта мия тормозлайди, варолиев купригининг олдинги цисмини ва гипогаламуснинг орца цисми
цузгатади. Бош мия ярим шарларининг туррун бошцарув роли боланинг икки ёшидан бошлаб шаклланиб булади.
Тер аж ралиши.
Тер безлари тер чицаради (тер секрецияси). Тер безлари: 1)моддалар алмашинуви натижасида ^осил булган парчаланиш ма^сулотларини чикариб ташлайди; 2 )терморегуляцияда а^амияти бор, чунки бадандан тер бурланиши иссиклик чикариш омили ^исобланади. 3)осморегуляцияда, яъни сув ватузларни чикариб ташлаш йули билан осмотик босимни доим бир хил са^ аш д а а^амияти бор.
Тер безлари тери остидаги цушувчи тузима клетчаткасида жойлашган, улар баданда бир текис тарцалмаган. Улар цул-оёц кафтида, в^ултиада куп булиб, 1 см2терида 400-500 тер бези бор.
Тернинг мицдори, таркиби ва хоссалари. Терда аксари 0,7- 2 % катти^ модда бор; шундан 0,4-1 % анорганик ва 0,31 % орга ник бирикмалардир. Терда мочевина (концентрацияси 0,03-0,05 % га тенг), сийдик кислотаси, аммиак, гиппур кислотаси, индикан булади. Булардан тацщари, терда азотсиз органик бирикмалар ^ам бор. Масалан, цандли диабет булган беморларда тер билан глюкоза ^ам чикади.
Тернинг реакдияси салгина ишцорий; баданда тер парчаланади ва ундаги ёрлардан учувчан ёр кислоталари хосил булади, шу сабабли тер нордон булиб цолади. Терда цаттиц моддалар сийдикдагига нисбатан кам; тернинг солиштирма огирлиги 1,005-1,010, сийдикники эса одатда 1,012-1,020 га тенг.
Х^арорат кулай булган шароитда суткасига урта ^исоб билан 500 мл тер чщ нб туради. Шунча тер билан 2 г гача ош тузи ва 1 г гача азот чициб кетади. Тер тухтовсиз чикиб туради, лекин баданга чициши билан бурланиб кетади.
Тер ва сийдик таркиби фар»; цилишига карамай, баъзи касалликлар сабабли буйракдан сийдик чициши камайганда тер без лари буйрак функциясини бир цадар утай олади. Бундай ^оллларда тер безлари одатдагидан икки-уч хисса купроц тер чицаради, бундан ташцари, тернинг таркиби ^ам узгаради - унда мочевина купаяди.
Турли шароитда тер ажралиши. Баданнинг бирор жойида ёки бутун баданда тер ажралишини кузатмоц учун одатда тер безлари секрециясини кучайтиришга ^аракат цилинади.
Одамларда тер ажралишини В.Л.Минорнинг йод-крахмал усулида текширилади. Бу усулда терига йоднинг спиртли эритмаси суртилади. Спирт бурланиб кетгач к;уруц, озгина мой сур-
тилган терига крахмал сепилади. Крахмал цурук экан, йод унга таъсир этмайди, биро^ бадан терлай бошлаши билан крахмал тер билан хулланиб, йод таъсирида кук тусга киради.
Тер ажралишини текшириш учун терининг электр ^аршилигини аник^лаш усули ^ам ^улланилади. Бу усул шунга асосланганки, бадан терлаётган ва^тда терининг электр царшилиги камаяди ва бадан тер билан ^анча тез ^ул булса, терининг электр ^аршилиги ушанча куп камаяди.
Таш^и му^ит ^арорати ю^ори булган шароитда тер ажралиши кучаяди. Текширилувчи киши ^аво ^арорати 50-60° булган махсус камерада 1,5 соат турганда 2,5 л тер ажралган. Гавда ^ароратини оширувчи боцща омиллар таъсирида ^ам тер ажралиши кучаяди, масалан, жадал жисмоний иш ва^тида моддалар алмашинуви кучайганидан, иссикутик куп ^осил булади. Организмга куп м и л о р да сую^лик киргандан кейин ^ам тер куп ажралади. А пнщ са иссш$ ичимликлар ичилгандан сунг тер куп чикади. Организмда сув камайганда, масалан, ич кетганда тер кам чита ли. Ортанизмдаги сув мувозанатини боищариб туришда тер безларининг ^атнашувини шу омиллар исбот этади.
Купинча рухий ^згалиш , эмоционал ^олатлар-жахл чи^иш, ^ур^ув, о р р и ^ а бадандан тер чикади. «Ь^ур^анидан совуц тер босди» деган ибора шу билан тушунтирилади (сову^ тер дейилишига сабаб шуки, тер чикиши билан бир ва^тда томирлар тораяди, натижада тери цонни кам олиб совийди). Бош мия катта ярим шарлари пустлори тер ажратилишига таъсир курсата олиши шундан куриниб турипти.
Тер безларининг иннервацияси ва шу безлар фаолиятининг бошцарилиши. Тер безларининг секретор нервлари симпатик нервлардир.
Баданнинг ^ар бир цисмидаги тер безлари ор^а миянинг муайян сегментидан иннервация олади. Одамда тер безларини иннервацияловчи орца мия симпатик ядроларнинг жойлашиши о р р миянинг турли цисмлари жарохатланганда урганилган. Бош буйиндаги ва кукрак цафасининг ю^ори кисмидаги тер безлари нинг секретор нервларининг ядролари ор^а миянинг охирги буйин сегменти билан 6 -кукрак сегменти орасида; ^уллардаги тер безлари нервларининг ядролари 5- ва 7-кукрак сегментлари орасида; оёцлардаги тер безлари нервларининг ядролари эса охирги кукрак сегментлари билан ю^ори бел сегментларида жойлашган.
Симпатик нервлар шикастлангач, юцори царорат таъсирида бошланган терлаш терининг симпатик иннервациядан махрум булган (десимпатизацияланган) цисмида бутунлай тухтайди. Буйиннинг симпатик тугунлари бир томондан олиб ташлангач, Минор синамаси цуйилса, ташци муциг царорати юцори шароитда булган киши юзининг бир ярмидан асло тер чицмай цуйганлиги (ангидроз), юзнинг симпатик нервлар сацланган иккинчи ярми эса нормал терлайвериши билинади.
Тер безларининг нервлари анатомик жицатдан симпатик нерв тизимига мансуб булса хам, уларнинг тер безларидаги охирлари парасимпатик нерв охирлари каби холинэргик булади, яъни цузралганда ацетилхолин чикаради.
Тер безларига иннервация берадиган симпатик тугунлар олиб ташлангандан сунг цам одам эмоционал холатларда терлайверади.
Тер ажралишининг спинал (орка миядаги) марказларидан ташцари, узунчоц мияда асосий маркази бор, бу марказ эса уз навбатида моддалар алмашинувининг гипоталамусдаги олий вегетатив марказлари билан борланган. Ю корида курсатилганидек, тер ажралишйга бош мия пустлоги цам таъсир курсатиб туради.
Тер рефлекс йули билан ажралади. Атрофдаги мухитнинг юцори царорати таъсир этганда теридаги иссиц сезувчи нерв охирларининг цузралиши туфайли тер ажралиш рефлекси пайдо булади. Баданнинг кичик бир жойи, масалан, бир кули иситилса, цулдаги тер безларидангина эмас, балки бутун баданнинг тер безларидан тер чицади. Тер ажралиш рефлексида цузралиш баданнинг фацат бирон цисмига иннервация берадиган сегменти доирасида тарцалибгина колмай, балки бошка сегментлар доирасида цам тарцалиши шундан куриниб турипти.
Тери ёги ва суш чикиши Ёг безлари. Ёр безларидан чикадиган пича ёр бадандан терга
аралашиб кетади. Тери ёги уни юмшатади ва соч (ёки жун) ни мойлайди. Тери ёр чицаётган в а^д а суюц булиб, тез цуйилади. Тери ёги асосан нейтрал ёрлардан иборат. Тери ёги кислоталар таъсирида парчаланади, айни вацтда ралати хидли ёр кислоталари з(,осил булади.
Ёр безларининг купчилиги соч (ёки жун) яцинига жойлашган; уларнинг ёр чицариш йуллари соч (жун) цалтасига очилади. Ё р безлари голокрин безларцш булиб, буларнинг фаолияти без цужайраларининг емирилишига борланган. Ёр безлари пар-
да билан копланган сершох халталарга ухшайди; бу халгаларнинг девори куп ^аватли эпителийдан тузилган. Бу эпителий усган сайин, ^ужайралари без йулига тобора яцин бориб, ёрга айланади ва ^алок булади. Ёр безлари симпатик нервлардан ин нервация олади.
Сут безлари. Сут ажралиши. Она сути о^силлар (1,5 %), ёглар (4,5 %), углеводлар (6,5 %), А, В, С, D витаминлари, мине рал моддалар (Ca, Mg, Р ва ^оказо - 0,3 %) ва 87 % сувдан иборат. Сутда бактерицид моддалар ва антителолар бор. Эмадиган болада суст иммунитетни шу антителолар вужудга келтиради.
Сут (щсиллари - казеин, лактоалбумин ва лактоглобулинда организмга зарур ^амма аминокислоталар керакли нисбатда булади. Сут о^силлари борлигидан, шунингдек сут ощсиллари осон узлаштирилганидан, р о я т кимматли овкат ^исобланади. Аммо сутда темир моддаси кам, шунинг учун у узок ва^т бир- дан-бир о вцат була олмайди.
Сут аёллар жинсий гормони - эстроген, шунингдек гипофизнинг усиш гормони таъсирида ривожланувчи сут безларидан ишланиб чицади. Без эпителийси аёлларнинг боища жинсий гормоии - прогестерон таъсирида етилади ва секрецияга тайёрланади. Хрмиладорлик ва^тида йулдошда ишланиб чи^адиган ва цонда айланиб юрадиган бирталай эстроген ва прогестерон гормонлари сут безларининг ривожланишини ва сут секрециясига тайёрланишини таъминлайди. Гипофизнинг олдинги булагидан чицадиган пролактин (лактоген ёки мамматроп гормон) таъси рида сут безлари сут чинара бошлайди.
Эстрогенлар билан прогестерон пролактин чицишини тормозлайди. Пролактин гормони булмаса сут ажралмайди. Бола турилгач эстрогенлар билан прогестеронни ишлаб чикарувчи йулдош организмдан чи^иб кетиб, ^ондаги бу гормонлар камаяди, натижада гипофиз прогестерон билан эстрогенларнинг тормозловчи гаъсиридан фтилиб, пролактин гормонини анчагина синтезлай бошлайди. Пролактин таъсирида сут безларидан сут чика бошлайди.
Пролактин таъсирида сут бетухтов ишланади, аммо сут бола эмизилаётган ва^тдагина чи^ади. Сут чица бошлаши учун сут безининг алвеолаларидан сут йулларига утиши зарур. Сут безининг алвеолаларини ураб турувчи миоэпителий ^ужайраларининг цисцариши туфайли сут алвеолалардан сут йулларига утади, бу жараён мураккаб нерв гуморал йул билан бош^арилиб туради.
Боланинг эмиш (суриш) харакатлари сургичдаги сезувчи нерв охирларини цитицлайди. Бунда ^осил булувчи нерв импулслари рефлекс йули билан гипофизнинг орца булагидан окситоцин гормони чикишини гипоталамус орцали 1^узгайди. Окситоцин гормони цон оцими билан безнинг миоэпителий ^ужайраларига келади-да, уларни цисцартиради, сутнинг алвеолалардан сут йулларига утиб, чицишига сабаб булади.
Шундай цилиб, боланинг эмиш ^аракатлари сут чицишига рефлекс йули билан стимулловчи таъсир курсатади, бироц бу жараёнда гуморал механизм цатнашганлиги туфайли бола эма бошлагандан бир неча ун секунд кейин сут чица бошлайди.
Сутнинг чшдшшнигина эмас, ишланишини з^ам нерв тизими бош^аради. Онанинг яхши кайфияти ва вацти чоглиги сутнинг нормал чицишига ёрдам беради. Огир ру^ий кечинмалар, 1^ур^ув, маъюслик сут секрециясини камайтиради ва унинг бутунлай тухталиб колишига сабаб була олади.
Боланинг эмиши (ёки ^айвонларнинг согилиши) билан борланган шартли таъсиротлар сут ишланишини ошириши ^ам маълум.
Бола кукракдан ажратилмаса, тугишдан сунг куп ойлар ва хатто бир неча йилгача сут чицараверади.
X III - БОБ
СЕНСОР ТИЗИМ
Сенсор т изимнинг ум ум ий физиологияси. Сенсор тизим (И.П. Павлов буйича анализатор) нерв тизимининг бир цисми цисобланиб, у цабул цилишга ихтисослашган элементлар - сен сор рецепторлар дейилади, улар тапщи ва ички му^итдан таъсиротларни цабул цилувчи, рецепторлардан олинган ахборотни мияга утказувчи нерв йуллари ва олинган ахборотни цайта ишловчи бош миядан иборатдир. Сенсор тизим бош мияга ахборотни етказиб беради. Дар цандай сенсор тизимнинг иши турли куринишда цабул цилинган таъсиротларни нерв импулсларига айлантириб, уларни нейронлар занжири орцали марказий нерв тизимига етказиб беришдан иборат булади. Импулслар келиши туфайли бош мия катта ярим шарлари сезгилар, идроклар, тасаввурлар, яъни ташци олам хиссий инъикосининг турли шакллари юзага чицади. Бош мия ярим шарларига келган ахборотлар оддий рефлекслардан тортиб, то инсоннинг рухий фаолияти учун зарурдир. Шунинг учун И.М.Сеченов «Бош мия рефлекслари» асарида «Психик акт онгда ташки циссий цузралишдан ташкари хосил була олмайди» - деб ёзган эди.
И .П .Павлов рецепторларни - анализаторнинг периферик бугини, афферент нейронлар утказувчи йуллар булимини ташкил этса, катта ярим шарлар пустлоги анализаторларнинг мар казий охирлари деб цисобланади.
Сенсор тизимнинг текшириш усуллари. Сенсор тизимнинг электрофизиологик, нейрокимёвий, морфологик цамда асосан со- р л о м ва н о с о р л о м инсонларда кабул цилишнинг психофизиологик анализи утказилади, бундан ташцари, сенсор тизимни урганишда моделлаштириш ва протезлаш усуллари цам цулланилади.
Моделлаштириш - сенсор тизимнинг биофизик ва компютер моделларидир, цозирча экспериментал усуллар билан урганиб булмайдиган вазифаларни ва хоссаларни моделлаштириш орка ли урганилади.
Протезлаш - сенсор тизим фаолиятини цандай даражада билишимизни текширади. Элекгрофосфен курув протезлари бун та мисол була олади.
Сенсор тизим т узилиш инингумумий тарзлари. Дайвон ва шу жумладан инсонларда сенсор тизим цуйидаги гарзлар асосида тузилган.
/ .Купцатламлилик-сенсор тизим куп цатламдан иборат топ тан нерв ^ужайраларидан ташкил топиб, уларнинг биринчиси рецепторлар билан бо? ^осил цилса, охиргиси бош мия катта ярим шарларидаги нейронлар билан богланадилар. Сенсор тизимнинг бу хоссаси организмнинг турли хилдаги ахборотларга тезда жавоб беришини таъминлайди.
2.Куп каналлик-сенсор тизим ахборотни бир вактнинг узида жуда куп канал орцали (^ар бир каналда ун мингдан миллионгача нерв ^ужайралари булади) улар узаро бир-бирилари билан борланган булади. Сенсор тизимдан бир-бирига бундай параллел жойлашган каналларнинг булиши, ахборотларни узатиш ва цайта ишлашини аниц ва атрофлича синтезини таъминлайди.
3.Кушни цатламларда, элементларнинг%архил булиши «сен сор воронкалари» ни хосил цилади. Кузнинг тур пардасида 130 млн га яцин фоторецепторлар мавжуд, тур парданинг ганглиоз х.ужайралари каватида эса 100 маротаба кам нейронлар топилган (тораювчи воронка). Курув тизимининг кейинги цисмида эса «кенгаювчи воронка» кузатилади. Пустлокнинг бирламчи курув цисмида тур парданинг ганглиоз цаватига нисбатан нейронлар сони минг маротаба куп.
4.Сенсор тизимнинг вертикал ва горизонтал буйича шаклланиши:
Сенсор тизимнинг вертикал буйича шаклланишининг маъноси шундан иборатки, бир неча нейрон цаватлари махсус булимларни ^осил цилади. Шундай цилиб бундай булим йирик морфофункционал тузилма булиб ^исобланади. >^ар бир булим (масалан, ^идлов пиёзчаси, эшитув тизимнинг хохлеар ядроси ёки тиззасимон тана) муайян аниц бир вазифани амалга оширади.
Сенсор тизимнинг горизонтал буйича шаклланишида рецеп торлар ва нейронлар орасидаги богланиш шу цаватлар ичида юз беради.
Сенсор тизимнинг асосий вазифалари. Сенсор тизим куйидаги асосий вазифалар ёки операцияларни амалга оширади. 1 ) сигналларни топиш (аник^аш) 2 ) сигналларни бир-биридан аж - ратиш, 3) сигналларни утказиш ва узгартириш, 4) маълумотларни кодга солиш, 5) сигналларнинг у ёки бу хоссаларини детекторлаш, 6 ) образни топиш.
Сигналларни топиш, - Бу ^одиса махсус ^ужайра-рецептор- ларда руёбга читали. Бу ^ужайралар физик ва кимёвий шаклдаги таъсиротларни нерв импулсларига айлантиради.
Рецепторларнинг синфланиши. Амалиётда рецепторларнинг психофизиологик синфланиши мух.им а^амиятга эга булиб, таъсиротларга нисбатан сезиш характерига кура: инсонларда курув эшитув, ^ид билув, таъм билув рецепторлари, термо-проприо- вестибулорецепторлар ва орриц рецепторлари тафовут этилади.
Рецепторлар ички ва тайней рецепторлар деб аталувчи икккта катта гуру^га хам булинади. Ички рецепторлар (интерорецепторлар) ва тацщи (экстрарецепторлар).Интерарецепторларга вестибуло-ва проприорецепторлар (таянч-^аракаг аппаратн ый рецепторлари) ^амма висцерорецепторлар (ички органлар ^олатидан сигнал берувчи) рецепторлар киради. Экстрарецепторларга эса эшитув, курув, хид билув, таъм билув рецепторла ри киради.
Рецепторларнинг тацщи му^ит билан алоцасининг характе рига кура дистант, таъсирловчи манбадан ахборотни маълум масофадан ^абул ^илинади. (Курув, эшитув ва ^ид билув) ва контакт, рецепторлар таъсирловчини бевосита таъсирида кузБалади (таъм билув, тактил).
Таъсирловчиларнинг табиатига кура: рецепторлар: фоторецепторлар, механорецепторлар ва бопщаларга булинади.
Барча рецепторлар бирламчи - сезувчи ва иккиламчи - сезувчи рецепторларга булинади. Бирламчи сезувчи рецепторларга хид билув, тактил ва проприорецепторлар киради. Уларнинг узига хос томони шундан иборатки, таъсирловчи энергия нерв импулсга сенсор тизимнинг биринчи нейронида юзага чицади. Иккиламчи сезувчи рецепторларга таъм билув, курув, эшитув, вестибуляр аппарат киради. Уларда таъсирловчи билан биринчи нейрон уртасида махсус рецептор ^ужайраси булиб, импулслар генерация цилмайди. Шундай килиб, биринчи нейрон бевосита {^узралмасдан балки рецептор ^ужайраси ор^али ^узгалади.
Рецепт орларнингумум ий цузгалиш механизмлари. Рецеп тор ^ужайраларида ташци му^итдан берилган таъсиротлар янги рецептор сигналига айланади ёки сенсор сигнали трансдукцияси амалга оширади. Бу жараён 3 боскични уз ичига олади.
1Д и д таратувчи молекула ёки таъм билув моддаси (^ид би лув, таъм билув) ёруглик (курув) ёки механик таъсиротлар би лан рецепторлар хужайра мембранасида жойлашган оцсил молекуласи билан узаро алокаси юзага чи^ади.
2. Рецептор ^ужайраларида сенсор сигналларнинг ^осил булиши ва унинг узатилишига богли^ булган жараёнлар руй беради.