
2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т
..pdfбоцилганда касал булиб, улиб цолди. Toeyiyiap касаллиги уш а вактда Япония, Хитой ва бошца баъзи мамлакатларда кенг таркалган «бери-бери» деган касалликка жуда ухшар эди. Товуцлар овкатига гуруч кепаги кушилганда бу касаллик тузалган.
Витамин 1910-1912 йиллардан кенг урганила бошлади. «Ви тамин» атамасини 1912 йилда К.Функ таклиф этган. У мазкур моддалар ^аёт учун зарур, деб хулоса чицарган (vita-^aer, вита- минлар-^аёт аминлари демакдир). Лекин амин гере^и бу моддаларнинг характерли белгиси эмаслиги кейинчалик аницланди, чунки уларнинг купчилигида азот йук, шунга царамай, «витаминлар» атамаси фанда урнашиб колган.
Овцатда бирор витамин булмаса, авитаминоз дегин патоло гик ^олат руй беради, овкатда витамин етишмаганда эса гипови таминоз пайдо булади. Турли авитаминозлар ва гиповитаминозлар (масалан, лавша, рахит, пеллагра, полиневрит ва боин^а- лар) клиник белгилари билан фарц килади ва бутунлай бопщабошца касалликлар ^исобланади. Организмга теплили витаминни киритиб, ^ар бир авитаминоз ёки гиповитаминознинг олдини олиш ёки тузатиб юбориш мумкин.
Авитаминозларда юзага чикадиган купгина ^одисалар, >^ар цалай овкатда витамин йучушги сабабли организмда баъзи ферментлар ^осил булишининг бузилиш натижаси, яъни «аферментоз» натижасидир.
Кишиларда учрайдиган авитаминозларнинг купчилигини ^йвонлар устида тажриба цилиб вужудга келтириш мумкин. Аммо ^айвонларнинг ^аммаси авитаминозлар билан бир хилда оррийвермайди. Масалан, ^ушларда лавша (цинга) касаллигини вужудга келтириб булмайди, холбуки денгиз чучцаларининг бу касаллик билан огриши осон. Ш у сабабли, бирор авитаминоз урганилганда, овкатда шу витамин йуцлигидан тез касалланадиган ^айвон танлаб олинади.
Экспериментал ^айвонларда авитаминоз ёки гиповитаминоз з^осил цилиш учун уларга сунъий овцат аралашмаси берилади ёки маълум витаминлар булмаган, лекин оцсил, ёг, углеводлар, минерал тузлар ва сув егарли микуюрда булган озу^а билан бо - цилачи.
Овкатда витаминлар етарли булса-ю, сурилмаса (хазм й ули касалликларида) ёки организмда узлаштирилмаса авитаминоз лар ва гиповитаминозлар вужудга келиши мумкин. Бунда а в и таминоз ва гиповитаминозлар иккиламчи деб аталади.
Одам нирмал овцатланса-ю, витаминларга эхтиёж ошган булса, масалан, ^омиладорлик даврида, усиш даврида, юцумли касалликларда, антибиотиклар истеъмол цилинганда гиповита миноз вужудга келиши мумкин.
Витаминларни лотин алифбоси харфлари билан курсатишади ва кимёвий ёки физиолгик номлари билан аташади (физио логик номи витаминнинг таъсирига цараб берилади). Витаминлар гурухидаги дастлабки модцалар эндигина кашф этилиб, уларнинг кимёвий табиати ^али ани1утанмаган вацтда улани лотин алифбосидаги харфлар билан курсатиш таклиф этилган эди.
Дамма витаминларни иккита катта гуру^га ажратишади: 1) сувда эрийдиган витаминлар; 2) ёрда эрийдиган витаминлар. Сувда эрийдиган витаминларга витамин В ларнинг катта гурухи, витамин С (аскорбин кислота) ва витамин Р киради.
Витамин В лар гуру^ига витамин В, (тиамин), витамин В, (рибофлавин), витамин В6 (пиридоксон), витамин В|2(цианкобаламин), витамин РР (никотинамид), патотен кислота, биотин, фолий кислотаси, холин ва бошца баъзи модцалар киради.
Ёгда эрийдиган витаминларга витамин А, билан витамин А2 (ретинол билан дегидроретинол), витамин О (эргокалциферол), витамин Е (токоферол), витамин К (филлохинон) киради.
Купчилик витаминлар одам организмида тез парчаланиб кетади ва организмда тупланмайди, шунинг учун улар одам организмига доим овцат билан кириб туриши керак. Бу суз айникса витаминлардан А, Б, В,, В, РР ва С га таалу^и.
Одамга бир суткада зарур витаминлар мицдори цуйидаги жадвалда курсатилган.
В и т а м и н л а р |
А |
в, |
В 2 |
С |
Р Р |
Э |
[и н т е р н а ц и |
|
|
|
|
|
|
|
|
о н а л |
бирлик- |
|
|
|
|
|
|
|
л а р Г |
|
|
|
м и л л и г э а м м х и с о б и д а |
|
|
|
|
||
К а п а ё ш л и од ам |
1 |
2 - 3 |
-> |
5 0 - 7 5 |
12 -2 0 |
1 0 0 гача |
||
^ о м и л а д о р ва э м и з у к л и |
2 -2 ,5 |
3 |
2 |
7 5 - 1 0 0 |
18 -2 0 |
5 0 0 -1 0 0 0 |
||
а ё л л а р |
|
|
|
|
|
|
|
|
7 |
е ш г а ч а б о л а л а р |
1 |
1 |
2 |
35 |
12 |
5 0 0 - 1 0 0 0 |
|
7 |
ё ш д а н о ш га н б о л а л а р |
1 |
1 ,5 - 2 |
2 |
5 0 |
12 |
5 0 0 -1 0 0 0 |
Вит амин В / (тиамин). Овцатда витамин В) булмаса, одамларда бери-бери, ёки полиневврит деб юритиладиган авитами ноз пайдо булади. Бу авитаминознинг характерли белгиси шуки, нерв тизими зарарланади, ^аракатлар, жумладан юриш бузилади ва фалажлар вужудга келади.
Бери-бери касаллиги билан орриган одам оёгини судраб босади, оёрига кишан солинган одамга ухшаб юради. Касалликнинг бошларида енгил чарчаш, ишгацанинг йуцолиши, юрак уриши, оёц оррири каби белгилар пайдо булади. Секин-аста, бацзан эса тезда сезувчанлик ва юриш цаттиц бузилади ёки цулоёри фалаж булади, чупдай озиб кетади ва нафас мускуллари фалажланиб, бемор улиб цолади. Бошца кишилар касалланганда цон айланиши руйи рост бузилади, баданга шиш келади, мускуллар атрофияланади. Одам витамин В, булмаган овцатни 3090 кун истеъмол цилгандан кейин касалланиши кузатишлардан маълум.
Кушлар, оц каламушлар, итларни тозаланган гуруч билан боциб ёки тозаланмаган гуручни автоклавда 120° да 2-3 соат сацлангандан кейин бериб, бу цайвонларда авитаминоз В! ни вужудга келтириш мумкин. Авитаминоз В, хайвонларда, одамлардаги каби талваса тутиши, царакатлар бузилиши ва фалажлар пайдо булиши билан давом этади.
В, авитаминозида модда алмашинувининг бузилиши сабаби шуки, организмда карбоцсилаза ва дегидраза ферментларининг фаол гуруци витамин В, (тиамин)дан цосил булади. Карбоцсилаза пироузум кислотасининг сирка алдегид цосил цилиб парчаланишини катализлайди, дегидраза - пироузум кислотанинг сирка кислотасигача парчаланишида иштирок этади. Тиаминнинг етишмаслиги ёки йуцлиги шу ферментларнинг хосил булишига тусцинлик цилади, натижада х.амма аъзоларга, жумладан нерв тизимида модда алмашинув жараёнлари бузилади. В, ави таминозида аминокислоталар алмашинуви, углеводлар ресинтези, нерв тизимида ацетилхолин цосил булиши бузилади.
Пиво ачитциси, гуруч кепаги, бурдой (унгани), сули уни, ёнроц, мол жигари, тухум сариги, ловияда витамин В, куп.
Тиаминли масаллицлар 120°гача киздирилса бу витамин парчаланиб кетади. Витамин В, (тиамин) синтез цилиб олинган ва саноатда ишлаб чицарилади. Синтетик витамин В, препаратини ишлаб чицариш туфайли озиц-овцатни сунъий йул билан витаминлаш, яъни уларга (масалан, нонга) шу витамин прспаратларини цушиш жорий цилинди.
Организмда тиамин айтарлик тупланмагани сабабли, у овкал билан иложи борича бир меъёрда истеъмол цилиб турилиши зарур. Катта ёшли одам 5-6 кунгача шу витаминнинг суткалик мицдоридан ярмини олибтурса, гиповитаминоз белгилари пай до була бошлайди: ланжлик, чарчаш, юрак уйнаши, юрак сан-
чиши, оёцларнйнг йигилиб цолиши, баданга текканда унинг безиллаши ц.аШ ^илинади. Одам бир неча миллиграмм витамин В, истеъмол цилгандан бир неча соат кейин гиповитаминознинг з^амма белгилари йуцолади.
Витамин В ¡(рибофлавин). Ов^атда витамин В— 2булмаса ёш ^айвонлар усишдан тухтайди, териси ва кузи зарарланади. Бу ви тамин флавин билан беш атомли спирт - риботор бирикмаси булиб рибофлавин деб аталади. У масаллшутардан кимёвий жихатдан тоза ^олда ажратиб олинган ва синтез цилинган. Рибофлавин препаратлари витамин В— 2 сиз овцат билан боцилаётган г;айвонларнинг буйини устиради.
Рибофлавин осон оксидлана ва цайтарила олади, лекин унинг оксидланиш-цайтарилиш хиссаларини цайтариш осон. Рибофлавиннинг фосфат эфири оксидланиш-цайтарилиш жараёнларида ииггирок этувчи бир неча ферментнинг коферменти таркибига киради. Варбург ачитцида топтан сарщ нафас ферменты; камида 13 хил аминокислотанинг оксидланишда цатнашадиган фермент - аминокислоталар оксидазаси, дегидратация 1^лувчи ферментлар -
диафораза ва цитохромредуктаза, пуринларнинг оксидланишини катализловчи ксантиноксидаза, алдегидларнинг оксидланишига ёрдам берувчи ферментлар, жумладан гликооксидаза шундай флавинли ферментларга киради.
Х^айвон организми рибофлавинни синтезламайди, шу сабабли у овцат билан кириб туриши зарур. Организмда бу витамин заз^и- раси куп эмас, чунки витамин организмга овцат билан цанча куп кирса, ушанча куп чициб кетади. Бола эмизадиган аёллар ва з^айвонларда овцат билан истеъмол цилинган рибофлавин сутга утиб, наслнинг бу витаминга эхтиёжини цондиради. Одамгабир суткада 2 мг чамаси рибофлавин зарур.
Рибофлавин ачищи, помидор, исмалоц, карам, ралласимошщ? донида, з^айвонларнинг баъзи аъзолари (буйрак, жигар, мия)да ва тухумда куп булади.
Рибофлавин з^айвон ва усимлик ту^шаларида кенг тарцалгани сабабли, одамда рибофлавин авитаминози жуда кам учрайди. Бу авитаминозда одамнинг лаб шиллиц пардаси яллигланади, ёрилади ва пуст билан цопланади. Шунингдек тери ва куз мугуз пардаси зарарланади, бу парда цаттиц яллигланса, хира тортиши (кузга оц тушиши) мумкин.
А нт ищ ллагрик омил (никотинамидвитамин РР). Никотин кислота ва унинг амиди витамин хисобланади, овцатда бу витамин булмаса, одамда пеллагра деган огиркасаллик руй беради. Шунинг
учун бу модцалар витамин РР (pellagra preventive-пеллагранинг олдини олувчи сузидан) деб аталади. Пеллагра булган одамда “учта Д” кузатилади - номи Д харфидан бошланувчи 3 та симптом: дер матит - терининг зарарланиши, диарея - ич кетиши ва деменция - психика бузулиши:
Пеллагра кичик дозадаги никотин кислотаси ёки унинг ^осиллари билан даволаб тузатилади, буларнинг ичида ф аолрот - никотинамиддир.
Никотинамид иккита му^им коэнзим таркибига киргани учун, модда алмашинувининг куп жараёнларида иштирок этади. Углеводлар парчаланганда оксидланиш-цайтарилиш жараёнларида руй берувчи 40 га яцин кимёвий реакцияларини коэнзимлар катализлайди.
Куп сутэмизувчилар организмида никотин кислота билан ни котинамид триптофандан синтезланиши мумкин. Шунинг учун витамин РР сиз, леккин триптофанга бой оцсиллар истеъмол цилиб турилганда пеллагра белгилари пайдо булмайди.
Витамин В6(пиридоксин). Витамин В6бир-бирига яцин вита», минлар гурухидир. Улардан организмга купроц а^амиятлиси - пиридоксиндир, бу витамин организмда пиридоксалфосфатга айланади; пиридоксалфосфат эса бир цанча ферментларнинг фаол гуру^идир.
А.Е.Браунштейн ва боцщаларнинг курсатишича, пиридоксин ^осилалари аминокислоталар алмашинувида иштирок этади: амин гуру^ини бир аминокислотадан иккинчисига утказади (цайта аминланиш реакцияси) ва аминокислоталарни декарбоксиллайди. Бундан ташкари, пиридоксин яна бир гуру^ сулфгидрил гурухларини утказишда ва eF алмашинувида (хусусан туйинмаган кислоталар алмашинувида) цатнашади.
Дай вон овцатида пиридоксин булмаганда териси яллирланган (дерматид), цон таркиби узгарган (анемия пайдо булган ва лимфоцитлар камайган) ва талваса тутган. Одамдаги пиридоксин авитаминози кузатилгани хацида айрим маълумотлар бор; Айни вактда анемия пайдо булганлиги ва талваса тутганлиги цайд цилинган.
Пиридоксин ичак бакгерияларида синтезланади. Шунинг учун бу витамин овцатда булмаса хам, одам унга эхгиёж сезмайди. Аммо ичак бактерияларининг ривожланиши замонавий кучли антибиотиклар билан тухтатилган булса, пиридоксин авитаминози пайдо булиши мумкин.
Одамга бир суткада царийб 2-3 мг пиридоксин зарур. Ачитци, жигар, буйрак, мускуллар витамин В6га бой.
П ант от ен кислота. Пантотен кислота хамма хужайраларнинг усиши учун ацамиятли булиб, жуда кенг гарцалган (унинг “пантотен” деган номи шундан олинган, грекча бу сузнинг маъноси -ц ар цаерда бор демакдир). Экспериментал цайвонлар овцатида пантотен кислота етишмаслиги натижасида усиш тухта л~ ди, гавда вазни камаяди, тери патологик узгаришга учрайди, со г оцаради, анемия пайдо булади, буйрак усти безлари зарарланади; итлар талвасага тушиб, улиб цолади.
Пантотен кислота организмда руй берадиган бир цанча кимёвий узгаришларда иштирок этувчи ацетилкоэнзим А таркибига киради.
Одамга бир суткада 5-10 мг пантотен кислота керак; одам аралаш овцатлар еб турганда бу витаминга эхтиёж тула цопланади.
Б иот ин (витамин Н). Одамда биотин етишмаганда териси зарарланади, иштахаси бузилади, дармони курийди, уйцучан булиб цолади.
Дива трикарбон кислоталарнинг карбоцсилланишида (С 0 2 бириктиришида) иштирок этувчи ферментларнинг фаол гуруци таркибида биотин бор. Сут эмизувчиларга биотинсиз овцат бериб, унинг авитаминозини вужудга келтириб булмайди, чунки биотин ичак бактерияларида синтезланади. Одам ичагида цосил буладиган биотин сурилиб, овцатдаги мицдоридан купроц мицдорда буйраклар орцали чициши аницланган. Аммо, овцат билан хом тухум оци (оцсили) ичакка кирса биотин авитаминози пайдо булиши мумкин. Бунинг сабаби шуки, тухум оцсилида авидин деган оцсил жисм бор, бу модда биотин билан цушилиб, эримайдиган ва цазм ферментлари билан парчаланмайдиган ком плекс цосил цилади. Шу сабабли биотиннинг сурилиши бузила ди, натижада биотин авитаминози вужудга келади.
Ичак микрофлорасида биотин синтезланишини сусайтирувчи сулфаниламидларнинг катта дозалари истеъмол цилинганда одамда биотин етишмай цолиши мумкин.
Ф олий кислота. Организмда фолий кислота етишмаганда цон цосил булиши бузилади, кумикда цон таначаларининг етилиши ва цонга утиши тухтайди. Натижада анемия ва лейкопе ния (цонда лейкоцитларнинг камайиши) пайдо булади. Бундай авитаминоз денгиз чучцалари, итлар, маймунлар устидаги тажрибада вужудга келтирилгин. Одам организмига фолий кислота овцат билан киради ва ичак микрофлорасида цам синтезланади. Шу сабабли одамда фолий кислотанинг етишмаслиги кам уч-
райдиган ходисадир. Аммо ичак микрофлорасининг усишини тухтатувчи айрим дорилар истеъмол килинганда ва овцатда фолий кислота етишмаганда тегишли авитаминоз пайдо булиши мумкин.
Вит амин В п (цианкобаламин). Витамин В 12порфирин ^аторининг кобалтли мураккаб комплекс бирикмасидир. Бу ви тамин бир цанча моддалар, хусусан нуклеин кислоталар алмашинувида иштирок этиб, нормал цон ^осил цилиш учун катта а^амиятга эга. В |2авитаминози ёмон камцонлик вужудга келишида намоён булади. бунда эритропоэз (яъни эритроцитларнинг ^осил булиши) ва нерв тизимининг функцияси бузилади. Организмга витамин В 12киритиш кучли шифобахш таъсир курсатади ва кумикнинг цон яратиш функдиясини аввалги аслига келтиради. Шундай натижа олиш учун бир миллиграмм витамин В]2мингдан бир неча булаги кифоя. Ёмон камцонликда соф ви тамин В |2тери остига ёки цонга юборилгандагина таъсир курсатади, чунки бу беморларнинг ичагидан витамин В|2сурилмайди. Витамин В |2ни организм узлаштириши учун меъда безлари мукопротеид ишлаб чикариши зарур, бу омил бир неча ун йил илгари кашф этилган ва Кестлнинг “ички омили”деб аталади. Ёмон камконликда ана шу омилнинг ^осил булиши бузилади ва овцат билан кирувчи витамин В р узлаштирилмайди.
Шундай цилиб, ёмон камицонликда намоён булувчи В |2 авитаминози иккиламчидир, чунки у овкатда витамин етишмаслигидан эмас, балки ^азм йулидан сурилмаслиги сабабли келиб чицадиган иккиламчи касалликдир. Жигар ва буйрак витамин В12га анча бой.
Вит амин В }5 (пангам кислота). Пангам кислота глюкон ва сирка кислоталар мураккаб эфирининг ^осиласи булиб, 4 та м е тил гурухи бор. Бу модда купчилик усимликларнинг уруридан топилган, унинг номи ^ам шундан олинган (пан-хар каерда, гамиурур). Пангам кислота отнинг цонидан ва жигаридан ажратиб олинган. Пангам кислота ^ужайраларда кислород сарфланишини кучайтиради ва организмда алкоголнинг оксидланишига ёрдам беради. Юрак ва томирларнинг баъзи касалликларини даволашда пангам кислота ишлатилади.
Холип. Организмда холин ^осил булиши ёки унинг овцат билан таёр холда кириши ёгларнинг нормал алмашинуви ва фосфолипидлар синтезланиши учун зарур.
Дайвонлар овцатидан холин ёки холинли фосфолипидлар (масалан, лецитин) булмаса, жигарини ёр босади. Овцатга холин
цушиб, бу касалликни тез тузатиш мумкин; айни вацтда жигардаги ёр кислоталари камаяди. Сабаби шуки, холин борлигидан жигарда фосфолипидлар синтезланади, булар эса жигардан бошца аъзоларга тез етказиб берилади. Организмда метионин деган аминокислотадан холин синтезланиши мумкин. Метионин кублаб киритилса, овцатда холин булмаганда цам жигарни ёр босмайди. Холин яна ацетилхолин цосил булишига цам хизмат цилади.
Вит амин С (аскорбин кислота). Овцатда витамин С етишмаса ёки кам булса, одам лавша (скорбут) касаллиги билан о р - рийди.
С авитаминозы - лавш ада милк цонайди, юмшайди, тишлар бушашиб, тушиб кетади, мускулларга, терига ва буримларга цон цуйилади; пуфак туцимаси жуда ровак, мурт булиб, суяклар салга синади; умумий дармонсизлик, о з р и н л и к , нерв тизими функциясинингбузилишитобора кучаяди. Организм витамин С дан узок вацт махрум цилинса, озиб-тузиб ёки юцумли касалликларта чалиниб, улиб цолади. Бунга сабаб шуки, С авитаминозидан организмнинг юцумли касалликларта царши чидами камаяди.
Ацолининг озиц-овкат таъминоти цийинлашган даврларда, экинлар цосили булмаганда, уруш даврида, мева ва сабзавот етишмаганда лавша кенг тарцалади. Утмишда денгизчилар узок сузганда ёки цутбчилар Чекка Шимолда цишлаб цолганда гушт ва сабзавот зациралари тамом булиб лавша касаллигига дучор булар эдилар. Бу касалликнинг келиб чицишида овцатнинг ахамияти борлигини цадимданоц шундай фактларга асосланиб курсатишган (В.В.Пашутин).
Организмда витамин С нинг етишмаслиги, яъни С гиповитаминози купроцучрайди. Бунда цуйидаги белгилар пайдо булади: киши бушашиб, тез чарчайди, мускуллари цувватсизланади, бош айланади, милки цонаб туради, юцумли касалликларда царши чидами камаяди.
Витамин С кимёвий тоза цолда ажратиб олинган, синтез цилинган ва саноат йули билан ишлаб чицарилади. Бошцача айтганда, у аскорбын кислота, яъни скорбутнинг пайдо булишига йул бермайдиган модда деб аталади.
Аскорбин кислота цужайралардаги оксидланиш-цайтарилиш жараёнларида иштирок этади ва оцсилни парчаловчи фермантларнинг фаоллайди.
Катта ёшдаги одамга бир суткада 50-75 мг аскорбин кислота керак. Огир жисмоний ишда, айницса иссиц цехда ишлаганда,
купгина орир касалликларда, ^омиладорликда витамин С га суткалик эхтиёж ошади.
Куп ^айвонлар организмида витамин С синтезланади. Одам, маймун, денгиз чучцаси организмида аскорбин кислота синтезланмайди, шунинг учун улар овцат билан витамин С олиб туриши керак.
Аскорбин кислота жуда куп ма^сулотларда булади. Айницса карам, помидор, лимон ва апилсин, цора смородина, гарим дори, укроп, унган дон, сабзи, лавлаги, ловия, картошка витамин С бой. Наъматак мевасита ва думбул ёнровда аскорбин кислота жуда куп.
Витамин Р (утказувчанлик витамины). Бир гуру^ усимлик пигментлари - флавоноидлар витамин Р атамаси билан аталади. Организмда фловоноидлар булмаса капиллярлар утказувчанлиги ошади ёки девори мурт булиб цолади. Натижада тери ва боища аъзолар цон цуйилади. Лавшанинг баъзи симптомлари Р-авитаминозининг натижасидир.Лимон пустидан олинган (гесперидин), гречиха баргларидан олинган (рутин) ва чой дарахтининг яшил баргидан олинган уч хил модда витамин Р каби таъсир этар экан. Бу моддалар организмга киритилганда капилляр лар утказувчанлигини камайтириб, шифобахш таъсир курсатади.
Вит амин А (ретинол). Витамин А-одамлар билан усимликхур ^айвонлар ичагида ва жигарида ^осил буладиган, ёрда эрийдиган моддадир. Витамин А аксари усимликларда синтезланадиган пигмент - каротиндан ^осил булади. Бу витамин ^осил булаётганда каротин молекуласи каротиназа фермент таъсирида икки молекула витамин А га парчаланади. Витамин А нинг кимёвий тузилмаси аницланган ва ретинол деб аталади. Цегидроретинолда щ м витамин А хоссалари бор.
Ёш хайвонлар витамин А сиз сунъий овцат аралашмаси би лан боцилганда усишдан тухтайди ва кузининг мугуз пардаси зарарланади.
Одам овцатида витамин А булмаса эпителий тукимаси зарар ланади: Куз конъюнктивасининг эпителийси цурийди ва мугузланади; мугуз пардаси ириб, хира тортади. Орир ^олларда вита мин А билан даволангандан кейин ^ам кузда оц цолади. Боинга аъзолар: тери, нафас йуллари, цовуц, сийдик йуллари ва ичак эпителийси ^ам узгаради, хусусан мугузланади.
Организмда витамин А етишмаслигининг дасилабки симптоми - рира-ширада куз курмаслиги, яъни шапкурликдир. Бу-
нинг сабаби шуки, А гиповитаминози ва авитаминозида куз тур пардасининг таёцчаларидаги курув пурпури камаяди, курув пурпури эса витамин А ^осиласи билан опсин оцсилининг бирикишидан ^осил булади.
Куз тур пардасидаги таёцчаларнинг нормал ишлаши учун ви тамин А нинг а^амияти борлигидан, рира-ширада ва кечасл ишлаб кузига зур келадиган кишилар витамин А ни купроц истеъмол цилиб туриши керак.
^айвон ёглари: балиц мойи, сариёг ва эритилган ёр, сут, тухум сарири, жигар, буйрак, балиц икрасида витамин А бор.
Сабзи, исмалоц, урик, цизил гаримдори, цичитци ут ва бедада каротин куп булади.
Витамин А жигарда тупланади, жигар витамин А депоси ^исобланади. Катта ёшли одамга бир суткада царийб 1 мг вита мин А керак.
Витамин 2) (эргокалциферол, антирахитик витамин). Овцатда витамин Б етишмаганда, болалар рахит деган касаллик билан оррийди. Оёц, кукрак цафаси ва умуртца погонаси суякларининг узгариши рахитнинг характерли белгиларидир. Узгаришлар шундан иборатки, тогай туцимаси ва ^осил булаётган суяк туцимаси етарлича охакланмайди. Суяклар диафизи эпифизга туташган жойлар купроц узгаради. Суяклар хаддан ташцари юмшоц булиб, деформацияланади. Касал болаларда оёц суякларининг цийшайиши рахитнинг типик симптомидир.
Рахитда суяклардаги калций мшуюри кескин даражада (огир ^олларда 3-3Чгбаравар) камаяди. Суяк тукимасида фосфор ^ам пича кам булади.
Катта ёшли кишилар организмида витамин О етишмаганда калций тузлари суякларда кам тупланиши ва ортицча чициб кетиши сабабли камайиб, суяклар юмшаб цолади (остеомаляция).
О авитаминозида калций мувозанати манфий булади, яъни овцат билан кирганига нисбатан купроц чикиб кетади.
Витамин В калций ассимиляцияси учун ва фосфор-калций алмашинуви учун зарур эканлиги одамлар ва хайвонларни кузатиш йули билан ани1у1анган.
Витамин Б нинг кимёвий тузилишини урганиб, рахитга царши (антирахитик) таъсир этадиган, кимёвий жихатдан бирбирига яцин бир неча бирикма бор, деб хулоса чицарилади. Уларни Э ,, О,, 0 3, 0 4, 0 5витаминлар деб аташади. Бу бирикмаларни ^айвон ёгларидаги 7-дегидрохолестеринга ва усимлик ёрларидаги эргостеринга ултрабинафша нурлар таъсир эттириб оли-