Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
60
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

да аникланади. Камерага маълум мицдордаги модда солинади. тоза О, билан тулдирилади ва модда ёндирилади. Камерапи ураб турган сувни исишига цараб ажралган энергия аницланади.

Карбонсувлар оксидланганда 17,17кДж/г (4,1 ккал/г) 1г ёр оксидланганда 38,96кДж (9,3 ккал) иссицлик ажралади. Энер- 1ияни узоц муддат давомида сифатида захира цилиш орга­ низм учун энг цулайдир. Оцсиллар организмда тула оксидланмайдилар. Оцсилдан аминогруппалар ажралиб мочевина сифа­ тида организмдан чикарилиб юборилади. Шунинг учун >;ам оцсилнинг калориметрик бомбада ёндирилгани организмда оксидланганлигидан куп рок энергия ажратади; калориметрик бомбада оксил ёндирилганда-22,6/кДж/г (5,4ккал/г), организмда оксид­ ланганда эса-17,7кДж/г (4,1 ккал/г) га тенг. Буларнинг орасидаги фарц мочевина ёнганда ажралган энергияга туири келади.

Метаболизм даражасини аниклаш. Катаболизм натижасида хосил булган энергиянинг деярли ярми АТФ молекуласининг синтези пайтидаги иссиклик сифатида сарфланади. Мускул кисцариши пайтидаги энергиянинг 80% и иссицлик сифатида йуцолади, фацат унинг 2 0 % игина механик ишга (мускул цисцариши) сарфланади. Агар инсон иш бажармаса унда хосил булаётган энергиянинг барча цисми исси1угак сифатида чицариб юбо­ рилади (м: инсон тинч ^олатда ётганда). Демак, ажралиб чицаётган иссиклик катталиги одам организмидаги модда алмашинуви даражасини тула узида акс эттирар экан.

Организм сарфлаётган энергиясини аницлаш учун воситасиз ва воситали усуллардан фойдаланилади. Энергия сарфини во­ ситасиз аншутшни Лавуазье ва Лапласлар биринчибулиб 1788 йилда куллаганлар.

Воситасиз калориметрияда - организмдан ажралиб чицаётган иссицлик бевосита ани^анади. Бунинг учун текширувчи (одам ёки ^айвон) ма^сус герметик камерага киритилади. Ка­ мера орцали цувурда сув утказилган булиб, шу сувнинг иссицлик сигими, маълум вацт бирлигида утган сув мивдори, каме­ рага кираётган ва ундан чицаётган сувнинг хароратини ^исобга олган ^олда текширилувчидан ажралган иссицлик мицдори ^исоблаб топилади.

Воситали калориметрияда- маълум бир вацт оралигида истеъмол цилинган 0 2 ва ажралиб чицаётган СО, газини аницлаш орцали организмдаги энергетик сарф хисоблаб топилади. Чунки энергия ажралиши асосан организмдаги оксидланиш жараёнига боглицдир. Шунинг учун ^ам газ алмашинувини урганиш

ор^али организмдаги энергетик сарфни анш утш мумкин. Дуг- лас-Холдейин усули энг кенг тар^алган воситали калориметрик усулдир. Бу усул буйича 10-15минут давомида текширилувчи махсус мослама ёрдамида атмосфера ^авосидан нафас олиб Дуг­ лас копчасига нафас чи^аради. Шу ^опчадаги ^аво таркибида'’и 0 2 ва С 0 2 газларининг мицдори фоизларда аншуганади. М уай::' вак^г ичида ажралиб чиодан С 0 2 ни сарфланган 0 2 га нисбати нафас коэффициентига к;араб организмда оксидланаётган моддани ан и ^ аш мумкин. О^сил оксидланганда нафас коэфициенти 0,8 га, ёвлар оксидланганда 0,7 га, карбонсувлар оксидлан­ ганда 1,0га тенг булади. Нафас коэфициентининг з$ар бир цийматига кислороднинг калорик эквиваленты мос келади. Орга­ низм 1 литр кислород сарфлаганда ажралиб чицадиган энергия мивдорига кислороднинг калорик эквивалента деб айтилади. Кислороднинг калорик эквивалента катталиги муайян пайтда оксидланаётган модданинг турига богли^, агар карбонсувлар оксидланаётган булса 21 кДж (5 ккал)га, оцсил оксидланганда18,7кДж (4,5 ккал)га ва ёг оксидланганда-19,8кДж (4,7ккал)га тенг булади.

Асосий алмаш инув. Энергия алмашинуви жадаллиги турли омиллар таъсирида узгариб туради. Шунинг учун ^ам ^ар хил одамлардаги энергия алмашинувини солиштириш учун асосий алмашинув-деган улчов, катталик цабул ^илишган. Асосий ал­ машинув -деб тийрак организмнинг физиологик тинч ^олатда турган ^олатдаги энергетик сарфига айтилади.

Физиологик тинч ^олатга ^уйидагилар киради:

1)Комферт ^арорат (18-20° иссшушк), бунда инсон совкотмайди ва исиб ^ам кетмайди; 2 ) ётган ^олатда (жисмоний тинчлик, лекин у^ламаслиги керак); 3) Эмоционал тинч ^олат, чунки эмоционал стресс ^олатда метаболизм кучайиб кетади; 4) На^орда, яъни охирги марта ов^атланганидан 12-16 соат утгандан сунг.

Асосий алмашинув катталиги жинсга, ёшга, буй узунлигига ва тана вазнига борлик. Уртача ёшда, буй узунлиги ва вазнга зга булган эркакларнинг асосий алмашинуви катталиги 1 кг ваз­ нига 1 соатда 1ккалорияга тенг, бу уртача 1700 ккал ни ташкил цилади. Аёлларда бу курсаткич эркакларга нисбатан 10% кам, болаларда эса катта ёшдагиларга нисбатан юкори.

Юза цоидаси. Асосий алмашинув катталиги 1 кг тана вазни­ га нисбатан олинганда сут эмизувчиларда кескин фарц цилади: ^айвон 1$анча кичик булса унда асосий алмашинув шунча кагта.

[■ар модда алмашинув жадаллиги 1м 2 тана юзасига нисбатан [инса, улардаги фарц унча катта булмайди. Макс Рубнер 1868 1ли энергия сарфи (алмашинув жадаллиги) тана юзаси катта- п'и тугри пропорционал эканлигини аницпади. Тана юзаси нча катта булса, организмда иссицлик йуцотиш шунча юцори ;лади, натижада йуцотилган исси1утикни коплаш учун организм ;прок; иссицлик ишлаб чицара бошлайди. Одамларда асосий машинувнинг тана юзасига булган нисбати деярли тургун шатда булади. Чунки иссицлик ажралиши 1м2тана юзасига ¡59-5234 кДж (850-1250 ккал) ни ташкил цилади.

Тана юзасини аницлашда куйидаги формуладан фойдаланиди:

Л=К т бу ерда т-тананинг кг лардаги массасини, К-константа. одамрда 12,3 га тенг.

Дюбуа формуласи ёрдамида яна цам ани1ф оц хулосага ке­

пи мумкин.

[^и'О,0-425н0,725

бу ерда XV -тананинг кг лардаги массаси, Н-буй узунлиги(см рда).

Юза коидаси цам нисбий тугри хисобланади, чунки тана юзабир хил булса икки кишида метаболизм жадаллиги цар хил лиши мумкин. Бундай булишига нерв, эндокрин ва боища тимларнинг цолати сабаб булиши мумкин.

Энергиянит кунлик сарфи. Соглом одам организмидаги кун- [к энергетик сарф асосий алмашинувдан фарцланади ва у цуй- [аги цисмлардан таркиб топган: асосий алмашинув; ишчи шимча, яъни маълум бир ишни бажариш учун сарфланган ергия; овцатли моддаларнинг специфик динамик таъсири. Бир ткада ажралиб чикцан энергияларнинг йигиндиси ишчи ал- [шинувни ташкил цилади. Дар хил жисмоний харакатларда сралиб чицадиган эж рпя-ж исмоний фаоллик коэффициента [лан аницланади, у умумий энергетик сарфнинг асосий алмаянув катгалигига булган нисбат билан аникланади.

Кунлик энергетик сарфларига кура барча одамлар 5 гуруцга линади.

Утирган холда енгил иш бажариш учун бир суткада 240000 ккал жисмоний зурициш билан бажарилаётганда 3400ООккал, ута огир жисмонии мецнат билан шугулланганда 4000ОС ккал ва ундан ортиц энергия зарур. Чиницкан спортчиларцисца ва1£г ичида жадал машц бажарган пайтларида ишчи

Гурух

Касбининг

узига

Жисмоний фаоллик

Суткалик эперги

 

хослиги

 

 

коэфициенти

сарфи кДж (ккал'

Биринчи

Лклий ме^нат

 

1,4

9799-10265

 

 

 

 

 

(2100-2450)

Иккинчи

Енгил

жисмоний

1,6

10475-11732

 

мохнат

 

 

 

(2500-2800)

Учинчи

Уртача

ОРирликдаги

1,9

12360-13827

 

жисмоний мехнат

 

(2950-3300)

Туртинчи

Ояир

жисмоний

2,2

14246-16131

 

мехнат

 

 

 

(3400-3850)

Бешинчи

Ута орир жисмоний

2,5

16131-17598

 

мехнат

 

 

 

(3850-4200)

энергетик сарф асосий алмашинувга нисбатан 20 мартагача о] тиши мумкин. Жисмоний зурициш пайтда умумий энергетк сарфни сарф булаётган 0 2 мивдори билан аниклаб булмайд] чунки энергиянинг бир цисми гликолиз (анаэроб) натижаси; хосил булади. Кислородга булган э^тиёж ва истеъмол килинаё' ган 0 2 уртасидаги фарц анаэроб жараён хисобига ^осил булаё' ган энергияга тугри келади ва кислород щарзи деб аталади. Жи< мсний иш тухтагандан сунг хам 0 2 истеъмол килиниши юцор крлади, чунки бу пайтда кислород царзи организмга кайтарил; ди. Ушбу кислород анаэроб метаболизм ^исобига хосил булга махсулот-сут кислотасини пировиноград кислотасига айланп риш, энергетик бирикма (креатинфосфат)ни фосфорлаш ва С за^ираси булган миоглобинни синтезлаш учун сарфланади.

Овцат истеъмол килиниши энергетик сарфни кучайтирад

(о зщ моддаларнинг специфик динамик таъсири). Оцсилли ов! ат модда алмашинув жадаллигини 25-30%га, карбонсув ва ёгла эса 1 0 % га орттиради. Ухлаётган пайтда модда алмашинув ж; даллиги асосий алмашинувдан 10% га камаяди. Бунинг сабаб ухлаётган пайтда мускулларнинг бушашган холда булишиди] К^алконсимон бези гиперфункциясида асосий алмашинуви к; чаяди ва гипофункцияда эса сусаяди. Гипофиз ва жинсий бе лар гипофункциясида асосий алмашинув жадаллиги пасаяди.

Ацлий ме^нат пайтида энергетик сарф жисмоний мехнап нисбатан анча паст. Зур бериб ацлий ме^нат цилганда ^ам эне] гетик сарф, тинч ^олатга нисбатан, 2-3% га ортиши мумки ^олос. Агар акулий ме^нат эмоционал цузгалиш билан бирга с< дир булса энергетик сарф анча ортади. Эмоционал цузралишда сунг бир неча кун давомида модда алмашинуви 11-19% га ор ган э^олда колиши мумкин.

Модда алмашинуви. Озиц моддаларнинг хазм йулига ва ^аво-

иупкага тушиши модда алмашинувининг бошланишидир. Оцсил, ёр ва карбонсувларнинг ферментлар таъсирида сувда

рувчи аминокислоталарга, моно-ва дисахарадларга, глицерин, 1: кислоталари ва бошца ма^сулотларгача парчаланиш ва сурииш жараёни модда алмашинувининг биринчи босцичидир.

Озиц моддалар ва кислороднинг цонда ташилиши, туцимаарга етказилиб берилиши, ^ужайралардаги моддаларнинг муаккаб кимёвий узгаришлари модда алмашинувининг иккинчи оскичидир. Хужайраларда бир вацтнинг узида озиц моддаларинг охирги махсулотларгача парчаланиши, ферментлар, горонлар, ^ужайра таркибий ^исми синтезланиши содир булади. 1оддалар парчаланиши натижасида энергия ажралиб чицади ва синтез жараёнида, аъзо ва бутун организм фаолиятини таъинлаш учун сарфланади.

Хосил булган охирги моддаларнинг ташилиши, буйрак, упка, гр безлари ва ичак орцали чицариб юборилиши модда алмашиувининг учинчи босцичидир.

Оцсил, ёг, карбонсув, минерал тузлар ва сув алмашинув бирири билан боглиц ^олда кетади. Хар бир модданинг алмашиувида узига хос томонлари бор, уларнинг физиологик ахамия- я ^ар хил. Шунинг учун ^ам ^ар бир модданинг алмаш инуви то^ида куриб чицилади.

Оцсил алмашинуви. Оцсиллар организмда аввало пластик магриал сифатида сарфланади. Оксилга булган эхтиёж организмдан •кралиб чикаётган оцсил ма^сулотлари мицдори билан белгилаади. Организмда оцсил тинимсиз алмашиниб, янгиланиб гуради. орлом одам организмида бир суткада парчаланган ва синтезлан- ш оцсил мицдорига тенг булади. Йигирмата аминокислотадан ктаси (валин, лейцин, изолейцин, лизин, метионин, триптефон, эеонин, фенилаланин, аргинин, гистидин) етарли м и лорда оргаизмга тушмаса, улар синтезланмайдилар ва алмаштириб булмайяган аминокислоталар деб аталадилар. Долган унта аминокислошар (алмаштириб буладиган) организмда синтезланадилар. Хазм атижасида хосил булган аминокислоталардан шу турга хос булган ахсус оцсиллар синтезланадилар. Оцсилларнинг бир цисми энер- ‘тик максадда ишлатилади. Дастлаб дезаминлаш содир булади - Н, гурухини йуцотади, натижада аммиак ва кетокислоталар ^осил /лади. Аммиак за^арли модда булиб жигарда мочевинага айлан- 1риш орцали зарарсизлантирилади. Кетокислоталар бин неча ¡гаришлардан сунг СО, ва Н ,0 гача парчаланади.

Организмда оцсилларнинг парчаланиши ва янгиланиш тез лиги-бир неча минутда 180 суткагача (уртача 80 сутка) булиин мумкин. Ажралиб чикаётган азот мицдорига цараб организмд; парчаланаётган оцсил миедорини аницлаш мумкин. ЮОг оцсш 16г азот сацлайди. Организмдан ажралиб чиццан 1г азот 6,25] оцсил парчаланганлигидан далолат беради. Катта одам организ мидан бир суткада 3,7г азот ажралади. Демак, парчаланган оцсш массаси 3,7 -6,25=23г, ёки тананинг 1 кгмассасига 0,028-0,075] азот тугри келади. (Рубнернинг ейилиш коэффициенты). Araj организмга тушаётган ва ундан ажралиб чикаётган азот микдо ри тенг булса, организм азот мувозанати цолатида булади. Ага] организмга тушаётган азот ундан ажралаётган азотдан куп булса мусбат азот мувозанати (азот ретенцияси) дан далолат бера ди. Бундай цолат мускул массаси ортаётганда (жисмоний чини Киш даврида), организм усаётганда, хомиладорлик даврида, ори| касалликдан тузалаётган даврда кузатилади. Организмдан чи карилаётган азотнинг унга тушаётган азотдан устунлиги ман фий азот мувозанати дейилади. Бундай цолат тула кимматг; эга булмаган оцсил истеъмол килинганда, яъни организмга ал маштириб булмайдиган аминакислоталарнинг бирортаси туш маса, оцсил очлиги ёки тула очлик пайтида кузатилади.

Катта ёшдаги с о р л о м одам бир суткада тананинг 1кг масса сига 0,75г оксил истеъмол цилиши зарур, 70кг массага эга булга! одам 52,5г тула цимматли оксил истеъмол цилиши зарур. Азо' мувозанатини ишонарли холатда ушлаб туриш учун бир сутка да 85-90г оцсил истеъмол цилган маъцул. Болалар, хомиладо] ва эмизикли аёлларда бу курсаткич яна цам юцорирок, шулар дан оцсиллар асосан пластик вазифасини утайди деган цулос; цилиш мумкин.

Липидлар алмаш инуви. Липидлар глицерин ва ёр кислота ларидан иборат. Ёр кислоталарининг туйинган ва туйинмага! турлари мавжуд. Липидлар организмда энергетик ва пласти вазифаларни бажарадилар. Катта ёшдаги одамлар организмда ги энергетик сарфнинг 50%ини ёглар оксидланиши ^исобиг; амалга ошади. Ёглар озик^ланиш учун цам сарфланади, унин] организмдаги захираси тана вазнининг 10-20 % ини ташкил кила ди. Унинг деярли ярми тери ости ёр клетчаткаларида, катта мик дорда цоринёг сифати, буйрак олди ёр ва мускуллар орасида сак ланади. Очликда, организмга совуцтаъсир цилганда. жисмонш ёки психоэмоционал зурициш пайтида захирадаги ёглар парча ланиши кучаяди. Тинч цолатда овкат истеъмол килингандан суй

ёрлар ресинтез булиб, яна ёр депосида йигила бошлайди. Э нер­ гетик мацсадда acocan нейтрал ёглар - триглицеридлар, плас­ тик материал сифатида эса фосфолипидлар, холестерин ва 6 F к и с - лоталари ишлатилади, улар хужайра липопротеид таркибига киради, стероид гормонлари, ут кислоталари ва простогландинлар утмишдошлари ^исобланади.

Ичакдан сурилган липид молекулалари эпителиоцитларда ташилувчи заррачаларни (хиломикронлар) хосил циладилар ва лимфатик томирлар орцали цонга тушадилар. Капиллярлар эндотелийсидаги липопротеидлипазалар таъсирида хиломикроннинг таркибидаги нейтрал триглицеридлар глицерин ва ёр кислоталарига парчаланадилар. Ё р кислоталарининг бир цисми албумин билан бирикади, глицерин ва эркин ёр кислоталар ёр хужайраларига цушилиб триглицеридларни ^осил циладилар. Хиломикроннинг цолдиц кисмини гепатоцитлар ушлаб колади, эндоцитозга учратади ва лизосомада парчаланиб кетади. Ж игарда синтезланган липид молекулаларини ташиш учун липопротеидлар ^осил булади. Бу липопротеидлар паст ва у га паст зичликка эга булиб, жигардан бошца туцималарга триглицерид ва холестеринларни ташийдилар. Тукима ^ужайралари липопротеидларни сезувчи рецепторлар ёрдамида конда айланиб юрган паст зичликка эга булган липопротеидларни сезиб олади ва эндоцитоз йули билан камраб оладилар, лизосомаларда улар пар­ чаланиб хужайра эхтиёжига мувофик холестеринни ажратадилар. Агар цонда паст зичликка эга булган липопротеидлар купайиб кетса макрофаглар ва бопща лейкоцитлар томонидан уш лаб олинади. Бу ^ужайралар метаболик кам фаол булган холесте­ рин эфирларини узида йигиб, цон-томирлар деворида атероск­ лероз тошмалари таркибий цисмини ташкил цилади.

Юцори зичликдаги липопротеидлар ортицча холестерин ва унинг эфирларини туцималардан жигарга ташиб келади. Ж игарда улардан ут кислотаси синтезланади, сунгра организмдан чицариб юборилади. Бундан ташцари, буйрак усти безида стероид гормонлари синтезида юцори зичликка эга булган липопроте­ идлар ишлатилади.

Содда ва мураккаб липид молекулалари организмда синтез­ ланади, фацат линол, линолен ва арахидин, туйинмаган ёр кис­ лоталари бундан мустасно, улар албатга овкагтаркибида ту шиш - лари зарур. Бу алмаштириб булмайдиган ёр кислоталари ф ос­ фолипидлар молекуласи таркибига киради. Арахидин кислотасидан простогландин, простоциклин, тромбоксан ва лейко гри-

енлар хосил буладилар. Алмаштириб булмайдиган ёг кислогаларини организмда булмаслиги ёки кам миадорда организмга тушиши, организм усишининг тухташи, буйрак фаолияти бузилиш и, тери касалликлари, пуштсизлик каби окибатларни келтириб чи^аради. Ёрларнинг биологик циммати таркибида алмаш­ тириб булмайдиган eF кислоталарининг борлиги ва уларни узлаштириш даражасига ^араб аншутнади. Организмда маска S F H , тунриз ёги - 93-98 % га, кунгабоцар ёги - 96-90 % га, марга­ рин 94-98 % га узлаштирилади.

Карбонсувлар алмаш инуви. Карбонсувлар асосан энергетик материал сифатида ишлатилади, шунингдек пластик вазифани ^ам утайдилар, глюкоза оксидланганда нуклеотидлар ва нукле­ ин кислоталари таркибига кирувчи оралщ модда пентоза ^осил булади. Глюкоза айрим аминокислоталарнинг синтезланиши, липидлар синтези ва оксидланиши учун зарурдир. Одам организми карбонсувларни асосан усимлик полисахариди - крахмал ва х.айвон полисахариди - гликоген холида истеъмол киладилар. Ошкозон-ичак йулида улар моносахаридларгача (глюкоза, фрук­ тоза, лактоза, галактоза) парчаланадилар. Моносахаридлар, асо­ сан глюкоза, конга сурилади ва дарвоза венаси ор^али жигарга келади. Бу ерда фруктоза ва галактозалар глюкозага айланадилар. Гепатоцидларда глюкозанинг цонцентрацияси кондаги глю­ коза крнцентрациясига якин булади. Жигарга ортикча м и л о р ­ да карбонсувлар тушганда глюкоза фосфорланиб гликогенга айланади ва жигарда депо сифатида са^ланади. Катта ёшдаги одамларда гликоген миздори 150-200 г га тенг булиши мумкин. 0 3 мивдорда истеъмол ^илиниб, кондаги глюкоза ми^дори камайиб кетса гликоген парчаланиб глюкоза ^осил ^илади ва к^онга 4 икар илади. Овцат истеъмол ^илинганда дастлабки 12 соат ва ундан хам купроц вак;т давомида жигарда гликоген парчаланиши хисобига кондаги глюкоза к;онцентрацияси доимийлиги ушлаб турилади. Гликоген захираси сарф булгандан сунг гликонеогенез - лактат ёки аминокислотадан глюкоза синтезини амалга оширувчи ферментлар ^осил булиши кучаяди. Одамлар бир суткада 400-500 г карбонсув истеъмол ь;илади, шундан 350-400 г крахмал, 50-100 г эса - моно ва дисахаридлардан иборат. Карбонсувларнинг ортикчаси ёр сифатида депога утади.

Сув ва минерал моддалар алмашинуви Катт а ёшдаги одамлар организмдаги сув тана вазнининг

75 % ини таш кил цилади. Организмдаги сув мувозанати ис­ теъмол килинган ва организмдан чи^ариб юборилган сувлар

мшуюри тенглиги билан таъминланади. Бир суткада сувга булган эхтиёж 1 кг тана вазнига нисбатан олинганда 21-43 мл/кг (уртача 2400 мл) га тент булиб, ичилган (уртача 1200 мл), овцат тар - кибида тушган (уртача 900 мл) ва модда алмашинуви натижасида хосил булган (эндоген сув 300 мл) сувлар хисобига копланади. Худци шунча миедордаги шунча сув - сийдик (1400 мл), кал (100 мл) таркибида ва тана юзасидан ^амда нафас йулларидан (900 мл) бугланиш хисобига организмдан чицариб юборилади.

Сувга булган эхтиёж овкатланиш тарзига борлиц. Асосан карбонсув ва ёр моддалари билан озуцаланиб, №С1 ни кам истеъ - мол цилинса сувга булагн эхтиёж катта булмайди. Оцсилга бой моддалар билан овцатланганда ва тузни куп истеъмол цилганда сувга булган эхтиёж ортади, чунки сув осмотик фаол моддаларни (мочевина ва минерал ионлар) экскреция цилиш учун зарурдир. Организмга сувнинг кам тушиши ёки уни куп м и л о р д а чикариб юборилиши дегидратацияга олиб келади ва бу ^олат цоннинг цуюцланиши натижасида гемодинамиканинг бузилишига сабаб булади. Организмда сувнинг тана вазнига нисбатан 20 % етишмаслиги улимга олиб келади. Организмга сувнинг ортицча тушиши унинг организмдан ажралишини камайиши сув интоксикациясини келтириб чицаради. Сув интоксикациясида осмолярликнинг камайишини нерв охирлари ва марказлари сезади ва ^атто томир тортишиши х.олати хам келиб чициши мум - кин.

Организмда сув ва минерал ионлари алмашинуви бир-бири- га борлик; булиб, ^ужайра ичи ва ташида осмотик босимнинг нисбий доимийлигини сацлаш учун зарур. Дужайра ичида ва ташцарисида К +, Са2* ва бошца ионларнинг ионларнинг цонцентрацияси маълум даражада булгандагина физиологик ж араёнлар (цузгалиш, кузралишнинг синапгик узатилиши, мускуллар цисцариши) амалга оширилиши мумкин. Бу ионлар барчалари овцат таркибида организмга тушиши зарур.

Вит аминлар. Одам ва ^айвонларнинг овцатланиши учун зарур булиб, оцсил, ёр, углеводларга ёки уларнинг парчаланиш мах.сулогларша кирмайдиган кимёвий табиати жи^атдан >^ар хил органик бирикмаларни витаминлар даб аташади. Улар организмнинг усишига, модда алмашинувига ва организмнинг ф изио­ логик ^олатига кучли ва бир цадар специфик таъсир курсатади. Витаминлар организмда ^ар хил каталитик функцияларни утайди ва бошца озука моддаларга нисбатан жуда оз керак булади. Овцат билан муайян витамин ё бутунлай ^осил булмайди, ё кам

хосил булиб, физиологик эхтиёжларни цондиришга кифоя цилмайди. Асосан усимликлар витаминлар манбаи цисобланади, усимликларда витаминлар ёки организмда витаминларга айланувчи моддалар, яъни провитаминлар синтезланади. Одам овцат билан усимлик ёки хайвон витаминларини олиб туради. Дайвонлардан олинадиган масаллицларда витаминлар борлигига сабаб шуки, овцат билан истеъмол цилинадиган ёки провитаминлардан синтезланадиган витаминлар цайвонларнинг баъзи аъзоларида тупланиши мумкин.

Одам 16-18 витаминга мухтож. Уларнинг куп цисмини орга­ низм овцат билан олиб туриши зарур. Баъзи витаминлар ичак микрофлорасида синтезланади ва сурилади, шу сабабли улар цатто овцатда булмаганда цам, бу витаминларнинг камлиги организмга сезилмайди.

Турли витаминларнинг кимёвий тузилиши ва биологик таъсири цар хил. Витаминларнинг бу цисми организмда ферментларнинг фаол (простетик) гуру^ларини цосил килувчи манба хисобланади. Айни вацтда айрим витаминлар фосфатланади. Таркибига муайян витамин кирадиган фаол гуруц сунгра оцсил билан бирикиб, фермент функциясини касб этади. Бу омилларнинг аницланиши, биринчидан, витаминларнинг модда алмашинувига таъсир этиш механизмини, иккинчидан, организмга ви­ таминлар нима учун жуда оз мицдорда, яъни миллиграммнинг бир неча булагича зарурлигини тушунтириб берди.

Овцатда аксари витаминларнинг булмаслиги бир неча вактдан сунг улимга сабаб булади, витаминлар етишмаганда эса цар хил касалликлар келиб чицади.

Витаминларни Н.И.Лунин кашф эгган. Организм нормал фи­ зиологик холатда булиши учун хайвонлар овцатида оцсил, eF, углеводлар, минерал тузлар ва сувдан ташцари, у вактда цали маълум булмаган яна кандайдир озиц моддалар зарурлигини 1880 йилда Н.И.Лунин исбот этган. Бу хулоса цайвонлар устидаги тажрибаларга асосланган эди. Бу тажрибаларда сичцонларнинг бир гуруци сут билан боцилган, иккинчи гуруцига эса сунъий овцат - цанд, ёг, сув оцсили (казеин), сут таркибида буладиган тузлар ва сув берилган. Сичцонларнинг биринчи гурухи нор­ мал усган булса, иккинчи гуру^и нобуд булган.

Н.И.Лунин тажрибаларидан 16 йил кейин Индонезияда ишлаган врач Эйкман организмга овцатнинг кандайдир цушимча омиллари кераклигини маълум цилди. Унинг кузатишларида товуцлар тозаланган (яъни пусти артилган) гуруч билан узоц вацг