Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
60
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

чикади. Шира без хужайраларнинг чикарув йуллари орцали ц азм бушлигига ажралади.

Дазм безлари шираси таркибидаги гидролитик ферм ентлар таъсирида овцатли моддалар гидролизга учрайди, электролитлар гидролитик жараён учун оптимал pH ни яратиб беради, ш илим - шик моддалар, бактериоцид моддалар, иммуноглобулинлар цим оя вазифасини утайди.

Дазм безларидан шира ажралиши нерв, гуморал ва паракрин механизмлари ёрдамида бошцарилиб турилади. Эферент н ерв, уларнинг медиаторлари, гормонлар ва физиологик фаол м о д д а­ лар, гландулоцитлар рецепторларига ва цужайра ичи ж араёнига курсатган таъсирига цараб шира ажралишини цузратиши ёки тор - мозлаши мумкин. Безларни шира ажратиш фаолияти уларнинг цон билан теъминланиш даражасига борлик. Шира миадори бир вактда фаол холдаги без цужайралари мицдорига борлик. Безлар ^ар хил таркибда шира ажратувчи гландулоцитлардан таш кил топган ва узига хос бошкарув тизимига эга. Бездан ажралаёгган шира мицдори ва таркиби истеъмол цилинаётган овкат таркибига мослашган холда булади.

Парасимпатик холинэргик нейронлари х,азм безлари ш ира аж - ратишини тезлаштиради.

Симпатик нейронлар эса цужайра мембранасидаги б- ва в-ад- ренарецепторлар турига боглиц цолда шира ажралишини тормозлайди ва трофик таъсир курсатади. Безлардан шира ажралиш ига шунингдек гастроинтестинал бошцарувчи пептидлар хам таъсир курсатади.

\ а ш т изимипинг мотор фаолияти. Дазм жараёнининг цамма боскичларида мотор ёки царакат фаолияти амалга ош ирилади. Дазм йулида ихтиёрий ва ихтиёрсиз, макрова микромотор фоалиятлар намоён булади. Мотор фаолияти цазм йулининг цар хил сохасида овцатли моддани цабул цилиш, чайнаш, ютиш, меъдада озикнинг ушлаб турилиши, меъдадан ичакка озикли моддаларнинг утказилиши, ут пуфагининг цискариши ва бушашиши, химуснинг ичак буйлаб ^аракати, ингичка ичакдан йугон ичакка химуснинг утиши, сфинктерларнинг цискариши ва бушашиши, йугон ичак царакати, калнинг шаклланиши, дефекация-барчаси цазм тизимининг мотор фаолияти натижасидир.

Дазм безларининг чицарув йули таранглилиги ва перисталтик харакати цазм шираларининг чицарилишини таъминлайди.

Дазм йуллари мотор фаолиятини бошцарилишида миоген ме­ ханизмлари, периферик (интра-ва экстрамурал) ва марказий нерв тизимларининг ацамияти каттадир.

] [арасимпагик таъсир натижасида ^азм йулининг мотор фаолияти кучаяди, лекин адашган нерв таркибида могорикани кучайтирувчи ва тормозловчи толалар мавжуд. Симпатик таъсир асосан мотор фаолиятини сусайтиради. Нерв, гормонал ва парагормонал гаъсирлар бир аъзо ва бир неча аъзолар уртасида тизимлараро таъсир курсатадилар. Масалан, ут ажралиши ут пуфагининг ^исцариши ва Одди сфинктерининг бушаши, меъдадан овкатни ун икки бармо^га ичакка эвакуация килиниши, меъданинг антрал цисмининг ^ис^ариши ва пилорик со^ани бушаши натижасида амалга оширилади.

Сурилиш. Сурилиш-ози ьцти моддалар таркибий кисмини хазм йулидан ички му^итга, кон ва лимфага ташилишидир. Сурилган модда организмга етказиб берилади ва тузима модда алмашинувида ишлатилади. Ориз бушлигидан карбонсувлар сулак б-амилазаси таъсирида декстрин, малтоолигосахарид ва малтозагача парчаланади. Ориз бушлирида циска вакт давомида булганлиги туфайли озиюга модда деярли сурилмайди. Лекин айрим доривор моддалар о р и з бушлирида тезда сурилади ва бундан тиббиётда фойдаланилади.

Меъдада оз ми^дорда аминокислоталар, глюкоза бироз купро^ сув ва унда эриган минерал моддалар, куп м илорда алкогол сурилади.

Ози1уш моддаларнинг асосий ^исми, сув, электролитларнинг сурилиши ингичка ичакда амалга оширилади. Сурилиш, у амалга оширилаётган юза катталигига боглик. Ингичка ичакда сурилиш юзаси катта. Одамларда ингичка ичак юзаси шиллик каватидаги бурмалар, ворсинка ва микроворсинкалар ^исобига 300-500 марта катталашган. Ингичка ичак шилли^ ^аватининг 1 мм2 юзасига 30-40 ворсинкалар турри келади, ^ар бир энтероцит 1700-4000 микроворсинкаларга эга. Ичак эпителийсининг 1 мм2 юзасига 50-100 млн микроворсинкалар турри келади. Микровор­ синкалар гликокаликс цавати билан ^опланган.

Дар хил моддаларнинг сурилиши турли механизмлар ёрдамида амалга оширилади.

Макромолекулаларни сурилиши фагоцитоз ва пиноцигозлар оркали амалга оширилади. Бу механизмлар эпдоцитозга хос. Эндоцитоз билан ^ужайра ичи ^азми богли^ >^олда булади, лекин айрим моддалар эндоцитоз орцали ^ужайрага кириб, ундан экзоцитоз орцали ^ужайра оралик; буш лида чи^ади. Бундай ташилиш трансцитоз деб аталади. Бу механизм оркали иммуноглобулинлар, витаминлар, ферментлар ва боища моддалар ичак-

дан кош а утади. Чацалсиутрда трансцитоз механизми орцали она сути оксили ташилади.

Айрим моддалар ташилиши хужайра о ралик бушлиги орка­ ли амалга оширилиши мумкин. Бундай ташилиш персобция дейилади. Бу механизм ёрдамида цисман сув, электролитлар, цамда оцсиллар (антитела, аллергенлар. ферментлар) ва бактериялар утадилар.

М икром олекулалар сурилииш да уч хил ташилиш механизмлари иштирок этади: пассив т аш иш , осоплаш гап диф ф узия на

фаол т аш иш . Пассив ташиш диффузия, осмос ва фильтрациялардан иборат. О сонлаш ган Оиффузия махсус ташувчилар ёрда­ мида энергия еарфисиз амалга оширилади. Ф аол т аш иш мод­ далар электрокимёвий ва цоицет рацион градиентига карши, энергия сарфи билан ва махсус ташиш тизими (хужайра пардаси каналлари. ташувчилар) иштирокида амалга оширилади.

Сурилнш гезлиги ичакдаги моддалар хоссаларига боглиц. Нейтрал изотоник мухитда, ичакдаги босим opri ганда сурилиш тезлашади. Шунингдек. ворсинка ва микроьорсникэларнинг харакаги сурилишни тезлаштиради.

Иугон ичакда куп мицдорда сув ва оз микдорда глюкоза, аминокиелоталар ва бопща моддалар сурилади.

И нкрет ор ёки ички секреция фаолияти - дейилганда хазм тизимида ошцозон-ичак йуллалари фаолиятини бошцаришда иш ­ тирок этувчи бир цатор гормонларни ишлаб чицарилиши тушунилади. Буларга гастрин, секретин, холицистокинин-панкрео- зимин, мотилин ва бошцалар киради.

Э кскрет ор ф аолият и-метаболизм натижасида хосил булган моддалар (мочевина, аммиак, ут пигментлари) сув, организмга ташцаридан тушган огир метал тузлари, доривор моддаларни ^азм безлари томонидан ошцозон-ичак йулига ва у ердан ташцарига чицариб юборилишидир.

Ошцозон-ичак йуллари цазмдан ташцари - сув-туз алмашинувида, мацаллий иммунитетда, гемопоэз, фибринолиз ва бошца фаолиятларда иштирок этади.

Д'яхи тизимшшнгургапиш усуллари. Эксперименталусуллар. Уткир тажрибалар. Уткир тажриба наркоз остидаги хайвонларда утказилади. Уткир тажриба бутун организмда ёки ажратиб олинган туцима, аъзо ёки цужайраларда утказилиши мум­

кин.

Сурункали т аж риба усуллари. Бу усулда цайвон ж аррохлик

йули билан гайёрланади, айрим соцага найчалар утказиш, цазм

безларнинг йулларини таш^арига чикариб куйиш ва к-К- Хайвонлар сораш андан сунг уларда тажриба утказилади.

В.А.Басов(1842) итлар меъдасига фистула куйган. И.П.Пав­ лов лабораториясида В.Басов фистуласи куйилган итларда эзофаготамия усули кулланилган ва уларда «ёлгон овкатлантириш» тажрибалари у т к а з и л г а н ва тоза шира йш-иб олинган. Меъдасидан меъдача ажратиб олинган итларда кам тоза шира ажратиб олинган. И.Павлов усули буйича меъдача ажратиб олиш Гайденгайн усулидан иннервацияси сакланганлиги билан фаркланади. Жаррохлик йули билан ичакнинг бир кисмини ажратиб олиш ва унинг бир учи

74-раем. М еъдага ф истула куйилган эзоф аготомия килинган ит.

«Ёлгон овкатлантириш» тажрибаси.

(Тири усули) ёки кар иккалаучи (Тири-Велле усули) ташкарига чикарилиб терига тикиб куйилади.

Сулак ва меъда ости безлари чикарув йулларини, ут йулла­ рини ташкарига чикариб терига тикиб куйиш колатлари кенг Кулланилади.

Одамларда %азм фаолиятини урганиш. Секретер жараёнини урганиш. Сулак ажралишини бир неча усулда урганиш мумкин.

Огиз чайцаб юборилгандап сунг тупукни йигиб олиш. Бун­ да кар хил безлардан ажралган аралаш сулак, овкат к о л д и р и йигилади ва бунда сулакнинг кажмини тугри аниклаб булмайди. Шунинг учун кам иккинчи усул Лешли-Красногорский капсуласи ёрдамида тоза сулак йигиб олинади.

Одамларда меъда, меъда ости бези, ингичка ичаклар шира ажратиш ва ут ажралиш фаолиятини зондли ва зондсиз усулларда урганиш мумкин.

Зондли усулда шира микдорини, унинг таркибидаги электролитлар, ферментлар микдорини ва pH катталигини аниклаш

мумкин. Секреция стимуляторлари з^азм йулига ёки парентерал юборилади. Уларнинг таъсир механизмини билган з^олда шира ажралиш узгариши сабабини аникушц мумкин.

Зондсиз усулда истеъмол килинган моддаларга таъсир махсул натижасида хосил булган моддаларни цон ва сийдикдаги миодорини аншушц. Масалан, меъдада кислота меъёрда аж ралаётганида индикатор ^онда ва сийдикда тезда пайдо булади, акс з^олда индикатор ^он ва сийдикда умуман булмаслиги ёки секин пайдо булиши мумкин.

Зондсиз усулда шунингдек з^азм безларининг функционал Холатини цон ва сийдикдаги гидролитик ферментлар мшудорини ани^лаш орцали з^ам урганиш мумкин.

К^ондаги гидролизга учрамаган о з и ^ и моддалар ми^дорига ^араб хам хазм безларининг шира ажратиш з^олати хакида хулоса к;илиш мумкин.

Р£диотелеметрик усулда хазм йулидаги хар хил ахборотларни (м: pH) урганиш мумкин.

Мотор фаолиятни урганиш. Чайнашни (мастикациография - чайнаш жараёнини ёзиб олиш), ютишни (рентгенографии ва баллонографик усулларда) урганиш мумкин. Меъда ва ичакнин1' мотор фаолиятини зондли ва зондсиз усулларда урганиш мум ­ кин.

Зондли усулда резинали баллонча ва ёзиб олувчи мослама ёрдамида урганилади. Зондсиз усулда радиотелеметрик босим - ни сезувчи радиогшлюла ёрдамида урганилади. М еъданинг мо­ тор фаолиятини электрогастрографик усулда хам урганиш м ум ­ кин. Бунда меъданинг ^ис^араётган силлиц мускулидаги секи н потенциаллари ^ориннинг олдинги деворидан ёзиб олинади. Бу усулдан ингичка ва йутон ичаклар мотор фаолиятини урганиш - да з^ам фойдаланиш мумкин.

К^изилунгач, меъда, ичак, ут пуфаги ва ут йуллари з^аракати рентгенконтраст моддадан фойдаланиб рентгенографик урганиш амалиётида кенг кулланилади.

Дазм аъзолари мотор фаолиятини ози^ли моддани меъдадан ичакка эвакуация килиш тезлигини ва ичакдаги харакат тезли - гини урганиш ор^али з^ам ани^лаш мумкин.

%азм жараёни бош карилиш инингумумии тарзи. Х азм тизими жараёнлари (шира ажралиши, моторикаси ва сурилиш и) мураккаб нерв ва гуморал механизмлар ёрдамида бош ^арилиб турилади. Дазмтизими бошкарилиши марказий рефлектор, гу­ морал ва маз^аллий механизмлардан иборат. Хазм тизимининг

говори ^исми асосан марказий рефлектор механизмлари ёрдамида бош^арилади. Огиз бушлигидан узокушшган сари бу механизмнинг таъсири камайиб гуморал механизмлар салмори орти б боради. Меъда, меъда ости бези, ут ^осил булиш ва чикарилиш фаолиятларига гуморал бошкарилиш механизмлариннг таъ­ сири кучли булади. Ингичка ва йугон ичаклар фаолиятини бошкарилишида махаллий (механик ва кимёвий таъсирлар) механизмларнинг ахамияти каттадир.

Озшрш модда турган со^асига ва ундан к;уйи цисмига ^азмнинг секретор ва мотор фаолиятини кучайтиради. Орал сохага (ю^орига йуналишда) эса у тормозловчи таъсир килади.

Хазм йули деворида жойлашган механо-, хемо-, осмо-, терморецепторлардан миянинг интра-ва экстрамурал ганглияларига, орка ва бош мияларга афферент импульслар юборилади. Бу со^а нейтронларидан эфферент вегетатив толалар оркали импуслар хазм тизимининг эффектор хужайралари: гландулоцитлар, миоцитлар ва энтероцитларга боради. Хазм жараёни вегататив нерв тизимининг симпатик, парасимпатик ва метасимпати к кием лари оркали бошкарилиб турилади. Мегасимпатик к^исми нерв тупламларидан иборат булиб, ^азм тизимини бош^- аришда ауэрбах ва мейснер тупламлари катта а^амиятга эга.

Симпатик тизимининг преганглионар нерв толалари охиридан- ацетилхолин. энкефалин, нейротензин; постсинаптик толалариданнорадреналин, ацетилхолин, ВИП; парасимпатик преганглионер нейронлардан-ацетилхолин ва энкефалин; постганглионар нерв толасидан-ацетилхолин, энкефалин, ВИП лар ажралади. Меъда ва ичак сохасида, шунингдек гастрин, сомато- с гатин, Р-субстанция, холецистокининлар хам медиатор вазифасини утайдилар. Ошкозон-ичак тизими фаолиятини холинэргик нейронлар кучайтиради, адренергик толалар-тормозлайди.

Хазм фаолиятини гуморал бош^аришда гастроинтестинал гормон ларнинг ахамияти катта. Бу моддалар меъда, ун икки бармокли ичак, меъда ости бези шиллик ^аватлари эндокрин хужайраларидан ишлаб чи^арилади. Бу >*ужайралар аминларни ^амраб олиб уларни карбо^силлаш хоссасига ^араб АПУД-тизими деб аталади. Бу моддаларнинг айримлари нейронларда х.осил булади ва нейротрансмиттер вазифасини утайдилар. Гастроин­ тестинал гормонлар шира ажратиш, мотор, сурилиш, трофик жараёнларни, боцщарувчи пептидларни ажралишини бош^аради ва умумий таъсир курсатади: модда алмашинуви, юрак-^он- томир тизими, эндокрин тизими фаолиятларига таъсир ь^илади.

Гормон

___

Хосил булиш жойи

 

Таъсири

 

 

 

 

 

 

 

 

Гастрин

 

Меъданинг

антрал

кисми,

Меъдадан

 

 

НС1,

 

пепсиноген

 

 

ингичка

ичакнинг

прак-

ажралишини, меъда ости безидан

 

 

симал ^исмида

 

шира

ажралишини

 

кучайтиради.

 

 

(G-^ужайра)

 

 

Меъда, ингичка ва йурон ичак, ут

Гастрон

 

Меъданинг антрал кисми

пуфаги моторикасини кучайтиради.

 

Меъда секрециясини тормозлайди.

Булбогастрон

(G-хужайра)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Меъданинг антрал ^исми

Меъда

 

шира

 

ажратиш

ва

Энтерогастрон

(G-хужайра)

 

 

моторикасини тормозлайди.

 

Ингичка ичакнинг

 

Меъда шира ажратиш ва

 

 

 

 

бошлангич ^исми

 

моторикасини тормозлайди.

 

Секретин

 

(ЕС1 -хужайра)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ингичка

ичак, асосан унинг

Меъда ости безидан

бикарбонатлар

 

 

проксимал

цисмида

(S-

чицишнни

кучайтиради,

меъдадан

 

 

?^ужайра)

 

 

 

НС1 чи^ишини

тормозлайди, ут

 

 

 

 

 

 

ажралиши ва ингичка ичакда шира

 

 

 

 

 

 

ажратилишини

кучайтиради. Меъда

 

 

 

 

 

 

^аракатини

 

 

тормозлайди,

ичак

 

 

 

 

 

 

харакати ва пилорик сфинктернинг

Холицистокинин-

 

 

 

 

кискаришини кучайтиради.

 

 

Ингичка

ичак, асосан унинг

Ут пуфаги ^аракатини, меъда ости

панкреозимин

ПрОКСИМОЛ ЦИСМИ

 

бези

фермент

 

 

ажратишини

(ХЦК-ПЗ)

 

(1-?^ужайра)

 

 

кучайтиради,

 

меъдада

НС1

ишлаб

 

 

 

 

 

 

чикарилишини ва меъда харакатини

 

 

 

 

 

 

тормозлайди,

пепсиноген синтезини

 

 

 

 

 

 

кучайтиради ингичка ва йугон ичак

 

 

 

 

 

 

харакатини

 

кучайтиради.

Одди

 

 

 

 

 

 

сфинктерини

 

 

 

бушаштиради.

Гастроингибитор

Ингичка ичак (К-^ужайра)

Иштахани пасайтиради.

 

 

Меъда

ости

 

безидан

инсулин

(ёки

меъда

 

 

 

 

чи^ишини

кучайтиради.

 

Меъда

ингибитор)

 

 

 

 

 

шира

ажратиш

ва

^аракатини

пептид (ГИП ёки

 

 

 

 

гастрин

 

ишлаб

 

 

чикарилишни

ЖИП)

 

 

 

 

 

пасайтнриш

оркалн

 

тормозлайди.

 

 

 

 

 

 

Ичак

 

шира

 

 

ажратишини

 

 

 

 

 

 

кучайтиради,

 

ингичка

ичакда

 

 

 

 

 

 

электролитлар

 

 

 

 

сурилишини

Бомбезин

 

 

 

 

 

тормозлайди.

 

 

 

 

 

 

 

 

Меъда ва ингичка ичакнинг

Гастрин

 

ажралишини

ошириш

 

 

проксимал ^исми

 

оркали

меъда

шира

ажратишини

 

 

(Р-^ужайра)

 

 

кучайтиради. ХЦП-ПЗ ажралишини

 

 

 

 

 

 

ошириш

 

оркали

 

ут

пуфагини

 

 

 

 

 

 

^нс^ариши, меъда ости бези шира

 

 

 

 

 

 

ажратишини

 

 

 

 

кучайтиради,

 

 

 

 

 

 

энтероглюкагон, нейротензин ва ПП

Соматостатин

 

 

 

 

ларни ажралишини кучайтиради

Меъда,

ингичка ичакнинг

Секретин. ГИП, мотилин, гастрин, !

 

 

проксимал ^исми, меъда ости

инсулин

 

 

ва

 

 

глюкагонлар !

 

 

бези (Д-хужайра)

 

ажралишини тормозлайди.

 

|

Мотилин

Ингнчка ичакнинг праксимал

Меъда

ва

ичак

моторикасини

 

кисми (ЕСу>^ужайра)

кучайтиради,

меъдада пспсиноген

 

 

 

 

хосил

булишини кучайтиради.

 

Пантреагик

Меъда ости бези

 

ХЦК-ПЗ нинг антогенисти, меъда

пептид (Г1Г1)

(ПГ1-\ужайра)

 

ости

безидан

бикарбонат

ва

 

 

 

 

ферментлар

 

 

ажралиш; ши

 

 

 

 

сусайтиради,

ингичка

ичак

мс. да

 

 

 

 

ости бези ва жигарларнинг шилль •

 

 

 

 

^авати

 

 

лролиферациясиш»

 

 

 

 

кучайтиради,

меъда

моторикасини

 

 

 

 

кучайтиради.

 

 

 

 

 

Гистамин

Меъда-ичак йули

 

Меъдада НС1, меъда ости безидан

 

(ЕСЬ->^ужайра)

 

шира

ажралишинн

кучайтиради.

 

 

 

 

Меъда

ва

 

ичак

^аракатини

 

 

 

 

кучайтиради.

 

Капиллярларни

 

 

 

 

кенгайтиради.

 

 

 

 

Нейротензин

Ингичка

ичакнинг дистал

Меъдадан

НС1

ажралишинн

 

кисми (N-^ужайра)

сусайтиради,

меъда

ости

 

бези

 

 

 

 

сусайтиради, меъда ости бези шира

 

 

 

 

ажралишинн кучайтиради.

 

 

Р-субстанцияси

Ингичка ичак (ЕС1-\ужайра)

Ичак даракатини, сулак ажралишинн

 

 

 

 

кучайтиради,

инсулин

ажралишинн

 

 

 

 

ва натрий сурилишини тормозлайди.

Вилликиннн

Ингичка

ичак

проксимал

Ингичка

ичак

версинкалар

Энкефалин

кисми (ЕС1-хужайра)

харакатини кучайтиради.

 

 

Ингичка

ичак,

меъда ости

Меъда ости бези шира ажратиш

 

бези (G-хужайра)

 

фаолиятини тормозлайди.

 

 

Энтероглюкагон

Ингичка ичак (ЕС1-^ужайра)

Карбонсувларни

сафарбар ма^сул.

 

 

 

 

Меъда ва меъда ости безларинннг

 

 

 

 

шира

ажратиш

фаолиятини,

меъда

Серотонин

 

 

 

ва ичак харакатини тормозлайди.

Меъда-ичак нули

 

Меъдадан

 

НС1

чи^ишинн

 

(ЕС1, ЕС2-\ужайра)

тормозлайди,

 

 

пепсиноген

 

 

 

 

ажралишинн

кучайтиради.

Меъда

 

 

 

 

ости бези ва ичак шира ажратишини

 

 

 

 

кучайтиради.

 

 

 

 

 

Вазоактив

Меъда-ичак йули

 

К[он-томир, ут пуфагн деворидаги,

интестинал

(ДЬ^ужайра)

 

сфинктерлардаги

 

силлик

пептид (ВИП)

 

 

 

мускулларни

 

ва меъда

шира

 

 

 

 

ажратишини

тормозлайди,

меъда

 

 

 

 

ости

безидан

бикарбонатлар

ва

 

 

 

 

ичакдан

шира

ажралишинн

 

 

 

 

кучайтиради. ХЦК-ПЗ таъсирини

 

 

 

 

тормозлайди.

 

 

 

 

 

Огиз бушлигидаги %азм. Дазм о р и з бушлотидан бошланади, бу ерда озицли моддалар механик ва кимёвий ишловдан утади. Механик ишлов-озиц моддаларнинг майдаланиши, уларнинг сулак билан намланиши ва овцат луцмасининг цосил цилишидан иборат. Кимёвий ишлов-сулак таркибидаги ферментлар таъсирида озиц моддаларнинг гидролизга учрашидир. О р и з бушли-

1 уч жуфт катта сулак безларининг: ^улок олди, жар о сти , ости ва тилнинг юзасида, танглай ва лунж шиллик; ^аватида [лашган куп майда сулак безларининг чщарув йуллари о ч и л - К^уло^ олди ва тилнинг ён юзасида жойлашган безлар ш и - 1-сероз (о^сил)-яъни сув, оцсил ва тузлардан иборат. Т и л - г узагида, ^атти^ ва юмшов; танглайда жойлашган су л а к шмшиц булиб жуда куп муцин са^айди . Жар ости ва т и л \ безлар аралаш характерга эга.

"улакнинг таркиби ва хоссалари. Ориз бушлигидаги су л ак

1аш ^арактерга эга. Унинг pH 6 ,8-7,4 га тенг. Одамларда б и р када 0,5-2л сулак аж ралади.

ак 99% сув ва 1 % [£урук моддатан иборат. Курук кисми органик [норганик моддалардан иборат. фганик моддалар-хлорид бикаратлар, сулфатлар, фосфатлар онлардан ва натрий, калий, кал- , магний катионларидан, х;амда ир, мис, никел ва бойца микро- м ентлардан ташкил то п ган . ак таркибидаги органик моддаасосан о^силлардан иборат. ил шилимшиь; модда муцин озик щ аларни бириктириб луцм а ил ^илиш да иштирок этади. ак таркибидаги асосий фермен-

1 кучсиз иш^орий му^итда фао-

75-расм. Лешли - Крас­

ногорский капсуласи

г курсатувчи амилаза ва малта-

ёрдамида сулак йириш.

\рдир. Амилаза полисахаридлар-

1-капсуланин? ташци

^крахмал, гликоген) дисахарид

камерасидан цавони сур и б

гозагача парчалайди. М алтаза

олиш найчаси; 2- ички

гозани глюкозагача парчалайди.

камерадан сулак аж ра-

Гулакнинг таркибида оз мивдор-

тувчи найча.

/чрайдиган бош^а ферментлар

 

бор: гидролазалар, оксиредук-

 

лар, трансферезалар, протеазалар. кислотали ва иш ^орий фатазалар. Сулак таркибида бактериоцид таъсирга эга булган ш табиатли модда лизоцим (муромидаза) мавжуд.

)зиц моддалар ориз бушлирида оз, уртача 15 секунд вакг даво - а турадилар, шунинг учун ^ам бу ерда крахмал тула парчалаулгурмайди. Лекин ориз бушлигидаги хазм ишга туширувчй

таъсир килиши ор^али ози^ модцаларни ошк;озон-ичак йулиш кейинги кисмларида парчаланишида катта а^амият касб этади.

Сулакнинг вазифапари. Сулак бир неча вазифаларни бажаради. X,азмга оид вазифалари-озщ моддаларни намлайди, шилими (муцин) моддалар кисмларини бириктириб ов^ат лу^масини хос ^илади, ютилишини осонлаштиради, таркибидаги ферментлар т;

сирида ози^ моддалар гидролизи бошланади.

Экскретор вазифаси-модда алмашинувида ^осил булган ба! метаболитлар сулак таркибида чи^арилади, буларга сийдик кис; таси, мочевиналар киради. Шунингдек, айрим доривор моддаг (хинин, стрихнин) ва организмга ташкаридан тушган модцаларт айримлари (симоб тузлари, алкогол ) сулак таркибида ажралад!

Химоя вазифаси-сулш таркибида лизоцим сакланганлиги файли бактериоцид хоссасига эга. Муцин кислота ва иш^орлар нейтраллаш хоссасига эга. Сулак таркибида куп м илорда имь ноглобулинлар булиб, улар патоген микроорганизмлардан ^ик ^илади. Сулак таркибида ^он ивиши тизимига оид моддалар ан] ланган, буларга махаллий гемостазни таъминловчи ^он ивиш ф; торлари: ^он ивишига царши факгорлар ва фибринолитик ва фи рин стабилловчи фаолликка эга моддаларнинг борлиги.

Трофик вазифаси- сулак таркибидаги калий, фосфор, рухлар Т эмалини шаклланиши учун сарфланади.

Сулак аж ралишининг боищаршшши. Озик моддалар 01

бушлири шиллик; ^аватидаги механо-, термова хеморецепторл; га таъсир килади. Бу рецепторлардан кузгалиш тил (уч шохли не толаси) ва тил хал^ум нервлари, ногора толаси (юз нерви толас ва хицнлдощинг юкоридаги нервлари (адашган нерв толаси) ор] ли узунчок миядаги сулак ажратиш марказита боради. У ердан ферент толалар орцали кузгалиш сулак безларига боради ва су1 ажралиши бошланади. Эфферент йул симпатик ва парасимпат толалардан иборат. Сулак безлари парсимпатик иниерацияси-тт хал^ум нерви ва ногора толалари, симпатик иннервацияси ю^о буйин симпатик тугунлар толалари ор^али амалга оширилади. I расимпатик толалари охиридан ажралувчи медиатор ацептилхол таъсирида сулак безлари тузларга бой ва органик моддаларни са1уювчи куп микдорда сукщ сулак ажратади. Симпатик тола^ медиатори норадреналин таъсирида сулак безлари оз мивдор куюк, ёпиш^о^, оз м и лорда минерал тузлар са?утовчи ва орган моддаларга бой сулак ажратади. Адреналин \ам худди шундай г; сир ^илади. Р-субстаницияси сулак ажралишини кучайтиради. С сулак хосил булишини кучайтиради. Оррик;, салбий хис туй рул; а^тий зури^иш сулак ажралишини тормозлайди.