Добавил:
kiopkiopkiop18@yandex.ru Вовсе не секретарь, но почту проверяю Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

2 курс / Нормальная физиология / Нормал физиология Алявия О.Т

..pdf
Скачиваний:
68
Добавлен:
24.03.2024
Размер:
20.05 Mб
Скачать

китицланганда. 3. Хос булмаган - физиологик тажриба-лардан келиб чикадиган ёки патологик цолатларда келиб чикадиган.

Ю рак фаолиятининг гуморал бош царилиш и. Крида айланиб юрган барча биологик фаол моддалар юрак фаолиятига турридан-тугри ёки билвосита таъсир курсатади. Лекин юрак фаолиятига гуморал бошцарувчи таъсир этадиганлари унчалик куп цам эмас. Булар каторига буйрак усти бези магиз моддасида ишлаб чицарилувчи катехоламинлар-адреналин, норадреналин ва дофаминларни киритиш мумкин. Бу гормонлар кардиомиоцитларнинг в-адренорецепторларига таъсир курсатади. Дужайранинг аденилатциклаза ферментини фаоллаб циклик АМФнинг синтезини кучайтиради. Сунгра фосфорилаза жараёни тезлашиб энергия алмашинуви кучаяди, миокард энергия манбаи билан таъминланади. Натижада пейсмеккер цужайраларида мусбат хронотроп, ишчи миокардца эса мусбат инатроп таъсир юзага келади.

Боища гормонларни миокардга таъсири носпецифик цисобланади. Ошцозон ости бези Э-цужайралари ишлаб чицарадиган гликоген аденилатциклазани фаоллаб мусбат инотроп таъ­ сир курсатади. Буйрак усти бези пустлок; моддаси гормонлари (кортикостероидлар) ва ангиотензин мусбат инотроп таъ ­ сир курсатади. Узида йод тутувчи цалцонсимон бези гормонлари юрак уришлари сонини ош иради. Юцорида синаб утилган гормонлар таъсири симпатоадренал тизим орцали таъсир курсатади.

Гипоксемия, гиперкапния ва ацидоз юрак миокардини цискарувчанлик фаолиятини пасайтиради.

Ацетилхолинни юрак фаолиятига таъсири хужайра мембранасининг К* иони учун утказувчанлигини оширади, деполяризацияга тусцинлик цилади. Натижада синус тугунида секин диастолик деполяризация хосил булиши кечикади, ХГ1 цисцаради, оцибатда юрак уришлари секинлашади. Атриовентрикуляр тугунчада эса К+ионлари утиши С а‘ * ионлари чицишига царшилик цилади. Фосфорилаза таъсирида цужайра мембранасини Са<+ учун утказувчанлиги ортади. Уз навбатида юрак цисцаришлари сони, утказувчанлиги оп'ади. Норадреналин ацетилхолинга нисбатан секин парчаланади. Ш унинг учун цам симпагик таъсир узощэок давом этади. Ю рак фаолиятида электорлитлар ацамияти катта. Дужайра атрофидаги муцитда К' ионлари мицдорининг ортиши юрак фаолиятини сусайтиради. Ион цонцентрацияси узгариши хисобига, мембрананинг калий учун утказув-

чанлиги ортади; натижада цузгалувчанлаги пасаяди, цузгалишларни угказиш секинлашади; синус тугуни юрак ритмини бошцэрувчи вазифасини бажара олмай цолади. К+ ион мивдори ортицча булса, юрак диастолада тухтаб цолади. Юракка Н+ ва Н СО ионлари >^ам худци шундай таъсир курсатади. Калций ионлари куп булса, юрак мускулларини цицарувчанлиги, утказувчанлиги ортади ва юрак систола вацтида тухтаб колади.

Ю ракнинг эндокрин вазифаси. Булмачалар миоцитларида (асосан унг булма-ча) грануляр хужайралар булиб, натрийуре­ тик гормон ёки атриопептид деб номланадиган моддалар син­ тез цилинади.

Гормонлар синтези; булмачаларга куп цон тупланганда (улар чузилганда), аортада босим тургун кутарилганда, цонда натрий мивдори ортганда, адашган ва симпатик нерв фаоллашганда, цонда вазопрессин ортганда кучаяди. Натрийуретик гормон таъсири хилма хил. Унинг таъсирида буйраклардан № +(90 марта) ва С1 (50 мартагача)ни экскрецияси кучаяди, бир ваетнинг узида уларни нефрон каналчаларида реабсорбцияси пасаяди. Ренин ва алдостерон секрециясини, ангиотензин II нинг фаоллигини пасайтиради. Натрийуретик гормон майда цон-томирлар силлик мускулларини бушаштиради, шу йул билан артериал босим тушади. Ичакалар силлиц мускулларини бушаштиради.

Цон-томирпар тизими.

Ю рак цон т ом ир тизимининг функцианал синфланииш.

Юрак цон-томир системасини функционал синфлашни босимлар фаркига цараб булинган. Юкори босимли ва паст босимли со^алар. Юкори босимли со^аларга: чап цоринча, йирик артериялар, урта ва кичик диаметрли артериялар, артериолалар. Паст босимли со^аларга - цолган цисмлар (капиллярлардан то чап булмачагача) киради.

Швед физиологи Б.Фолков кетма-кет уланган цисмларни куйидагича синфлайди.

1.Юрак-насос вазифасини бажариб, цонни томирларга ритмик равишда ^айдаб беради. Босим систолада 120 мм см уст, диастола­ да эса 0 га тенг булади.

2.Эластик типдаги томирларкатга цон айланиш доирасида аорта ва йирик артериялар, кичик цон айланиш доирасида упка артерияси ва унинг тармоцлари киради. Компрессор камера хам аеб аталади. Бу томирлар эластик толалардан ташкил топган булиб, цон-томирларда цоннинг узлуксиз харакатини, хамда диастола вак-

тида босимни пасайиб кетмаслигини таъминлайди. Бу к^смларда босим 120/80 га тенг.

3.Юкори царшиликка эга томирлар (резистив томирлар) прекапилляр ва посткапилляр томирлар киради (артериола ва венупалар). Бу томирларда мускул цавати яхши ривожланган. Босим 3060 мм см уст тенг. Крн-томирдаги босимнинг систолик ва диасто­ лик тулкими йу^олади

4.Прекапилпяр-жумрак типидаги томирлар (сфипктерли то- мирлар)-мшт артериолалар кириб, умумий кон айланишига царшилик курсатади. Силлщ мускул толаларининг кисцариши томир­ лар тешигини тусиб, бушашганда эса очиб 1$йиб, капиллярларда кон оь^ишини ва модцалар алмашинувини бошк.аради.

5.Алмашинув томирлар-хактат капиллярлар. Бу ерда ^он ту^и- малар билан якинлашади. Шу ерда юрак кон-томир системаси узиниш' вазифасини бажаради. Яьни тукима ва кон орасида газлар ва модцалар алмашинуви содир булади.

резистив томирлар налиплирлар ^ажмли томирлар

с э « =

с=э

\ ^ щ

т

§фтеримщ> артвриалшкр

инулвлар

мналар

И У Д

кониинг ум у м и й м и щ о р и д а н % д о к м д а

6 2 -р асм . К он-томирларнинг хар хил кисмидаги гем одинам ик

курсаткичлар.

А-кршшнг тсщсимланшии; Б- цон-томирлар буйлаб ь,оп босимини узгариш схемаси (Фолков буйича, 1967 й.). 0-1-юрак — «насос»;

1-2 - аорта ва йирик артериялар; 2-3 - артериола ва капиллярлар; 3-4 - прекапилляр сфинктерлар; 4-5 - капиллярлар; 5-6 - капиллярлардан сунгги томирлар; 6-7 - венула ва веналар

6.Шунтловчи томирлар (артерио-веноз анастамозлар)-айрим туцималарда йуц булиб, цон артериал томирлардан веноз томирларга капилярларга тармоцланмай утади.

7.Сигимли томирларга-венапар киради. Чузилувчанликхоссасига эга булиб, 70-80 % цон типидаги томирларда булади.

Аммо бу синфланиши айрим терминологик ва маъно жицатидан камчиликлардан цоли эмас. Масалан «резистив» ва « с и р и м » типидаги томирлар тушунчалари. Артериолалар цам венулалар цам царшилик курсатади. С и р и м типидаги томирлар-артериал ва ве­ ноз системада маълум мицдорда цон булади. Айрим муаллифлар бунга барча веноз системасини киритса, айримлари венула ва кичик веналарни киритадилар. «Прекапиляр» жумрак типидаги то­ мирлар деган ибора цам унчалик уринли цулланилмаган. Веноз

томирларда цам силлиц мускулли жумрак вазифасини бажарувчи толалар бор. Лимфа системаси туррисида умуман тухтанилмаган.

Юцоридаги мулохазаларни цисобга олиб Б.И.Т,каченко юрак- цон-томир системаси кисмларини функционал синфланишни бошцача таклиф цилди:

¡.Босым генераторы ва щонни сарфловчи-юрак, систола вацтида цонни аорта ва упка артериясига утказувчи вазифасини бажаради.

2. Юцори босимли томирлар-аорта ва йирик артериялар кира­ ди. Бу цисмларда нисбатан юцори кон босими сацланиб туради.

3.Босимнинг тургунлигини, бирхилда туришини таъминловчи то.иирлар-шчнк артерия ва артериолалар киради. Кон оцимига царшилик курсатиб, системалар учун керакли босимни ушлаб туради.

4.Капиллярларда цон оцишини таъминловчи-майда цон-то- мирлар киради. Уларнинг деворларида силлиц мускуллар цис- цариб-бушашиб, уларда кон окиши ва тухташини таъминлаб, фаолият курсатувчи ва ишламай турган капилярларнинг ишини бопщаради.

5.Алмашинув томирлары-катллярпар ва посткапилляр вену­ лалар киради. Уларнинг вазифаси цон ва туцима орасида газлар ва модда алмашинувини таъминлаш.

6.Тупловчи томирлар-венула ва кичик веналар. Томирлар бушлицларини фаол ва пассив холда узгариши цонни у ерда тупланишини таъминлайди, (сунгра ундан фойдаланиш) яъни уни цон оцимига зудлик билан чикариш. Бу томирлар асосан с и р и м вазифасини утайдилар, бундан ташцари цисман царшилик цам курсатадилар.

7.Иронии цайтарувчи томирлар-йирик вена томирлари ва ковак веналар киради. К^онни юцори утказиб беради.

8.Шунтловчи (уловчи) томирлар-турли типдаги анастамозлар киради. Артериола ва венулаларни бир-бирига боглайди. Бу ерда моддалар алмашинуви содир булмайди.

9.К,айта бириктириб, ттиб олувчи томирлар-цон айланишини лимфатик булимини уз ичига олади. Лимфатик капиллярларнинг асосий вазифаси тукималардан оцсиллар ва ^ар хил ма^сулотларни узига бириктириб олиб, сунгра уларни конга цайтаришдан иборат.

Гемодинамиканинг асосий цонунлари. Гемодинамика-юрак цон-томирлар тизимида кон ^аракатини урганувчи таълимот булиб, гидродинамика (суюкушклар ^аракатини урганувчи физиканинг бир булими) цонунларига асосланган. Гидроди-нами- ка цонунларига кура, найларда суюцликнинг оцими икки кучга: суюкликнинг харакатини юзага келтирувчи босимга ва окаётган суюцликнинг ёпишцадушгига борлиц. Бу кучларнинг биринчиси суюцликларнинг харакатини таъминласа, иккинчиси суюцлик харакатига тусцинлик цилади.

Гидродинимика цонунларига кура >^ар цандай най оркали утаётган суюцлик ^ажмини (Q), найнинг бошланишидаги (Р(), охиридаги (Р2) босимлар фаркига турри пропорционал булиб, цуйидаги царшиликка (Я) тескари пропорционалдир.

Я

Агар бу тенгламани инсон цон томир системасига цулланса, яъни томирлар охирида, ковак веналар со^асида нолга тенг. Бу холда тенгламани цуйидагича ифодалалаш мумкин:

Р

д = ------

я

бу ерда: О - бир минутда юракдан хайдалиб чиццан цон мицдори, Р-аортадаги уртача босим, И-томирларни курсатадиган царшилиги. Бу тенгламадан келиб чицадигон: Р=0-Я яъни, аортадаги босим (Р) юракдан бир минут давомида отилиб чицаётган цон ^ажмига(О) ва периферик царшиликка (Я) турри про­ порционал. Бу икки курсаткични билган >^олда умумий перифе-

рик ^аршиликни ани^лаш мумкин. Гомирларнинг периферии ^аршиликлари, хар бир томирнинг ^аршиликлари йириндисига тенг. Томирларни найга циёс к;илиб, унинг ^аршилигини (К)Пуазейл формуласи ёрдамида аниклаш мумкин:

П г 4

бу ерда: Ь-найнинг узунлиги, з-найдан о^иб утаётган суюклик ^овунщокугиги, р-узгармас катталик (3,14) айлананинг диаметрга нисбати, г-найнинг радиуси.

Томирлар системаси жуда куплаб найлардан иборат булиб, уларни бир бири билан уланса, суммар ^аршилиги, ^ар бир найнинг ^аршиликлари йириндисига тенг:

Я=К +11 +11,+.. .+К,

1

2

3

4

Томирларни параллел улаб чицилганда, уларнинг царшиликлари йигиндисини ^уйидаги формула билан х.исоблаш мумкин:

1

 

 

 

■-------------

1

2

3

4

Бу формула ёрдамида томирларнинг ^аршилигини ан и^аш мумкин эмас, чунки томирлар диаметри мускулларнинг я;исцариши ^исобига узгарувчан. Коннинг ^овуш ^о^иги ^ам доимий эмас; масалан, цон диаметри 1 мм дан кичик томирлардан ута­ ётган булса, унинг 1^овуш^о1утиги озаяди. Чунки томирдан ^он утаётганда унинг марказида шаклли элементлар жойлашган булади.

Томирлар системасининг деярли барча ^исмларида ^он оцими ламинар ^аракатга эга. Томирларга параллел холда кон цават- ^ават булиб жойлашиб ^аракатланади. Бунда томир деворларига яцин жойдагилари деярли харакатланмайди, унга нисбатан, иккинчи ^авати унга нисбатан учинчи к;авати ва х.к. шаклли элементлари марказда тезроц ^аракатланадилар, плазма эса томир деворига я^ин ^аракатланади. Е^он о^иш тезлиги ^он-томирла- рида турлича: аортада 40 см/сек, артерияларда 40 дан 10 гача, артериолаларда 10 дан 0,1 гача, капилярларда 0,1 данкам, венулаларда 0,3 дан кам, венада 0,3-5 ковак венул 5-20 см/сек.

Томирларда ламинар оцимдан тапщари, яна турбулент (гирдобли) о^им >^ам мавжуд. Турбулент о^им артерияларни торай-

ган жойларида, ^амда уткир бурилган жойларида учрайди. Гемодинамиканинг асосий курсаткичлари булиб, з^ажм тез-

лиги цонни айланиб чициш вацти ва томирларнинг з^ар хил цисмларида босимлар фарци хисобланади.

К^оннинг ^ажм тезлиги - бир минутда аорта ёки ковак веналар орцали ва упка артерияси ёки упка веналари орцали утган цон ^ажми бир хил. Юракдан чицаётган цон ми^дори унга келаётган цон мшуюрига тент.

Цон оцишининг чизицли тезлиги. Чизицли тезлик цон зарраларининг томирда силжиш тезлигини ифодалайди ва мм/сек ларда (см) (секунд) улчанади.

Чизицли тезлик (V) - %ажм тезлигпнинг (Q) цон-томир кундаланг кесими умумий юзасига булинганига тенг:

Бу формула ёрдамида топилган тезлик - уртача тезликдир. Оцимнинг марказида чизицли тезлик максимал, томир девори ишцаланиши кучли булганлиги учун минималдир. Аортада 5070 см/сек. Капиллярларда -0,05 см/сек. Артерияларда 20-40 см/ сек, артериолада -0,5 см/сек. Веналарда чизицли тезлик 25-30 см/сек.

Цонни айланиб чициш вацти. Е[он зарраларини катта ва кичик кон айланиш доирасини айланиб утиши учун зарур булган вацтга цопни айланиб чщиш вацти деб аталади. Иссиц цонли ^айвонларда 27 систолани ташкил цилади. Агар одам юраги минутига 70-75 марта кисцарганда, цон бутун гавдани 20-23 секундда айланиб чицади. Лекин шуни унутмаслик керакки, цонтомири уци буйлаб оциш тезлиги унинг девори олдидаги тез-

см/с

63-расм . Кон-томир-

 

 

ларнинг ^ар хил

 

 

кисмидаги уртача

Артериялар

Капиллярпар

ч и зи р и тезлик.

ликка цараганда юцорироц. К°н-томирларининг деворлари цам турлича, бундан ташцари уларнинг узунлиги хам ^ар хил. Де­ мак, цоннинг цаммаси гавданинг барча цон-томирларини шундай тезлик билан айланиб чицавермайди. К^олаверса маълум мицдордаги цон цон деполарида цам булади.

Кон айланиб чициш вацтини оксигемометрия усули билач ёки цонга организмда учрайдиган бирор ёт модда юбориш йули билан аницлаш мумкин.

А рт ериал цон босими. Артериал цон босими гемодинамиканинг асосий курсаткичларидан бири хисобланади. Уни аницлаш клиникада катта ацамиятга эга. Артериал босим курсаткичини аницловчи омиллар булиб, цон окимининг хажм тезлиги ва томирларнинг умумий периферик царшилиги хисобланади. Артериал босим катталиги мм. сим. уст. ларида цисобланиб ва цуйидаги омиллар: юракнинг цон цайдаш кучи, цон-томирла- рининг периферик царшилиги ва цоннинг хажми билан аникланади.

Дар бир систола ва диастола вацтида артериал босим узгариб туради. Унинг кутарилиши цоринчалар систоласи билан боглиц булиб, систолик ёки максимал босим деб аталади.

Систолик босим уз навбатида: ён ва охирги босимларга булинади. Ён босим томирлар деворига берадиган босими. Охирги босим - маълум цон-томир соцасида царакатланаётган крнни потенциал ва кинетик энергия й и р и н д и с и цисобланади. Унинг катталиги 1 1 0 -1 2 0 мм сим уст тенг.

Ён систолик босим охири, систолик босим орасидаги фарц зарба босими деб аталади. У юрак фаолияти ва томирлар девори цолатини англатади.Артерия ва артериолалар тармоцланган охирги цисмларида босим 20-30 мм сим уст тенг.

Диастола вацтида артериал босимнинг пасайиши диастолик ёки минимал босим деб аталади. Унинг катталиги асосан крн оцими периферик царшилигига ва юрак цисцаришлари сонига борлиц. Систолик ва диастолик босимлар орасидаги фарк пуле босими деб аталади. Дар бир систолада отилиб чиццан кон ^ажмига пуле босими пропорционалдир. Кичик артерияларда бу босим пасаяди, артериола ва капиллярларда эса доимий булади.

Систолик, диастолик босимлардан ташцари, яна уртача бо­ сим цам фарц цилинади. Уртача босим систолик босим билан диастолик босим уртасидаги мицдор булиб, цон босимининг пуле босими булмаганда, табиий шароитда узгарувчи цон босими бе­ радиган гемодинамик эффектни бера олади. Уртача босим диа­ столик босимга яцин булади. Систолик ва диастолик босим цар

бир артерияда узгарувчан булса, диастолик босим нисбатан узгармас катталик хисобланади.

Босимнинг диастолада пасайиш вакти систолада кутарилиш ва^тига Караганда ортищзо^ булгани учун, уртача босим ми^дори диастолик босимга як^нроц.

Артериал босимнинг кутарилиши артериал гипертензия, пасайиши эса-артериал гипотензия деб аталади.

Артериал босимни ани1$лашнинг икки усули: и;онли ёки бевосита ва ^онсиз-билвосита усуллари мавжуд.

1733 йилда С. Хелс отларда артериал босимни, цонли усули ёрдамида ани^лади. Кейинчалик немис олими К. Людвиг бу усулни такомиллаштириб, ёзиб олувчи мосламаларга улаб узига хос эгри чизи^ни ёзиб олди.

^айвонлар артерияларига шиша канюла ёки катетер киритилиб, унинг учи *;атти1$ шиша идишли манометрга улаб 1$ йилса, катетр ва шиша идиш ичида кон ивиб цолмаслиги учун, кон ивишига к;арши эритма билан тулдирилади ва артериал ^он босими эгри чизиги ёзиб олинади.

Биринчи тартибдаги тулкинлар энг куп булиб, юрак ^ис^а- ришларига боглик;, систолада кутарилиб, диастолада пастга ту-

Б

64-расм. / ртериал босим.

А-уткир таясрибада артериал босимни ёзиб олши схемаси;

Б-артериал цон босим эгри чизицлар схемаси. 1-биринчи т арт ибда­ ги ту.щин (пуле ту.щини), 11-иккинчи тартибли ту.щин (нафас

ту.щини), Ш-учинчи тартибли ту.щин; Д-узаткич, ЭИД-электрон

босим улчагичы, Ру-ёзиб олувчи мослама.

шади. Ёзиб олинган тишчалар сони юрак урушлар сонига турри келиб пуле тулцинлари деб з^ам аталади. Биринчи тартибли тулцинларни ёзиб олишни давом эттирилса, у уз курсаткичини узгартирганлигини кузатиш мумкин. Бу курсатгич нафас олганда пасайиб, нафас чицарганда кутарилади, яъни нафас олиш ва чмцариш билан боглиц. Шунинг учун з^ам бу тулцинларни нск/к. ■- тущинлари ёки иккинчи тартибдаги тулцинлар деб аталади.

Бу икки тулцинлардан ташцари эгри чизиеда нисбатан озроц (1 минутда 6-9 та ) юрак фаолияти ва нафас олиш билан боглиц булмаган тулцинларни ёзиб олиш мумкин. Бу тулцинлар учинчи тартибдаги т улцимар деб аталади. Бу тулцинлар узунчоц мияда жойлашган томирлар тонусини бошцарувчи марказ тонусининг вацти-вацти билан ортиши ва пасайишидан келиб чицади. Бу тулцинлар купроц мияни кислород билан таъминланиши бузилганда, цон йукотилганда ва баъзи за^арли моддалар билан за^арланганда купрок кузатилади.

Клиник амалиётда артериал босимни консиз, билвосита аниклаш усуллари кенг цулланилади. Рива-Роччи усулида текширилаётган одамнинг елкасига ковак резина манжета урнатилади. Манжета эса резина найлар орцали симобли монометрга ва з^аво юбориш учун мулжалланган резина балонга уланади, резина манжетага з^аво юборилганда у з^аво билан тулиб елкани, уз урнида, елка артериясини цисади. Елка артериясидан цон утиши тухтайди. ^аво юборишдан аввал билак артериясида пулени топиб олиш керак. Резина манжетадаги з^аво аста-секинлик би­ лан чицарилади. Босим маълум даражага келганда, билак арте­ риясида пуле пайдо булади. Пуле пайдо булгандаги монометр курсаткичи систолик босимга турри келади. Бу усул ёрдамида фацат систолик босимни аниьутш мумкин.

Коротков усули ёрдамида эса манжеткани пастрок цисмидан товушлар эшитилади. Сицилмаган артериялардатовуш эшитилмайди. Манжеткадаги з^аво артерияни цисиб цуйиб, ундан цон оцими тухтайди. Бу з^олатда з^ам товуш эшитилмайди. Сунгра манжеткадаги з^аво аста-секинлик билан чицарилса, ман­ жеткадаги босим систолик босим даражасига етганда цон сис­ тола пайтида цисилган томирдан ута бошлайди ва бу ерда то­ вуш пайдо булади. Биринчи товуш пайдо булганда монометрдаги курсаткич систолик босимга турри келади. Манжеткадаги ^авони чицариш давом эттирилаверади. Сунгра товуш эшитилмай цолади, товуш эшитилмай цолганда, манжеткадаги курсат­ кич диастолик босимга турри келади.