Filosofiya 9-tema lekciya teksti
.pdfFilosofiyalıq antropologiya (Insan filosofiyası)
Joba:
1.Insannıń kelip shıǵıwı
2.Insan filosofiyalıq analiz obyekti sıpatında
3.Insan, individ, shaxs
4.Filosofiyalıq antropologiyanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı.
Tayanısh túsinikler: kreacionizm, kosmocentrizm, teocentrizm, sociocentrizm, antropocentrizm, antropogenez, antroposociogenez, insan, individ, shaxs, introvertiv jantasıw, ekstravertiv jantasıw, biologizatorlıq jantasıw, sociologizatorlıq jantasıw, filosofiyalıq antropologiya, insannıń mánis-mazmunı, ómir mazmunı, sociallıq ólim, psixologiyalıq ólim, miydiń óliwi, biologiyalıq ólim
1. Insannıń kelip shıǵıwı
Insannıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı teoriyalar. Insannıń kelip shıǵıwı eń quramalı hám jumbaqlı fenomenlerden biri esaplanadı. Áyyemgi zamanlardan baslap usı fenomendi túsindiriwde bir-birine qarama-qarsı bolǵan eki paradigma orın alǵan: insannıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı ideyası hám tábiyiy tariyxıy evolyuciya ideyası.
Jaratıw teoriyası. Alǵashqı miflerde adamlardıń kelip shıǵıwı kóbinese mifologiyalıq qaharmanlardıń transformaciyası, totem ata-babalar, pútkil jaratılıs jaratılǵan mifologiyalıq dáwirdegi personajlardıń transformaciyası nátiyjesi yaki olardıń dóretiwshiligi ónimi sıpatında elesletiledi. Ayırım miflerde adamlardıń payda bolıwı tosınlıq ózgeshelikke iye bolsa, basqalarında demiurgler – totem ata-babalardıń sanalı isi sıpatında sáwlelendiriledi.
Jańa Gvineyadaǵı papuaslardıń tangu qáwimi miflerinde ápsanawiy qaharman adamlardı qapqanǵa ilingen dońızlardıń maydalanǵan bóleklerinen jaratadı. Tasmaniyalıqlardıń elesletiwlerine kóre dáslepki adamlar Mopxerni atlı mifologiyalıq janzat tárepinen quyrıqlı, buwınsız ayaqlarǵa iye bolǵan haywan kelbetinde jaratılǵan. Keyin ala basqa bir ápsanawiy janzat Drumerdim olardıń quyrıqların kesip taslaǵan hám maylar járdeminde dizelerin búgiletuǵın qılǵan. Avstraliya aborigenleri hám Jańa Gvineyadaǵı papuaslardıń marind-anim qáwiminiń ápsanalarına kóre adamlar dáslep yarım adam, yarım haywan kelbetinde, kózlersiz hám awızsız, ayaq-qollarınıń ushları jabısqan halda bolǵan. Demiurgler pıshaqlar járdeminde olardı házirgi halatqa keltirgen.
Bir qansha keyinirek payda bolǵan miflerde birinshi adamnıń payda bolıwı qudaylar tárepinen jaratıw ideyası menen baylanısadı. Dúnya dinlerinde orın alǵan jaratıw aktiniń barlıq kórinisleri óz tamırlarına kóre áyne mifologiyaǵa barıp taqaladı. Mısalı, dúnya dinlerinde keń tarqalǵan insannıń quday tárepinen ılaydan jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı túsiniginiń mifologiyalıq tamırlarǵa iye ekenligi ayqın kórinip turadı. Vavilonda jaratılǵan poema - «Enum Elish»te súwretleniwinshe, dáslepki adam tártip qudayları hám tártipsizlik (xaos) qudayları ortasında bolıp ótken urıstan soń ılay hám qannan payda bolǵan. Áyyemgi Mısırdaǵı ápsanalardıń birinde Xnum degen quday adamdı gúlalshılıq shıǵırı járdeminde ılaydan jasaǵanlıǵı aytıladı. Hayaldıń erkek adamnıń qabırǵasınan jaratılǵanlıǵı motivi Mesopotamiyada jaratılǵan miflarge barıp taqaladı. Insannıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı paradigma hár qashan diniy isenimler hám itiqatlarǵa tiykarlanǵan. Ilim antropogenez procesin ashıp bere baslawı hám dinnen bul tarawdı tartıp alıwı múnásibeti menen kreacionizm óz statusın bekkemley basladı. Bul jaǵday tiyisli institutlardıń jaratılıwı, ilimiy konferenciyalardıń ótkeriliwi, kreacinistlik ádebiyatlar hám filmlerdiń payda bolıwında óz sáwleleniwin taptı.
Házirgi zaman kreacionizmi tómendegi jantasıwlarǵa tiykarlanadı.
Birinshiden, bul adamnıń ázelden bar bolǵanlıǵı ideyası hám ol adamnıń eń áyyemgi dáwirlerge tiyisli qazıp alınǵan haywanlar (máselen, dinozavrlar) menen bir paytta bar bolǵanlıǵın tastıyıqlawshı dálillerdi izlep tabıwda ańlatılǵan. XX ásirdiń 60-80 jıllarında Texasdaǵı Palluks dáryası alabında tabılǵan 120 million jıl aldın qaldırılǵan bir izdi áne usınday
dálillerden (insannıń eń áyyemgi dáwirdegi izi) biri sıpatında kórsetiwge urınıwlar edi. Biraq keyin ala málim boldı, ol áyyemgi kesirtkeniń izi eken.
Ekinshiden, bul insannıń hám qazılmalar arqalı tabılǵan primatlardıń ekolyuciyalıq rawajlanıwında qanday da bir aralıq buwınlar bolǵanlıǵın biykarlawdan ibarat. Kreacianistlerdiń pikirinshe, qazılmalar paytında tabılǵan barlıq súyeklerdi yaki adamdiki, yaki maymıldiki sıpatında klassifikaciyalaw lazım. Basqasha qılıp aytqanda, quday hámme túrlerdi olar qanday bolsa sonday jaratqan hám adam da áwel bastan-aq adam bolǵan. Biraq, ilimge málim barlıq qazılmalar paytında tabılǵan gominidler bunday bir qıylılıqqa iye emes, óytkeni olarda maymıllarǵa tán ózgeshelikler menen adamǵa tán ózgeshelikler birlesip ketken.
Úshinshiden, bul - jetkilikli maǵlıwmatlar bolmaǵanı ushın gipoteza sıpatında qaralıwshı antropogenezge tiyisli bir qatar teoriyalardıń kritikalanıwı bolıp tabıladı. Kreacionizm búgingi kúnde de keń tarqalǵan. Bir qatar eller (mámleket)lerde insannıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı kreacianistlik hám evolyuciyalıq kóz-qaraslardı mekteplerde oqıtıw máselesinde keskin gúres barmaqta. 1925-jılı AQShtıń Tennesi shtatındaǵı Dayton qalasında oqıtıwshı Djon Skops ústinen ótkizilgen sud búgingi kúnde hámmege málim. Ol oqıwshılarǵa Darvin teoriyası hám onıń adamnıń maymından kelip shıqqanlıǵı haqqındaǵı gipotezası tuwralı aytıp bergen edi. 1986-jılı bolsa Mobayla qalası sudı Alabama shtatınıń bilimlendiriw basqarmasına qarsı dawa menen is qozǵadı. Buǵan bilimlendiriw basqarmasınıń «dinge hám qudayǵa qarsı mazmundaǵı 45 sabaqlıqtan orta mekteplerde paydalanıwǵa ruxsat bergenligi»1 sebep bolǵan edi. Kaliforniyanıń ayırım qalalarında evolyuciya teoriyasın óz ishine alǵan sabaqlıqlardan paydalanıw qadaǵan etilgen.
Sol sebepli jaqında amerikalıq iri 72 alım - Nobel sıylıǵınıń laureatları kreacianistlerdiń insannıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı ideyası hám evolyuciya teoriyasın «teń huqıqlı» ráwishte oqıw baǵdarlamalarına kirgiziw hám oqıtıw ushın urınıwlarına qarsı shıqtı. Basqa birer de hújjet usınshama kóp sanlı Nobel sıylıǵı laureatları tárepinen imzalanbaǵan edi. Olardıń bul qádemi sonıń menen talap etilgen edi, zamanagóy, ilimiy biliwdiń jetiskenliklerine tiykarlanǵan bilimlendiriw ilim ólshemlerine juwap bere alatuǵın teoriyalarǵa tiykarlanadı. Bul eń dáslep, tiyisli tárizde tiykarlap beriw hám dálillew bolıp tabıladı, kreacionizm bolsa óziniń haqlıǵın kórsetiwshi tastıyıq-dálillerge iye emes.
Keyingi payıtta |
«kosmoslıq tájiriybe» teoriyaları |
payda bolıp, olardıń oraylarında da |
adamnıń jaratılǵanlıǵı |
haqqındaǵı ideya turadı. Diniy interpretaciyadan parıqlı túrde, bul |
|
teoriyalarda insan qanday da bir ózge planetaǵa tiyisli |
civilizaciya tárepinen jaratılǵan dep |
|
tastıyıqlanadı. |
|
|
Bul koncepciyaǵa kóre, Jerdegi kóplegen siyrek qurılıslar (Mısır piramidaları, Pasxa atawındaǵı tastan jasalǵan úlgen háykeller, tek joqarıdan qaraǵanda kórinetuǵın kútá úlken súwretler hám t.b.) áne usı basqa planetalıqlar tárepinen jaratılǵan dep esaplanadı.
Ilim basqa planetalarda civilizaciyanıń bar ekenligin hám olar Jerge kelgen bolıwları múmkinligin princip aspektten biykarlamaydı. Biraq, insannıń basqa planetalıqlar tárepinen jaratılǵanlıǵın tastıyıqlawshı hesh qanday dáliller orın almaǵan. Bul temaǵa baylanıslı barlıq pikirler házirge shekemgipoteza bolıp qalmaqta.
Insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıǵıwı haqqındaǵı teoriya. Eń áyyemgi miflerde-aq, adamnıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı ideya menen bir qatarda antropogenezdi tábiyiy-tariyxıy qabıllaw elementleri de orın alǵan edi. Insanlardıń payda bolıwı olarda sıyqırlı
formaǵa iye, biraq bul elesletiwlerde insannıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı |
akti orın almaǵan. |
||
Durıs, miflerde |
kóbinese tábiyiy-tariyxıy hám diniy elementler sonshelli qarısıp ketedi, kóp |
||
jaǵdaylarda olardı bir-birinen ajıratıw qıyın boladı. |
|
||
Avstraliyadaǵı dieri qáwiminiń ápsanasında adamlardıń kelip shıǵıwı |
bılayınsha bayan |
||
qılınadı. |
Perigundi kóliniń ortasında jer jarılıp, ol jerden mardu dep atalıwshı totem janzatlar |
||
shıqqan. |
Olar |
kúshke kirip alǵanınsha ábtapta jatı, keyin bolsa adamlarǵa |
aylanıp jer júzine |
tarqaldı. |
Kereki |
qáwiminde orın alǵan túsiniklerge kóre adamlardı hesh kim jaratpaǵan: |
|
1Қаранг: Лалаянц И.Э. Шестой день творения. // Мироздание и человек. М., 1900. 263-б.
ápsanawiy qaharman Kambel daraq kesip atırıp, olardı tuqımları menen jasap atırǵan ornınan tawıp alǵan. Áyyemgi qıtay mifologiyasına kóre bolsa, adamlar Pan-Gu dep atalıwshı kosmoslıq adamnıń denesi ústinde órmelep júrgen parazitlerden kelip shıqqan.
Áyyemgi filosofiyalıq túsiniklerde de insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıǵıwı haqqındaǵı gipotezanı ushıratıw múmkin. Hind filosofları charvak-lokayatlar táliymatına kóre sanaǵa iye bolǵan tiri dene du pútkil dúnya sıyaqlı tórt elementtiń, yaǵnıy jer, ot, hawa hám suwdıń qosılıwınan payda bolǵan.
Adamnıń tábiyiy ráwishte kelip shıqqanlıǵı ideyası áyyemgi grek filosofiyasında da óz sáwleleniwin tapqan. Adamnıń haywannan kelip shıqqanlıǵı haqqındaǵı gipotezanı birinshi bolıp Anaksimandr ilgeri súrgen edi. Onıń táliymatına kóre adamlar balıqlar qarnında payda bolǵan hám misli akulalar sıyaqlı kútimge alınǵan. Olar kúshke kirip ózlerin epley alatuǵın bolǵanlarınan soń sırtqa shıqqan hám jerge jetip barǵan. Áyyemgi grek filosofı Empedokl dáslep insan denesiniń ayırım bólekleri: baslar, qollar hám t.b. payda bolǵan dep esaplaǵan. Birlestiriw hám ajıratıw qúdiretine iye bolǵanmuhabbat kúshleriniń dúnyada ústinlikke iye bolıwı menen hár qıylı bólekler bir-biri menen qosıla baslaǵan. Bunıń nátiyjesinde túrli kombinaciyalar júzege kelgen: eki baslı adamlar, ógizmańlay adamlar, insan bası sıyaqlı basqa iye bolǵan ógizler, hayallarǵa tán bolǵan belgilerge iye bolǵan erkekler hám t.b. Olar arasınan jetiklikke iye bolǵanları jasap qalǵan, qalǵanları bolsa qırılıp tawsılǵan, sonıń qatarında joqarıda sanap ótilgen tiptegi janzatlar da joq bolıp ketken. Atomizmniń tiykarshısı bolǵan Demokrit bolsa insan ılay hám suwdan payda bolǵan dep esaplaytuǵın edi. Jer payda bolǵannan soń onıń ılaylı júzinde plyonka menen qaplanǵan kóbiksheler (sasıq iyisli hám suwlı) júzege kelgen. Olardı kúdiz quyash kızdıratuǵın, al túnde bolsa ızǵardı ózine sińdiretuǵın edi. Olar usılayınsha kóbeyip barǵan hám keyninen jarıla baslaǵan hámde olardan adamlar hám haywanlar payda bolǵan.
Insannıń tábiyiy-tariyxıy kelip shıǵıwı haqqındaǵı filosofiyalıq koncepciyalar tap XIX ásirdiń aqırına shekem tek diskussiyalardan ibarat bolıp, hesh qanday tastıyıq-dálillerge iye emes edi. Biraq ilimiy maǵlıwmatlardıń toplanıwı menen bul jantasıw ilimiy hámjámiyette barǵan sayın ústinlikke iye bola basladı.
Insannıń haywanlarǵa uqsap ketetuǵınlıǵın adamlar júdá áyyemgi zamanlarda-aq bayqaǵan. Antik ilimniń payda bolıwı menen insan hám haywanlardı salıstırmalı analiz qılıw jolındaǵı dáslepki urınıwlar da júzege keldi. Bunday háreketlerdiń dáslepkileriniń birin Áyyemgi
Greciyada Aristotel ámelge asırdı, Áyyemgi Rimde jasaǵan vrach hám anatom Klavdiy Galen bolsa birinshilerden bolıp adam menen maymıl ortasındaǵı uqsaslıqlardı sıpatlap berdi.
1610-jılda filosof hám alım Lyuchilio Vanini adam hám maymıldıń tuwısqanlıǵı haqqındaǵı ideyanı ilgeri súrdi hám bunıń ushın otqa jaǵıldı. 1699-jılda bolsa inglis anatomı E.Tayzon «Orangutan yaki toǵay adamı: maymıl, pigmey hám insannıń salıstırmalı anatomiyası» atlı shıǵarmasın járiyaladı.
XVIII ásirge kelip alımlar endi insan hám haywanlar ortasındaǵı uqsaslıqtı tek atap kórsetiw menen sheklenip qalmadı. Tiri organizmlerdiń birinshi ilimiy klassifikaciyasın jaratqan shved alımı Karl Linney (1707-1778), insannıń quday tárepinen jaratılǵanlıǵı haqqındaǵı ideyanı tán alsa da, óz klassifikaciyasında onı haywanlar dúnyasınıń basqa wákilleri arasına jaylastırǵan hám
bunda ol Homo túrin |
óz aldına ajıratqan edi. J.B.Monboddo hám J.E.Doorniktiń |
ilimiy |
|
jumıslarınan baslap adamlardıń insanǵa uqsas maymıllardan kelip shıqqanlıǵı haqqındaǵı |
pikir |
||
tuwrıdan-tuwrı tastıyıqlanadı. |
|
|
|
Antropogenezdiń |
evolyuciyalıq ózgesheligi haqqındaǵı tábiyiy-ilimiy |
túsiniklerdiń |
|
qáliplesiwinde Jan Lamarktıń (1744-1829) «Zoologiya filosofiyası» dep atalǵan hám 1809-jılda járiyalanǵan shıǵarması áhmiyetli basqıshtı quradı. Lamarktiń pikirine kóre áyyemgi maymıllar toǵaylardıń kemeyip ketiwi nátiyjesinde daraqlardan túsip, jerde jasawǵa hám tik turıp júriwge májbúr bolǵan. Bul olardıń omırtqa buwınları, ayaq tabanları, qol buwınları, jaqları, tisleri hám bas miyleriniń ózgeriwine alıp kelgen. Pada-pada bolıp sociallıq turmıs keshiriw shárayatlarında bolsa olarda soylew rawajlana baslaǵan. 1818-jılı bolsa Bilenshtedtiń shıǵarması dúnyaǵa keldi, onda avtor insan hám oǵan shekem bolǵan haywanıy formalardı bir pútin evolyuciyalıq shınjırǵa baylanıstırıwshı aralıq formalar orın alǵanlıǵı tuwralı pikirdi bayan etti.
Adamnıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı tábiyiy-ilimiy kóz-qaraslardıń úzil-kesil tastıyıqlanıwında Ch.Darvinniń «Tábiyiy tańlanıw nátiyjesinde túrlerdiń kelip shıǵıwı» (1859) hám «Insannıń kelip shıǵıwı hám jınısıy tańlanıw» (1871) kibi shıǵarmalarında bayan etilgen evolyuciya teoriyası sheshiwshi áhmiyetke iye boldı.
XIX ásirdiń ortalarına shekem atnropogenezdiń interpretaciyaları tábiyiy-ilimiy ózgeshelikke iye boldı, yaǵnıy antropogenez tek tábiyiy ilimler (anatomiya, embriologiya,
evolyuciya teoriyası hám basqalar) |
sheńberinde túsindirildi. Soǵan muwapıq |
antropogenezdiń |
|
háreketke keltiriwshi kúshleri |
sıpatında |
tábiyiy-biologiyalıq alımlar |
túsiniletuǵın edi. |
Antropogenez procesinde sociallıq alımlardıń roli F.Engels antropogenezdiń miynet teoriyasında («Maymıldıń adamǵa aylanıwında miynettiń roli», 1873-1876) óz sáwleleniwin taptı. Onıń mánis0mazmunı «Miynet – insandı jarattı» degen formulada ańlatılǵan edi.
Antropogenez teoriyası pánlerara izertlewler tarawı sıpatında. Antropogenezdiń házirgi zaman ilimiy teoriyası endilikte tar tarmaq tarawı emes, al bálkim tábiyiy hám sociallıq ilimlerdiń tutasıw shegarasındaǵı kompleksli ilimlerara izertlewlerden ibarat.
Búgingi kúnge kelip ilim adamnıń kelip shıǵıw procesin belgili bir dárejede tiklew imkaniyatın beriwshi kóp sanlı maǵlıwmatlardı toplaǵan. Bul mashqalanı sheshiwde arxeologiya hám antropologiyadan baslap tap molekulyar biologiya hámde atom fizikasına shekem bolǵan kóplegen ilimler qatnaspaqta.
Házirgi zaman klassifikaciyaları maǵlıwmatlarına kóre, adam túrine, omırtqalılar kishi túrine, sút emiziwshilar klasına, primatlar toparına, gominoidlardıń úlken semyasına, gominidler semyasına, Homo túrine tiyisli bolıp tabıladı.
Adamnıń haywannan kelip shıqqanlıǵın tastıyıqlawshı dáliller salıstırmalı anatomiya, fiziologiya, embriologiya, paleontologiya, genetika ilimleri bergen maǵlıwmatlarǵa súyenedi. Barlıq tiri organizmlerde kletka dúzilisi, adam hám haywanlardıń skeletlariniń hámde aǵzalarınıń uqsaslıǵı, adamdaǵı rudimentar aǵzalar (kopchik omırtqalar, aqırǵı azıw tisler, soqır ishiek hám t.b. hámmesi bolıp 90 nan artıq), atavizmler (jabra jarıǵı, deneniń tolıq jún menen qaplanıwı hám basqalar), insan embrionında haywanat dúnyasına tán evolyuciya basqıshlarınıń tákirarlanıw hám t.b.
Adam házirgi zaman biologiya ilimi tárepinen jaqsı úyrenilgen primatlar menen eń kóp genetikalıq hám anatomo-fiziologiyalıq uqsaslıqlarǵa iye bolıp tabıladı. Adamnıń primatlardan kelip shıqqanlıǵı paleoantropologiya tárepinen de qazılmalar paytında tabılǵan gominidler hám antropoidlar formalarınıń morfologiyalıq analizi tiykarında tastıyıqlanadı. Molekulyar biologiyanıń sońǵı jıllardaǵı tabısları adam menen primatlardıń násli bir ekenligin kórsetiwshi jańa dálillerdi anıqladı. Belgili bolǵanınday, insan genomı sırları ashıldı hám járiyalandı. Genetika bergen maǵlıwmatlarǵa kóre genler boyınsha biz insannıń házir jasap atırǵan tuwısqanlarınan eń jaqını bolǵan shimpanzeden tek 1% ten sál artıǵıraq parıqqa iyemiz. DNK molekulaları nukleotid izshilliginiń ózgeriw tezligine tiykarlanǵan maǵlıwmatlarǵa kóre («molekulyar saatlar» metodı) biziń házirgi maymıllar menen ata-babamız bir bolǵan. Olardıń ata-babaları menen adamǵa kelip tutasıwshı gominid liniyanıń ajıralıwı bunnan 5-7 mln jıl aldın júz bergen. Eger shimpanze kózde tutılsa, ol jaǵdayda budivergenciya 5 mln jıl ilgeri bolǵan, gorillalar hám orangutanlar tamırlarınıń ajıralıwı bolsa onnan da aldınıraq júz bergen2.
Antropogenez teoriyasında tabılǵan súyek qaldıqları hám tas artefaktlardıń sánesin belgilew mańızlı áhmiyetke iye. Bul orında fizika hám ximiya járdemge keledi. Zamanagóy tábiyiy-ilimiy usıllardan (urannıń spontan bóliniwi trekleri boyınsha sáneni anıqlaw, kaliyargonlı, paleomagnit, termolyuminescent usıllar) antropogenezdiń absolyut xronologiyasın jaratıwda mańızlı rol` oynaydı. Arxeologiyalıq tabılmalardıń mikrostrukturasın úyreniwde fizikalıq-ximiyalıq usıllardan (rentgen nurlanıwı, elektron mikroskopiya) da paydalanıladı.
Antropogenezdiń házirgi zaman ilimiy kelbeti (kartinası). Sońǵı on jıllıqlardaǵı ashılıwlar antropogenez haqqındaǵı aldıńǵı túsiniklerdi túpkilikli ózgertip jiberdi. Belgili boldı, adamnıń tik halatta júriwge ótiwi aldın shamalanǵannan bir neshe million jıl aldın júzbergen eken.
2 5 mln jıl degen maǵlıwmat 60-jıllarda-aq adam qanı hám shimpanze qanı beloklarının analizi tiykarında alınǵan edi. Biraq ol jıllarda poleoniologlar olar arasındaǵı bóliniw 10-25 mln jıl aldın júz bergen dep esaplaytuǵın edi.
Tastan jasalǵan qurallardıń payda bolǵan dáwiri de million jıl aldıǵa jıljıdı. Házirge shekem orın alıp kelgan «avstralopitek - pitekantrop-neandertal - Nomo Sapiens» formasındaǵı tuwrı sızıqlı sxemadan waz keshildi. Arxeologlar atap ótkenindey, antropogenezdiń házirgi kelbeti «adamlardıń qáliplesiwiniń bir qıylı hám tuwrı sızıqlı ideyası emes, bálkim quramalı hám kóptárepleme qáliplesiw ideyasına kóbirek jaqınlaspaqta3.
Búgingi kúnde ol shaqalarǵa iye bolǵan tuwrı daraq (evolyuciyanıń bası berik sızıqları menen) sıpatında emes, al bálkim puta sıpatında elesletilmekte, onda evolyuciyalıq rawajlanıwdıń hár bir dáwirinde gomonidtiń kóplegen básekelesiwshi liniyaları qatar orın alǵan Basqasha qılıp aytqanda, uzaq ótmishte primatlardıń kóplegen túrleri gominizaciya jolınan barǵan. Bul insannıń antropoid ata-babalarına da hám sonday-aq, Homo túrine de tiyisli bolıp tabıladı. Házirgi biologiyalıq túrdegi adam hátteki óziniń payda bolıwı waqtında da Homo túrine tiyisli bolǵan násillerdiń wákili bolǵan ǵana.
Ilimde toplanǵan maǵlıwmatlar adamnıń payda bolıwına alıp keliwshi evolyuciyanıń klimattıń ózgeriwi, toǵaylardıń siyreklesiwi hám ashıq maydanlardıń payda bolıwı menen baylanıslı ráwishte baslanǵanlıǵı haqqındaǵı gipotezanı tastıyıqlaydı. Azıq-awqat derekleriniń bóliniwi (toǵayda hám ashıq maydanlarda) sebepli áyyemgi primatlarning bir neshe toparları jerde jasay baslaǵan. Olar arasında alımlar 5,3 - 1,5 million jıl aldın jasaǵan avstralopitekler toparın (ishki túrin) ajıratadı. Olardı biziń ata-babalarımızdıń ulıwmalıq modeli sıpatında qaraw múmkin.
Eger Homo Australopithecus habilis hám rudolfensis lerdiń adam yaki haywan sıpatında klassifikaciya qılınıwı júzesinen tartıslar orın alǵan bolsa, Homo crectus (tik júriwshi adam)nıń shınnan da Homo túriniń wákili ekenligi hesh shubhasız bolıp tabıladı4.
Eń áyyemgi adamlar (arxantroplar) basqıshı paleantroplar (áyyemgi adamlar) basqıshı menen almasadı. Paleantroplarǵa 20-28 mıń jıl aldın jasaǵan neandertallardı hám arxaik sapiensler wákillerin kirgiziw múmkin. Neandertallarǵa tiyisli eń áhmiyetli tabılmalar Germaniya, Iran, Palestina hám Ózbekstanda qolǵa kirgizilgen.
Búgingi kúnde neandertallar arxaik sapienslarge qaraǵanda jaqsıraq úyrenilgen hám kóbirek tabılǵan. Óziniń morfologiyalıq ózgesheliklerine kóre neandertallar házirgi biologiyalıq túrdegi adamǵa jáne de jaqınlastı. Olarda miydiń kólem jaǵınan ósiwi onıń strukturasında da ózgerisler júz beriwine alıp keldi. Turmıstıń sociallıq-óndiris tarawı da ózgerislerge ushıradı. Differenciallasqan miynet quralları payda boldı, olardı tayarlaw 100den artıq aktti óz ishine alǵan bir neshe operaciyalardan ibarat process edi. Hayallar hám erkekler miyneti ortasında differenciaciya kózge taslandı. Neandertallar ushın ápiwayı diniy túsinik tán bolǵan dep esaplanadı. Neandertallar jerlengen górler, atap aytqanda, Ózbekstan aymaǵındagı tabılmalar usınnan dálalat beredi.
Jaqın dáwirge shekem neandertallar házirgi biologiyalıq túrge tiyisli adamlardıń tuwrıdantuwrı ata-babaları dep esaplanatuǵın edi. Biraq, jaqında neandertallardıń 28000 jıl buın jasaǵan wákilleriniń súyekleri tabıldı. Bul waqıtta neoantrop (házirgi túrge tiyisli adam) álleqashan payda bolǵan edi. Bul jaǵday bir waqıt aralıǵında Homo shejiresine tiyisli eki túrdiń birge jasaǵanlıǵınan dálalat beredi. Olar ulıwmalıq ata-babadan tarqalǵan, neandertal hám neoantropǵa kelip jalǵasıwshı shejirelerdiń ayırılıp ketiwi bunnan 690 mıń - 550 mıń jıl burın júz bergen. Neandertallardıń hám házirgi tiptegi adamlardıń DNKların izertlew sonı tastıyıqladı, neandertallardıń genetikalıq materialı biziń genetikalıq fondımızǵa qosılmaǵan. Basqasha qılıp aytqanda, neandertallar bizlerdiń tuwısqanlarımız, biraq ata-babalarımız emes.
Bunnan 100-150 mıń jıl burın neoantroplar – házirgi biologiyalıq tiptegi adamlar payda boladı.
2. Insan filosofiyalıq analiz obyekti sıpatında
Antik filosofiyada insan. Antik filosofiya insanǵa mikrokosm, kosmostıń bir bólegi, yaǵnıy makrokosm – ulıwma dúnya menen turaqlı baylanısta bolıp turıwshı bólegi sıpatında qaragan. Áyne usı antik dáwirdea «Ózligińdi ańla» degen sozler aytılǵan edi (Sokrat).
3Ларичев В.Е. Поиски предков Адама. // Мироздание и человек. М., 1990. 242 б.
4Klein R., Blake E, The Dawn of Human Culture. N,-Y.2002. P.77
Sokrattıń shákirti Platon (b.e.sh. 428-347 jıllar) insannıń ruwxı ólmeydi, ol hár saparı jańa denege kóship otıradı, dep shamalaǵan edi. Insannıń ózin qorshap turǵan dúnyanı úyreniwge urınıwı – bul ruwxtıń denege kirgenshe shekem baqlaǵan máńgilik ideyalar álemi haqqındaǵı eske túsiriwleri bolıp tabıladı. Platon ushın insan idealı - danıshpan, filosof bolıp, onıń ruwxı kóp «seyil kılǵan» hám sol sebepli onıń bilimleri eń durıs hám qımbatlı. Bunday kámil filosoftı Aristotel «ózin oylawshı oylaw» dep ataǵan edi.
Insan haqqındaǵı táliymattı rawajlandırıwǵa antik materialistler Demokrit, Epikur, Lukreciy Kar hám basqalar salmaqlı úles qostı. Olardıń kóz-qaraslarına kóre, insan ómiriniń maqseti - sanalı lázzetleniw, azap-uqıbetlerden qashıp, ruwtıń tınısh halatına erisiw. Sol sebepli olar filosofiyanıń tiykarǵı wazıypası insanǵa baxıtlı bolıw jolın kórsetiwden ibarat dep esaplaǵan. Olardıń pikirinshe, jan ayırım atomlardan quralǵan hám ólimge múptala, dene mahkum, dene ólgennen keyin atomlar jemiriledi. Insan ólimnen qorqpawı kerek, sebebi ol tiri eken – ólim joq, ólim kelgende bolsa insan joq boladı.
Ulıwma alǵanda antik filosofiya «Insan ne?» degen sorawǵa juwap bermedi, al bálkim usı sorawdı kún tártibine qoydı.
Orta ásir filosofiyasında insan. Orta ásir filosofiyası tiykarınan diniy filosofiya bolıp, insandı onda eki negiz: joqarı (ruwx) hám pás (dene) bir-biri menen úzliksiz gúres alıp barıwshı janzat sıpatında qaradı. Orta ásir Evropa diniy filosofiyasınıń «atası» Avreliy Avgustin Áwlie insannıń mánis-mazmunın áyne ruwxhám tek ol tashkil etadi, dep hisoblandi. dene esa vaqtinchalik qobiqdan, ruwx qamalǵan orınnan, ruwx «zindanı»nan basqa nárse emes. Foma Akvinskiydiń pikirine kóre adam ruwx penen deneniń uyǵın birliginen ibarat hám bul jaǵday onı tómengi, haywanıy dúnya menen joqarı, ilahiy, perishteler álemi ortasında arasatta qalǵan janzat qılıp qoyadı. Onda denelik (fizikalıq) qansha kóp bolsa, ol haywanǵa sonshelli jaqınlasadı, ruwxıyat qansha kóp bolsa ol sonshama perishtelerge jaqınlasadı.
Orta ásir sxolastikası wákilleri (Ullı Albert, Anselm Kenterberiyskiy) kóz-qarasınsha, insannıń tiykarǵı wazıypası óziniń mánis-mazmunın ańlaw emes, al bálkim jáne de joqarı – ilahiy mániske qosılıwǵa umtılıw bolıp tabıladı. Óz-ózinen ayan bolmaqta, insan ruwxı máńgilik bolıp tabıladı hám insan jerdegi pútkil ómiri dawamında tek onı qutqarıw tuwralı oylawı kerek.
Musılman SHıǵıs filosofiyasında insan. Shıǵıs-musılman filosofiyası sheńberinde insan mashqalasına eki qıylı jantasıwdı kóriw múmkin. Olardan biri kóbirek táǵdir haqqındaǵı islam aqidasına súyenedi. Insan táǵdiri aldınnan belgilep qoyılǵan, sol sebepli insannıń qolınan keletuǵın birden-bir is - bul ózin áne usı táǵdirde belgilep qoyılǵanınday tutıw. Biraq, Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Áliysher Nawayı, Mırza Bedil, XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń baslarındaǵı aǵartıwshılar - Ahmad Donish, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Sattorxon Abdulǵafforov hám basqalar insan haqqındaǵı gumanistlik, aǵartıwshılıq hám demokratiyalıq koncepciyanıń qáliplesiwine úlken úles qostı. Olardıń dóretiwshiligine insanǵa, onıń kúshine, aqılına, erkine bolǵan isenim tán, olar massanı máripatlı hám bilimli bolıwǵa shaqırdı.
Insan jańa dáwir filosofiyasında. Jańa dáwir filosofiyası insannıń mánis-mazmunı hám ózin-ózi ańlawı mashqalalarına qaytıwı menen ajıralıp turdı.
Tomas Gobbs, mexanikalıq materializm tárepdarı bolǵan halda, insannıń ruwxıy dúnyası
mexanikalıq kúsh-ǵayrat hám háreketler kompleksinen basqa nárse emes dep |
esapladı. Onıń |
pikirinshe, insan tek ǵana quramalı dúzilgen mexanizm ǵana bolıp tabıladı, |
ol mexanika |
nızamlarına boysınadı. Gobbs ruwxtıń óz aldına substanciya sıpatında orın alıwın biykarladı. Rene Dekart insannıń dualistlik koncepciyasın islep shıqtı. Ol insan óli mexanizm (dene)
menen erkke hám pikirlew qábiletine iye bolǵan substanciya (ruwx)nıń qosılıwınan ibarat dep esapladı.
Benedikt Spinoza óziniń insan haqqındaǵı táliymatın insannıń tábiyattıń bir bólegi ekenligi, dene hám ruwxtıń birligi tiykarında jarattı. Insannıń pútkil ruwxıy ómiri qabıl etiw hám affektler (quwanısh, ǵam, lázzet)den ibarat. Insandı háreketke keltiriwshi kúsh – ózin saqlaw hám mápke umtılıw bolıp tabıladı.
XVIII ásir francuz materialistleri J.O.Lametri, K.A.Gelveciy, P.A. Golbax, D.Didro hám basqalar insan haqqındaǵı táliymattı islep shıǵıwǵa úlken úles qostı. Bunı hátteki olardıń
shıǵarmalarınıń atları da tastıyıqlap turadı: Lametridiń «Insan-mashina», Gelveciydiń «Insan haqqında» hám t.b..
Lametri sociallıq rawajlanıwdıń tiykarǵı sebepleri ullı shaxslardıń iskerligi hám aǵartıwshılıǵı dep esaplaytuǵın edi. Didro insandı joqarı qádiriyat, kosmostıń qabıl etiw orayı, pútkil mádeniyattıń jaratıwshısı dep esapladı. Gol`baxtıń teoriyasında bolsa, insan tábiyattıń bir bólegi, ol tábiyat nızamlarına boysınadı. Gelveciydiń pikirine kóre, insannıń qáliplesiwinde qorshaǵan ortalıq tiykarǵı rol` oynaydı. Ol barlıq adamlar óz qábiletleri hám imkaniyatlarına kóre tábiyat tárepinen teń qılıp jaratılǵan, olardıń qanday bolıwı tek tárbiyaǵa baylanıslı dep esapladı.
Insan XIX-XX ásirler filosofiyasında. XIX ásir filosofiyalıq oyınıń insan haqqındaǵı táliymattı rawajlandırıwdaǵı eń áhmiyetli tabıslarınıń biri - bul Lyudvig Feyerbaxtıń (1804-1872) filosofiyalıq antropologizmi bolıp tabıladı. Ol insannıń mánis-mazmunı mashqalasın filosofiyanıń «birden-bir, universal hám eń joqarı» mashqalası sıpatında qaradı hám birinshi planǵa alıp shıqtı. Biraq Feyerbax, haslında, insanǵa biologiyalıq kóz-qarastan qaraydı, onıń sociallıq mánismazmunın túsindirmeydi.
Antropologiyalıq princip (yaǵnıy, obyektiv álemdi insan mánis-mazmunınıń nátiyjesinen ibarat bir nárse sıpatında qaraw) ekzistencializm, ómir filosofiyası, filosofiyalıq antropologiya, antroposociologiya, freydizm hám basqa kóplegen filosofiyalıq hám sociallıq aǵımlardıń tiykarında jatadı
Ekzistencialistler (J.P.Sartr, A.Kamyu hám t.b.) filosofiyanıń tiykarǵı mashqalası dep insannıń bar bolıwı máselelerin esaplaydı (Ekzistenciya). Insan tek ózin ańlawı múmkin. K.Yasperstiń jazǵanınday: «Bar bolıw biliw demekdur hám men sana sıpatında barman».
Ekzistencializmning tiykarǵı principi - erkinlik |
principi. |
Insan «azat bolıwǵa húkim etilgen» |
|
(J.P.Sartr). Sociallıq turmıstıń keskinliklerinen |
shıǵıwdıń |
jolı - shaxstıń |
individualistlik |
bolmısında. Insandı óz dıqqat orayına qoyıwshı jáne bir aǵım – «filosofiyalıq antropologiya». Bul aǵımnıń tiykarın salıwshısı - Maks Sheler (1874-1928) filosofiyanıń tiykarǵı máselesi «Insan ne?» degen sorawdan ibarat dep esapladı.
Freydizmge avstriyalıq psixolog Zigmund Freyd (1856-1939) tiykar salǵan. Ol shaxs strukturasında úsh tiykarǵı qatlamdı ajıratıp kórsetti «Ol» sana astı, «Men» yaki «EGO» (sana), Joqarı «Men» (joqarı sana).
Insan mashqalası tábiyiy hám gumanitar ilimlerde. Insan kóplegen ilimler úyrenetuǵın
predmet bolıp tabıladı. Biologiya onı Homo |
sapiens |
túri sıpatında qaraydı. Pedagogika ushın |
||
ol tárbiya obyekti, sociologiya ushın |
- túrli múnásibetler |
subyekti, kulturologiya ushın - |
||
mádeniyattıń obyekti hám subyekti, |
ekonomikalıq |
teoriya ushın - tiykarǵı óndiris kúshi hám |
||
t.b.. |
|
|
|
|
Tábiyiy ilimler arasında dástúriy (biologiya, antropologiya, medicina hám basqalar) menen |
||||
bir qatarda salıstırmalı túrde jańa |
ilimler |
(joqarı |
nerv |
sisteması iskerligi fiziologiyası, |
somatologiya, seksologiya hám t.b.) payda boldı. Sociallıq bilim tarawında da «eski» ilimler (psixologiya, sociologiya, tilshunoslik, etika) qatarında «jańa» ilimler (aksiologiya, germenevtika) kibiler iskerlik kórsetedi.
XX ásirde ilimiy bilimniń shiddetli rawajı, parallel` tárizde barıwshı ilimlerdiń belsendi differenciaciyası hám integraciyası tábiyiy-ilimiy hám sociallıq ilimler shegarasında bir qatar jańa ilimlerdiń: bioetika hám medicina etikası, sociobiologiya, psixofiziologiya hám basqalardıń júzege kelisebep boldı. Bul jaǵday filosofiyanıń insan mashqalaların kórip shıǵıwdaǵı metodologiyalıq roli haqqındaǵı máseleni jáne de aktuallastırdı.
Filosofiyada insan. Biz joqarıda aytıp ótkenimizdey, insan kóp ilimler tárepinen predmet sıpatında qaraladı, sol sebepli biziń aldımızda áhmiyetli bir wazıypa – insan mashqalasınıń áyne filosofiyalıq aspektlerin ashıp beriw turadı.
Tábiyattanıw hám jámiyettanıwda insandı izertlewdiń házirgi dárejesi sonday, bunda insan házirgi toplanǵan bilimlardi ulıwmalastırıw hám sistemalastırıw máseleleri barǵan sayın kóbirek birinshi planǵa shıqpaqta.
Insan mashqalasınıń filosofiyaǵa tiyisli máseleleri dep tómendegilerdi esaplaw múmkin: a) insannıń mánis-mazmunı; b) insanda sociallıq hám biologiyalıq (tábiyiylik)tıń qatnası; v) shaxstıń erkinligi; g) insannıń bar bolıwı (bolmısı) hám mánis-mazmunınıń dialektikasi; d) insan ómiriniń maqseti hám mánisi.
Bul, álbette, insan mashqalasınıń filosofiyalıq specifikası tek joqarıdaǵılar menen sheklenedi degeni emes. Biz tek tiykarǵıların sanap óttik ǵana.
3. Insan, individ, shaxs.
Individ, individuallıq hám subyekt. Filosofiya hám basqa sociallıq-gumanitar ilimlerde
«individ», «individuallıq», «shaxs» sıyaqlı túsinikler kóp qollanıladı. Olardıń uqsaslıǵı hám parıqları nimada? Bul túsiniklerning hár biriniń mánis-mazmunı neden ibarat?
Joqarıdaǵı túsinikler qatarında «individ» túsinigi birinshi orında turadı. Ol eń dáslep, belgili bir insannıń basqa adamlardan ayrıqshalıǵın, «shegaralanıp» alınǵanlıǵın ańlatadı. Individ
-bul Homo sapiens biologiyalıq túriniń dara alınǵan, jeke wákili. Individtiń tiykarǵı ózgesheligi
-bul onıń basqalardan ajıralǵanlıǵı, daralıǵı. Individ - bul insannıń eń ápiwayı hám abstrakt sıpatlaması.
Sonısı qızıq, túrli ilimler «individ» túsinigin túrlishe túsindiredi. Mısalı, psixologiya usı túsinikti eki aspekte kóredi: a) individ dara alınǵan tábiyiy janzat, tuwma hám arttırılǵan
ózgesheliklerdiń ónimi, individual, ózine tán ózgesheliklerdiń iyesi sıpatında; b) insanlar jámáátiniń jeke alınǵan wákili; óziniń biologiyalıq sheklengenlik sheńberinen shıǵıwshı qurallardan, belgilerden paydalanıwshı hám olar quralında óz qulqı hámde psixikalıq processlerdi jaratıwshı sociallıq janzat.5
Psixologiya individtiń tiykarǵı qırları dep tómendegilerdi esaplaydı: 1)psixofiziologiyalıq
shólkemlesiwdiń |
bir |
pútinligi; 2)qorshaǵan dúnya |
menen |
óz-ara tásirdegi |
turaqlılıq; 3) |
belsendilik6. |
|
|
|
|
|
Sociologiya kóz-qarasınan individ - bul insan násliniń dara alınǵan wákili hám insaniyattıń |
|||||
barlıq sociallıq |
hám |
psixologiyalıq ózgeshelikleriniń: |
aqıl, |
erk, zárúrlikler, |
mápler hám |
basqalardıń belgili bir iyesi. Bul jaǵdayda «Individ» túsinigi belgili bir, anıq bir insandı ańlatadı7. Filosofiya ushın individ sociallıq atom, dara ajıralıp turıwshı mánis-mazmun, bir qansha keń
bolǵan sociallıq bir pútinliktiń (topardıń, klasstıń, millettiń, insaniyattıń) dara alınǵan wákili8. Individ - eń dáslep qanday da bir kópliktiń bir wákili, kóplerdiń biri. Usı mániste derlik
hár bir adam - individ (bazıda individium da delinedi hám jazıladı).
Bul orında bir nárseni atap ótiw kerek: ajıralıp turıw, daralıq insannıń specifikalıq ózgesheligi emes, obyektiv dúnyadaǵı barlıq predmetler hám qubılıslar anaw yaki mınaw tárizde ajıralıp turadı. Biraq insanǵa baylanıslı kóbirek basqa bir túsinik qollanıladı - «individuallıq».
Ol belgili bir insannıń siyrekligin, biytákirarlıǵın ańlatadı. Belgili bir mániste individuallıq - individten shaxsqa alıp barıwshı basqısh. Insan tuwılǵanınan individ bolıp tuwıladı, biraq shaxs sıpatında ol óz individuallıgınıń barlıq imkaniyatların ashıw arqalı ǵana qáliplese aladı.
Individuallıq individtiń ózine tánligin, ishki dúnyasınıń ózine tánligin sáwlelendiredi, bul insanǵa tan ulıwmalıq (universal) hám dara (siyrek, ózine tán) ózgesheliklerdiń organikalıq birligi bolıp tabıladı.
Insan filosofiyasındaǵı jáne bir mańızlı túsinik «subyekt» túsinigi bolıp tabıladı. Subyekt sıpatında ayırım alınǵan individ te hám qanday da bir jámáát te (topar, socium hám hátteki ulıwma insaniyat) kórinis tabıwı múmkin. Bul orında bizdi individual subyekt qızıqtıradı. Onıń tiykarǵı sıpatlamaları tómendegiler: belsendilik, sanalılıq, maqsettiń bar bolıwı, ózin-ózi ańlaw, isháreketler erkinligi. Subyekt sıpatında insan belgili bir sociallıq roldi oynaydı. Adam subyekt bolıp tuwılmaydı, bálki tárbiya procesinde subyektke aynaladı.
5Qarań: Психология. Словарь. М., 1990. 135-b.
6Sol jerde. 136-b.
7Qarań: Радугин А.А. Радугин К.А. Социология. М. 1995. 85-б. 8Qarań: Философия. Ростов-на-Дону, 1996. 264-б.
Subyektivlik haqqında sóz ketkende usı túsiniktiń eki mánisi bar ekenligin este tutıw lazım. Birinshiden, ol jeke individtiń tańlawı sıpatındaǵı subyektivlikti ańlatadı, ekinshiden bolsa usı individ insanıy subyektivlik sheńberinen principal shıǵa almaslıǵın bildiredi9.
Shaxs. Shaxs túsinigi filosofiyada hám ulıwma insandı úyrenishi ilimler komplesinde eń quramalı túsinik bolıp tabıladı. Insan shaxsınıń rawajlanıwınıń eń áhmiyetli biologiyalıq faktorı insan miyi bolıp tabıladı. Biraq shaxstıń mánis-mazmunı - bul sociallıq ózgeshelikke iye qubılıs. Miy bolsa materiallıq organ bolıp, ol arqalı shaxs ózin-ózi kórsetedi. Insan usı sociumǵı tán bolǵan ólshemler, bilimler, qádiriyatlardıń belgili bir sistemasın ózlestiredi. Belgili bir jámiyettiń real shárt-shárayatları shaxstıń sociallıq mánis-mazmunın belgileydi. Shaxstıń qáliplesiwi procesi socializaciya dep ataladı.
Filosofiyada shaxs mashqalası - bul eń dáslep insannıń mánis-mazmunı, onıń dúnyadaǵı, tariyxtaǵı hám jámiyettegi ornı mashqalası bolıp tabıladı. Belgili bir sociallıq múnásibetler belgili bir tariyxıy tiptegi shaxstıń qáliplesiw procesinde sheshiwshi áhmiyetke iye. Antik dáwir adamı ushın eń tiykarǵı dep jaqsı pikirler, umtılıslar, qálewler esaplanǵan hám olar sociallıq ámeliyatta qanshelli júzege shıǵıwına ulıwma alǵanda úlken áhmiyet berilmegen: «Insandı tek onıń islerine qarap emes, umtılıslarına qarap ta bahalaw lazım» (Demokrit), «Insan qanday pikirlese, ol ómirde sonday» (Ciceron), «Biziń ómirimiz biz ol haqqında ne oylasaq, áne soldur» (Mark Avreliy), «Ádep-ikramlılıq pazıyletler niyetler menen baylanıslıqta kózge taslanadı» (Arastu).
Antik dáwir oyshılları kóz-qarasında haqıyqıy shaxs dep sonday adamdı aytıw múmkin, birinshidn, ol ádepli, ekinshiden, aqıl-oy iyesi, úshinshiden, basqalar menen qarım-qatnasqa kirisetuǵın, tórtinshiden siyasiy hám mámleket janzatıdur.
Orta ásirlar bizge shaxstıń basqasha tipin kórsetedi. Bul dáwir ushın jámiyettiń qatlamlasqanlıǵı, kastalarǵa bóliniwi hám qatań korporativlik tán bolıp tabıladı. Sol sebepli belgili bir qatlamǵa, kastaǵa, cexqa, gil`diyaǵa tiyislilik, onıń nızamlarına, ádetlerine, dástúrlerine boysınıw shaxstıń individual sıpatlarınıń kórinis tabıwınan kóre mańızlıraq hám kúshlirek edi.
Tek jańa dáwirge kelip jeke alınǵan insan shaxsınıń qádir-qımbatı, avtonomlıǵı, ózine tánligi ornaydı. Bul ásirese, sociallıq-siyasiy oy ushın tán. Sociallıq belsendilik, isbilermenlik, sanalı hám paydalı iskerlik, ǵárezsizlik, individualizm, shaxsiy juwapkershilik, óz qádir-qımmatın biliw tuyǵısı - mine bular shaxstıń batıs, evropa-amerika koncepciyalarında joqarı qádirlenetuǵın sıpatlar esaplanadı.
Shaxstıń shıǵıs modeli bolsa basqasha. Shaxstıń shıǵısqa tán modeliniń bir neshe modifikaciyaların ajıratıp kórsetiw múmkin (islam, budda, konfuciy hám t.b.). Sonday bolsa da, olar ortasında olardı shaxstıń batıs modelinen ajıratıp turatuǵın belgili bir ulıwmalıqlar orın alǵan.
Shaxstıń shıǵıs tipine tán tiykarǵı ózgeshelikler tómendegiler: juwapkershilik hám minnetlerdiń insan huqıqları aldında ústinlikke iyeligi, minez-qulıqtaǵı tradicionalizm, minezqulıqtıń jámáátlik modellariniń individual normalardan ústinligi, sociumnan kóbirek ǵárezlilik, sociallıq ortalıq penen baylanıstıń kópligi.
Sonı yadta tutıw lazım, shaxs tipi sociallıq múnásibetlerdiń real sistemasınıń sáwleleniwi bolıp tabıladı. Shaxstıń qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń mańızlı faktorı sıpatında onıń sociallıq iskerligi, socium ómirinde belgili bir rol`di atqarıwıkórinis tabadı. Individ shaxs sıpatında tek hár qıylı sociallıq múnásibetlerde ǵana ózin-ózi kórsetiwi múmkin. Óz waqtında Aristotel «insannıń wazıypası onıń sanalı iskerliginen ibarat» dep esaplaǵan edi. A.Jamiy «Qollarıń baquwat eken, bar eken kúndelik miynetke kewil qoy» dp shaqırıq taslaǵan bolsa, Ibn Sino «Biykarshılıq hám isjaqpaslıq tek nadanlıqqa sebep bolıp ǵana qoymastan, áyne payıtta keselliklerge de sebep boladı» dep eskertken edi.
Shaxs - bul belgili bir sociallasıw procesiniń nátiyjesi ǵana emes, bul úzliksiz ósip barıwshı process. Eger turaqlı rawajlanıw, kamalatqa umtılıw, aldıǵı qaray háreket bolmasa, bunday jaǵdayda shaxs buzılıwı, degradaciyaǵa duwshar bolıwı múmkin.
9Qarań: Сартр- Ж-П. Экзистенциализм – это гуманизм // Сумерки богов. М., 1989. 323-б.
Shaxs hám jámiyet. Belsendilik hám udayına kamalatqa umtılıw menen bir qatarda shaxstıń mańızlı ózgesheliklerinen biri onıń erkinligi bolıp tabıladı. Erkinliktiń joqlıǵı kórinislerde júzege shıǵıwı múmkin: qullıq, krepostnoylıq, qamaq, mánawiy qullıq hám t.b. Erkinliktiń joqlıǵı shaxsiy juwapkershiliktiń joqlıǵın ańlatadı, onısız shaxs haqqında sóz júrgiziw de múmkin emes. Bunda sonı yadta tutıw kerek, erkinlik bul anarxiya emes, óytkeni «jámiyette jasap, onnan azat bolıw múmkin emes».
Erkinlik hám juwapkershilik eki óz-ara dialektikalıq baylanısqan qarama-qarsılıqtı quraydı. Insan óziniń sociallıq minnetlerin, jámiyet aldındaǵı parızın, óz minnetlerin tábiyiy bir jaǵday, óz erkinligi hám sociallıq belsendiliginiń organikalık bir bólegi sıpatında qabıl qılǵanında ǵana haqıyqıy shaxsqa aynaladı.
Insannıń turmıslıq iskerligi onıń shaxsınıń qáliplesiwiniń tiykarǵı faktorı sıpatında kórinis tabadı. Bul process dawamında tek tábiyiy hám sociallıq dúnyaǵa beyimlesiw júz berip qalmastan, al bálkim insan onı óz qálewine sáykes ózgertedi. Bunda haqıyqıy insanıy, shaxsıy, sociallıq talap etilgen álem qáliplestiriledi. Jámiyettiń ózi, onıń sisteması hám dúzilisi, ondaǵı múnásibetlerdi qurawshı elementler – bulardıń barlıǵı shaxstıń dóretiwshilik iskerliginiń, onıń dúnyanı ózgertiwshi dóretiwshilik iskerliginiń nátiyjesi.
Usı ózgeris procesi sheksiz, óytkeni iskerlik, belsendilik insan shaxsınıń mánis-mazmunın qurawshı kúshlerdiń kórinis tabıwı, ashılıwı hám rawajlanıwı demek. Dúnyanı ózgerter eken, belsendi shaxs áyne payıttta óz qábiletleri, sheberligi, kónlikpe hám bilimlerin úzliksiz jetilistirip barǵan halda ózin-ózi jaratadı. Belsendi ómiri hám isi dawamında shaxs turaqlı ráwishte socium ishindegi óz baylanısların keńeytedi. Bunda insanıy zárúrlikler sheńberi keńeyip baradı hám sonıń menen bir payıtta usı zárúrliklerdi qanaatlandırıw qurallarınıń sapa hám san jagınan ósiwi júzberedi.
Individ sociallıq pazıyletler hám sapalar kompeksin iyelew pútkil insanıy civilizaciya, jámiyettiń pútkil tariyxı tárepinen toplanǵan tájiriybeni úzliksiz hám hár tárepleme ózlestiriw arqalı shaxsqa aynaladı.
Shaxstıń jámiyettegi ornın hám rolin Kanttıń tómendegi sózleri menen sıpatlaw múmkin: «Insan tek qural sıpatında emes, al bálki maqset sıpatında da óz-ózinshe bar boladı..., óziniń barlıq is-háreketlerinde ol maqset sıpatında da qaralıw zárúr»10
Insan shaxsı - socium orayı. Jámiyettiń rawajlanıw tariyxı shaxstıń, ayırım alınǵan insannıń wrni hám áhmiyetiniń artıp barıwı menen úzliksiz baylanıslı.
Insannıń kóp ólshemliligi. Sonıń menen bir qatarda insandı úyreniwge bolǵan basqa kóp sanlı jantasıwlardı da atap ótiw múmkin bolıp, olardıń arasında «introvertiv» hám «ekstrovertiv» jantasıwlar ásirese ajıralıp turadı.
Introvertiv jantasıw insannıń sana, jan, psixologiya, instinktler, nuqsanlar, pazıyletler kibi mańızlı ózgesheliklerin analiz etip, onı «ishten» túsiniw, ańlap jetiwdi kózde tutadı. Bunda insannıń fizikalıq hám mánawiy mánis-mazmunı haqqındaǵı filosofiyalıq pikirler kópshilik jaǵdaylarda tábiyiy ilimlerdiń empirikalıq maǵlıwmatlarına, birinshi náwbette, biologiya hám psixologiya jetiskenliklerine tayanadı, lekin bazıda mistika, ezoterika, okkul`tizm menen belgilenedi. Bunday jantasıwlar ásirese nemec antropologları M.Sheler (1874-1928) hám A.Gelen (1904-1976), avstriyalıq filosof K.Lorenc (1903-1989) dóretiwshiligine tán bolıp tabıladı.
Ekstravertiv jantasıwda insanǵa názer salıw, onıń mánis-mazmunın analiz qılıw misli «sırttan» ámelge asırıladı, bunıń nátiyjesinde dıqqat orayınan onıń sociallıq hám tábiyiy mánismazmunı orın aladı; tegishli orientirlerge muwapıq insannıń Quday, kosmos, universum hám usı kibiler menen baylanısı analiz qılınadı. Bul jerde filosofiya kóbinese tariyx, sociologiya, ekologiya, teologiya menen awqam dúzedi, bul jaǵday N.A.Berdyaev, S.N.Bulgakov, S.L.Frank, N.O.Losskiy kibi diniy filosofiya wákilleri dóretiwshiligine kóbirek tán bolıp tabıladı.
Solay etip, insandı filosofiyalıq túsiniw ushın birden-bir jalǵız tiykar joq, sonday-aq bul tiykardıń jaqın keleshekte payda bolıwına úmit qılıw ushın da tiykarlar joq. Házirshe tek sonı
10Кант И. Соч. Т.Н.Ч 1. М., 1965. 269-б.246