Толықтауыш (Дополнение)

Сөйлемдегі ойды толықтырып тұратын тұрлаусыз мүшені толықтауыш дейміз. Толықтауыш барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің сұрақтарына жауап береді. Кімді? нені? кімге? неге? қайда? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен?

Мысалы: Атасы баласын шақырды. Оған көмектесу керек.

Толықтауыштың 2 түрі бар: 1. Тура толықтауыш.Табыс септігінде келетін толықтауышты тура толықтауыш дейміз. М.: Мен хатты (нені?) Шұғаға жазып отырмын (Б.Майлин). 2. Жанама толықтауыш. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінің бірінде келетін толықтауышты жанама толықтауыш дейміз. М.: Мен тұрып кемпірмен (кіммен?) қоштастым (Б. Майлин). Тілде тиек, ерінде сүйек жоқ (мақал).

196-тапсырма. Ахмет Байтұрсынов туралы айтылған пікірлерге назар аударыңыздар. Мағынасын түсініп, есте сақтаңыздар. Сөйлемдердегі тура және жанама толықтауыштарды тіркесіп тұрған сөздерімен бірге теріп жазыңыздар.

... Өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып, ұлттық арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губерния соттарына тілмәш болып, кейбірі арын сатып ұлықтық іздеп жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына жанын аямай қызмет қылды. .... халықтың арын іздеп, өзінің ойға алған ісі үшін бір басын бәйгеге тікті.

(С. Сейфуллин)

Ахаң ашқан мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса»; «Қазақ» газетінің қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегін, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайратын біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын.

(М. Әуезов)

197-тапсырма. Мәтіннен алынған сөз және сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырып, толықтауыштың түрлерін ажыратыңыздар.

Зұлым саясат, төрт жылдық мұғалімдер мектебі, қалың қазақ, зорлық-зомбылық, құлдық, ұлт намысы, ұлттық ар, бәйгеге тігу, отаршылдық, надандық, қараңғылық, қуғын- сүргін, үлгі-өнеге, жүзеге асыру, ұлтын сүйген, опасыздық.

198-тапсырма. Өлеңді мұқият оқып, мағынасын ашып, түсінгендеріңізді айтып беріңіздер.

Ж ұ р т ы м а

Бірлік қып іс істеуге шорқақ, жұтым, Білмейсің жөнің менен терісіңді,

Табылса оңай олжа ортақ, жұртым, Ел болып іс етпейсің келісімді.

Сияқты қара қарға шуылдаған, Үміт қып бәйге атындай талай қосып,

Үрейсіз қоян жүрек қорқақ, жұртым. Байқадық шабыс түгіл, желісіңді.

Жөн айтқан жұртшылыққа адам болса, Келгенде өз-өзіңе мықтысыңдар,

Шығасың қолыңа алып кері ісіңді. Қайтейін өзге десе көнгішіңді.

Бытыр бет-бетіңе жөнелгенде, Сықылды сынық бұтақ төмендесең,

Көрдің ғой жайылатын өрісіңді. Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді.

(А. Байтұрсынов)

199-тапсырма. Сөйлемдердегі толықтауыштардың астын сызып, олардың қай септікте тұрғанын түсіндіріңіздер.

А. Байтұрсыновтың аудармалары. А. Байтұрсынұлы қалдырған бай мұраның тағы бір саласы – көркем аударма. Ол орыс классиктерінің шығармаларын қазақ тіліне аударып, көркем қазынаның бұл саласын байытуға мол үлес қосты. И. А. Крылов мысалдарының бір тобын қазақ тіліне аударып, «Қырық мысал» деген атпен жеке жинақ қылып бастырды. И. И. Хемницердің «Ат пен есек», А. Пушкиннің «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат», «Данышпан Аликтің ажалы» шығармаларын, орыстың белгілі лирик ақыны С. Я. Надсонның өлеңін қазақ тіліне аударды.

6-апта. 17-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Буынның түрлері ( Ашық, тұйық, бітеу).

200-тапсырма. XX ғасырдың басындағы ұлттық әдебиеттің барлық жанрында бірдей еңбек еткен қаламгер – Жүсіпбек Аймауытов туралы мәтінді мұқият оқып, мағынасын түсініп, мазмұндаңыздар.

Қазақ әдебиетін қалыптастырушылардың бірі –

Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931)