Дауыссыз дыбыстардың үндесуі, дыбыс үндестігі (Ассимиляция)

В казахском языке существует фонетическое явление – ассимиляция.

Если сингармонизм считается гармонией гласных, то ассимиляция является созвучием согласных.

Различаются два вида ассимиляции:

Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция).

Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция).

Ілгерінді ықпал

Наиболее распространенные виды прогрессивной ассимиляции:

1. Если корень оканчивается на звонкий согласный (суффиксы или окончания), следующие за корнем аффиксы начинаются со звонкого согласного: сөз-дік, қыз-дар.

2. Если корень слова оканчивается на глухой согласный или на звонкие согласные, следующие за корнем аффиксы тоже начинаются с глухого согласного: орындық-тар, кітап-тар, завод-тар, штаб-тар.

3. Если корень слова оканчивается на гласный или сонорный, то присоединяемые к нему окончания начинаются со звонкого или сонорного согласного: бала-лар, кім-дер, терезе-лер, қалам-дар, еден-дер.

Такое влияние последующего согласного предыдущему звуку на слоговой границе называется прогрессивной ассимиляцией.

4. Если корень слова оканчивается на ш, а присоединяемый к нему аффикс начинается со звука с, то последний под влиянием первого в произношении переходит на ш, но пишут согласно орфографическим нормам. Жазылуы (на письме): шаш+са, аш+са, іш+сін, ұш+сын; айтылуы (в произношении): шаш+ша, аш+ша, іш+шін, ұш+шын.

5. Если корень оканчивается на гласный, звонкий или сонорный, а присоединяемый к нему аффикс начинается с глухого к, қ, то они произносятся как звонкие г, ғ.

Бота+көз = Бота+гөз жаз келді = жаз гелді

Меңді+құл = Меңді+ғұл қара қой = қара ғой

Талды+қорған = Талды+ғорған ала кел = ала гел

Түбір мен қосымшаның немесе сөздердің аралығындағы көршілес дыбыстардың алдыңғысының кейінгі дыбысқа әсер етіп, өзіне ұқсатуын ілгерінді ықпал дейміз.

Воздействие предшествующего звука на последующий, которое имеет место как в пределах одного слова, так и между отдельными, соседними друг с другом словами, называется прогрессивной ассимиляцией.

Кейінді ықпал

А в регрессивной ассимиляции звук влияет на предыдущий звук, в таких случаях:

1. Конечные глухие согласные корня (к, қ, п) переходят в звонкие (г, ғ, б), если присоединяемый к ним аффикс начинается с гласного: кітап – кітабы, орындық – орындығы, күнделік – күнделігі

2. Конечный (н) корня в положении (б, п) произносится как (м): дүйсенбі (дүйсембі), сейсенбі (сейсембі), сәрсенбі (сәрсембі), бейсенбі (бейсембі), сенбі (сембі), жексенбі (жексембі).

147-тапсырма. Мәтіннен алынған сөз және сөз тіркестерінен ілгерінді ықпал жасап тұрған сөздерді тауып, емлесін түсіндіріп, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Әскер қатарына, қаһармандық, шақырылып, И.В. Панфиловтың басқаруымен, жаңадан жасақталған, дивизиясының құрамында, әскери шеберлігімен, түбіндегі шайқас, батальон командирі, Одақ көлеміне, аударылады, шығармашылық, жауынгерлік.

148-тапсырма. Мәтіннен алынған сөйлемдерден кейінді ықпалды (регрессивная ассимиляция) табыңыздар. Түбір мен қосымшаның аралығындағы көршілес дыбыстардың соңғысының алдыңғы дыбысқа әсерін түсіндіріңіздер.

Соғыс кезіндегі жеке басының қаһармандық ерлігімен және ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен ерекше көзге түседі. Гвардия полковнигі – Б.Момышұлы отставкаға жіберіледі. Дүние салғаннан кейін оған 1990 жылы Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі.

Б. Момышұлының басты шығармаларының бірі – «Офицер күнделігі». Ел тәуелсіздік алғаннан кейін ҚР-ның тұңғыш Президенті Н. Назарбаевтың жарлығымен оған «Халық қаһарманы» деген атақ беріледі. Оның шығармашылығы оқушы қауымға мәлім, ондағы негізгі тақырыбы – жауынгерлік мінез-құлықтың қалыптасуы және т.б. И.В. Панфиловтың басқаруымен Алматы маңында жаңадан ұйымдастырылған жасағы – 316-шы атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады.

149-тапсырма. Сөздерге тәуелдіктің ІІІ жағының жалғауын қосып жазып, олардың өзінен бұрынғы дыбысқа әсерін түсіндіріңіздер.

Жүрек, орындық, ерлік, қасық, доп, шөп, жидек, күнделік, күрек, тазалық, сабақ, жіп, білек, бастық, оқулық, жинақ, қазақ, сөздік, көзілдірік, есеп, қап, кітап, себеп, академик.

150-тапсырма. Көп нүктенің орнына септік, көптік жалғауларын қосып жазып, буын үндестігін түсіндіріңіздер.

Бауыржан... әдебиет майданында әскери ерлік...інен еш кем емес қаһармандық іс тындырған қаламгер екені баршаға мәлім. Ұзақ жыл...дан соң, соғыс және еңбек ардагер...і, ғылым мен мәдениет қайраткер...і, қалың жұртшылық талабымен, ҚР Президенті Н.Назарбаевтың қолдауы арқасы... халқымыз... ардақты ұлы – көзі тірісінде-ақ аты аңыз... айналып кеткен осынау даңқты жауынгер, дарқан ойлы қолбасшы турасындағы тарихи әділеттілік қалпы... келтіріліп еді. Фидел Кастро Б.Момышұлы туралы кітап... басына жастанып оқыды. Оның көзі тірісінде қалың қазақ жұртының тарихында Қарақыпшақ Қобыланды сынды болған адам екендігін дәлелдеуге тарих енді ғана көшті... .

151-тапсырма. Сөйлемдерден буын үндестігіне бағынбай жалғанған қосымшалары бар сөздердің астын сызып, олардың ережелерін түсіндіріңіздер.

Қара жорға Қасқырбайдікі (Ә.Сәрсенбаев). Бүгін Ақшоқыға өздерінің өнерлері мен табыстарын асыға әкелген өнерпаздар да аз емес. Ол жаңағыдай жайларда өте намыскер, басынан сөз асыра алмайды (М.Әуезов). Ел де, жер де халықтікі. Әбілқайырдың бір байқағаны – Жәнібектің қол астындағы ел шетінен сөзуар.

152-тапсырма. Сөйлемдердегі буын үндестігін бір бағанаға, дыбыс үндестігін екінші бағанаға бөліп жазыңыздар.

Корпуста тәрбиешілердің және оны биыл бірінші бітірушілердің атынан Шоқанның сөйлеуі ұйғарылған. Оның шешен, жас екенін Омбының қоғамы байқап та үлгерген. Солардың үйлерінде өткізілетін кештерде Шоқанның қатыспайтыны сирек болатын. Сонда жұртты қызықтыратыны: білімнің көптігі, тарихты, әдебиетті, көркем өнерді жақсы көретіндігі, әзіл-оспаққа жүйріктігі, сөзге алғырлығы, әжуа-қалжыңға ұсталығы, әйелдердің тілін таба білуі, әңгімелердің қызықтығы, тағы тағылар (С.Мұқанов).

153-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерінен дыбыс үндестігін табыңыздар.

Бұрынғы. Аймангүл. Он бес. Орманбай. Тұзсыз. Көре алмадым. Көз сала жүр. Есенгелді. Амангелді. Досжан. Тас жол. Бос жүрмен.

154-тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударып, оларға көптік жалғауларын жалғап, ілгерінді, кейінді ықпалдарды көрсетіңіздер.

Учебник, тарелка, книга, тетрадь, ручка, молоток, напильник, посуда, одежда, обувь, пожилой человек, первая парта, человек, уенные вещи, государство.

155-тапсырма. Жыр жаттайық! Өлеңді мәнерлеп оқып, дыбыстардың сауатты оқылуына назар аударыңыздар. Өлеңді жаттап алыңыздар.

Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін, Аспанындай кей сәтте күрсінемін,

Алынбаған ақым бар сенде менің. Жас талындай жауқазын бүршік едім.

Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім, Кең дүние, керемет қалпыңменен

Бура бұлттар – бусанып терлегенім. Жүрек болып кеудеме кірші менің.

Байтақ ел, балауса тау, бозаң далам,

Секілді бәрі менен көз алмаған.

Кең дүние, кенде етсең сыбағамнан,

Шырылдаған сәбидей мазаңды алам.

(М.Мақатаев)

156-тапсырма. Оқу-білім туралы макал-мәтелдердің мағынасын түсініп, есте сактаңыздар. Білімдеріңізді тереңдетіңіздер.

*Терлемеген – терең білмес. *Білімдіні, бала болса да аға деп біл.

*Мен білмеймін деме, үйренемін де. *Окыған – опық жемейді.

*Оқыған ұл – атасынан да үлкен. *Білім – ағашы, еңбек алмасы.

*Пірің көп болғанша, білімің көп болсын. *Білім – елге, су – жерге.

*Күш – білімде, білім – кітапта. *Ақылдының қазынасы – білімі.

*Білімі жоқтың, таңы да тас қараңғы түндей.

*Қазынаны тереңнен табарсың, білімді кітаптан табарсың.

157-тапсырма. Сөздердің жазылуы мен айтылуын салыстырып, айтылуындағы ерекшеліктеріне назар аударыңыздар.

Торы ала ат. Жаңа ауыл. Қара күрең. Көк ала. Үлкен ғалым. Жүз жылқы. Бас штаб. Сенбі. Жексенбі. Сәрсенкүл. Қазанқап. Ала кет.

158-тапсырма. Сөздерге -ы, -і жалғауларын жалғап, кейінді ықпалды сөздермен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Еңбек, жақ, бармақ, бауырсақ, кек, оймақ, қуыршақ, қасық, бақ, бесік, жидек, көп, білезік, тарақ, мектеп.

5-апта. 13-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.

159-тапсырма. Дүниежүзіне әйгілі ұлы ғалым, энциклопедияшы әл-Фарабидің өмір жолынан мәлімет алып, мәтінді меңгеріп, мазмұндаңыздар.

Ұ л ы т ұ л ғ а л а р

* * * * *