89

виктимному поведению, т.е. склонность к сознательному (неосознанному) риску, провоцированию агрессии в их адрес, причинению вреда своему здоровью или имуществу.

Литература

1.Матанцева Т. Н. Факторы виктимного поведения подростков как социальная проблема психологической науки // Научно-методический электронный журнал «Концепт». – 2016. – Т. 8. – С. 74–81. – URL: http://e-koncept.ru/2016/56124.htm.

2.Фоминых Е.С. Виктимность как девиация на уровне психологии личности и социальной общности // Актуальные проблемы психологии личности: сб. ст. по матер. I междунар. науч.-практ. конф. – Новосибирск: СибАК, 2009.

4.Христенко, В. Е. Психология жертвы. – Х.: Консум, 2005. – 256 с.

5.Психологические особенности виктимной личности: Вопросы психологии. – 2012. – №3. – С. 14-19.

6.Петунова С.А., Григорьева Н.В., Захарова А.Н., Дулина Г.С. Исследование фактов буллинга среди подростков // Проблемы современного педагогического образования. 2017. № 55-11. С. 280-291.

7.Петунова С.А., Николаев Е.Л. Оценка эмоционального благополучия безработных в процессе вторичной профессионализации / Вестник психиатрии и психологии Чувашии. 2012. № 8. С. 105-109.

8.Петунова С.А., Вавилова В.А.Инновационные методы работы в школе как средство оптимизации

взаимоотношений между родителями и детьми // Материалы XIII Международной научнопрактической конференции: Качество и инновации в XXI веке. 2015. С. 208-214.

9.Григорьева Н.В., Петунова С.А.Интегрированное обучение как инновационная модель реализации в практику работы образовательно-развивающего учреждения // В сб.: Актуальные проблемы психологии и медицины в условиях модернизации образования и здравоохранения 2012. С. 73-79.

Рахимжанова Н.А.

(Республика Казахстан, г. Семей, Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет)

РАЗВИТИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ СТУДЕНТОВ В ПРОСТРАНСТВЕ ОБРАЗОВАНИЯ

Требования к современному профессионалу должны включать повышенные требования к общей культуре специалиста. В процессе обучения в высшем учебном заведении молодой человек должен не только приобрести знания, необходимые для будущей профессиональной деятельности, сформировать у себя профессиональные ценности, но и развить в достаточной степени свою психологическую культуру.

Психологическая культура – это новообразование, относящееся к вершинам личностной зрелости и составляющее ядро профессиональной культуры. Зрелая психологическая культура рассматривается как «одно из наиболее гармоничных психологических образований», которое является «механизмом эффективной и продуктивной адаптации человека в социуме, доминантой психологического здоровья и фактором качества любой человеческой деятельности, в том числе и образовательной» (В. В. Семикин). Впервые термин «психологическая культура» появился в XVIII веке в трудах немецких философов Г. Гегеля, И. Канта.

Современные представления о понимании сущности психологической культуры, можно представить в виде нескольких подходов:

-психологическая культура как психологическая образованность. В данном подходе психологическая культура сочетается с готовностью и умением применять социальные знания в повседневной жизни, с целью саморазвития и личностного роста.

-психологическая культура как набор компетенций, которые отождествляются с характеристиками социального интеллекта.

-психологическая культура как структурное явление, которое представляет собой качество саморегуляции и самоорганизации жизнедеятельности человека.

О.И. Мотков рассматривает психологическую культуру как достаточно высокое качество самоорганизации и саморегуляции любой жизнедеятельности человека, различных видов его базовых стремлений и тенденций, отношений личности (к себе, к близким и дальним людям, живой и неживой природе)[1]. Становление психологической культуры понимается как актуализация культурнопсихологического потенциала.

Всовременной психологической науке существует множество концепций психологической культуры личности (Н.И. Исаева, Е.А. Климов, Л.С. Колмогорова, Н.И. Обозов, О.И. Мотков, Л.Д. Дёмина, Я.Л. Коломинский и др.).

391

Согласно концепции, развиваемой Л.Д. Дёминой и коллегами, психологическая культура личности понимается как «часть общей культуры человека, сложная функциональная система взаимосвязанных и взаимозависимых компонентов, обеспечивающих информированность личности о законах психического отражения окружающего мира и порождения собственной психической реальности, способах управления внутренней и внешней активностью на основе функционирующего (персонального) образа мира» [2].

Вконцепции Н.И. Исаевой психологическая культура рассматривается как «способ гармонизации внутреннего мира личности, системообразующим конструктом которого является « Я», и гармонизации внутреннего мира с миром внешним».

Е.А. Климов считает, что психологическая культура это «часть общей культуры человека (как члена семьи, гражданина, специалиста), предполагающая освоение им системы знаний в области основ научной психологии, основных умений в деле понимания особенностей психики (своей и окружающих людей) и использования этих знаний в обыденной жизни, в самообразовании и профессиональной деятельности».

Я.Л. Коломинский выделяет два основных блока в структуре психологической культуры личности: теоретико-концептуальный, подразумевающий системные теоретические знания по психологии, а также практический, связанный с их реализацией в практической деятельности [3] .

Л.С. Колмогорова расширяет их состав через раскрытие функциональной стороны каждого компонента:

1.психологическая грамотность;

2.психологическая компетентность;

3.ценностно-смысловой компонент;

4.рефлексивно-оценочный компонент;

5.культуротворческий компонент [4].

Формирование психологической культуры студента происходит через несколько категорий, таких как: социализация, образование, ценности.

1. Социализация – главный компонент в развитии личности. Она имеет большую роль в усвоении индивидом социального опыта, связей и ценностей. Одной из главных задач вуза, наряду с профессиональной подготовкой будущего специалиста, является обеспечение оптимального процесса социализации студента. Понятие «социализация» происходит от латинского слова socialis– общественный. Термин «социализация» появился в конце XIX в., когда в книге «Теория социализации» (1887) американский социолог Ф.Г. Гиддингс употребил его в следующем значении – «развитие социальной природы или характера индивида», «подготовка человеческого материала к социальной жизни».

Ввузе человек знакомится со своей будущей профессией, приобретает определённые профессиональные навыки, учится взаимодействовать и вести коммуникацию с широким кругом лиц различной статусной направленности. На этом фоне углубляется самосознание, самопонимание, происходит самоидентификация человека, принадлежащего к определённой культуре, обществу.

На процесс «вхождения» студента в общество оказывают влияние различные факторы:учебное заведение;культурные, политические, экономические аспекты окружающей среды;

организация, в которой студент проходит производственные практики;личностные особенности студентов.

Таким образом, учебные заведения являются одним из основных факторов, которые влияют на процесс социализации и формированию психологической культуры личности современного студента. Именно студенческий возраст является сенситивным для процесса активного формирования социальной зрелости человека.

2. Образование.

Психологическая культура включает в себя как образованность (обученность и воспитанность) в области психологии, так и основные параметры развития личности. Это соответствует исходному пониманию термина "культура", принятому еще в Древней Греции. Психологические знания как результат процесса познания людьми самих себя, других и как результат развития науки, выраженные в представлениях, понятиях, теориях, могут быть как научными, так и житейскими, обыденными, как практическими, так и теоретическими.

Основные составляющие психологической культуры личности: 1. Психологическая грамотность.

2. Психологическая компетентность.

3. Ценностностно-смысловой компонент.

392

4.Рефлексия.

5.Культуротворчество.

Психологическая грамотность означает овладение психологическими знаниями (фактами, представлениями, понятиями, законами и т.д.), умениями, символами, правилами и нормативами в сфере общения, поведения, психической деятельности и т.д.

Психологическая грамотность может проявляться в кругозоре, эрудиции, осведомленности по поводу разнообразных явлений психики как с точки зрения научного знания, так и с точки зрения житейского опыта, извлекаемого из традиций, обычаев, непосредственного общения человека с другими людьми, почерпнутого из средств массовой информации и т.д. Психологическая грамотность предполагает овладение системой знаков и их значений, способами деятельности, в частности, способами психологического познания.

М.А. Холодной дано определение компетентности: «Компетентность – это особый тип организации предметно-специфических знаний, позволяющий принимать эффективные решения в соответствующей области деятельности».

В работах психологов рассматриваются отдельные стороны компетентности: компетентность в общении (Л.А. Петровская, Ю.Н. Емельянов) интеллектуальная компетентность (М.А. Холодная) и т.д.

Ценностно-смысловой компонент психологической культуры личности представляет собой совокупность личностно значимых и личностно ценных стремлений, идеалов, убеждений, взглядов, позиций, отношений, верований в области психики человека, его деятельности, взаимоотношений с окружающими и т.д.

Рефлексия представляет собой отслеживание целей, процесса и результатов своей деятельности по присвоению психологической культуры, а также осознание тех собственных внутренних изменений, которые происходят.

Культуротворчество означает, что человек уже в детском возрасте является не только творением культуры, но и ее творцом. Объектом психологического творчества могут выступать образы и цели, символы и понятия, поступки и отношения, ценности и убеждения. В процессе творческого поиска ребенок делает для себя открытия, пусть небольшие, в области человекознания.

3.Ценности.

Ценностные ориентации, являясь одним из центральных личностных новообразований, выражают сознательное отношение человека к социальной действительности и в этом своем качестве определяют широкую мотивацию его поведения и оказывают существенное влияние на все стороны его действительности. Особое значение приобретает связь ценностных ориентаций с направленностью личности. Система ценностных ориентаций определяет содержательную сторону направленности личности и составляет основу ее взглядов на окружающий мир, к другим людям, к себе самому, основу мировоззрения, ядро мотивации и "философию жизни".

Итак, подводя итоги, мы можем сказать, что психологическая культура – это продукт социализации, образования и воспитания. Студенческий возраст это период формирования собственных взглядов и отношений. Формирование психологической культуры студента происходит через несколько категорий, таких как: социализация, образование, ценности.

Литература

1.Мотков О.И. Психологическая культура личности // Школьный психолог. – 1999. – № 15. – С. 8–9.

2.2.Демина Л.Д. Психологическая культура личности: общепсихологический контекст // Сибирский психологический журнал. – 2011. – №40. – С. 60-66.

3.Коломинский Я.Л. Психология педагогического взаимодействия : учеб. пособие/ Я.Л. Коломинский, Н.М. Плескачёва , И.И. Заяц, О.А. Митрахович; под ред. Я.Л. Коломинского.− СПб.: Речь, 2007.− 240 с.

4.Колмогорова Л.С. Становление психологической культуры личности как ориентир современного

5.Семикин В.В. Психологическая культура в образовании человека: Монография. – СПб: Союз, 2002. – 173 с.

393

Сангилбаев О.С., Ережепов Т.Т.

Қазақстан Республикасы, Алматы қ.,

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті

СТУДЕНТТЕРДІҢ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ ІС-ƏРЕКЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ПРОБЛЕМАСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР

Денсаулық сақтау саласын дамытудың «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы жəне тұрғындардың денсаулығын одан əрі нығайту, еліміздің əлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін, Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 15 қаңтардағы Жарлығымен денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік бағдарламасы бекітілді [1].

Негізгі нысаналы индикатор ретінде күтілетін өмір сүру жасының деңгейін 2020 жылға дейін 73,0 жасқа жеткізу болып анықталды.

Бағдарламаның негізгі мақсаты – азаматтардың денсаулығын жақсарту жəне денсаулық сақтау саласындағы жұмыстардың тиімділігін арттыру.

«Білім туралы» Заңда денсаулықты сақтау негіздерін қалыптастыру маңызды міндеттер қатарына енгізілген. Жас ұрпақтың денсаулық сақтау іс-əрекеттерін қалыптастыруды, оны дұрыс жүйеде ұйымдастырып, басқара білу, өмір салтын ұстануға дайындығы «өмірде кездесетін əр түрлі жағдайларға толық дайындалған», «өз бетінше дұрыс шешім қабылдап, дұрыс əрекет ете алатын» «тұлғаны қалыптастырудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі» деп айтуға негіз бар. Бұл қоғам дамуының көрсеткіші ғана емес, сонымен бірге əлеуметтік-мəдени, рухани құндылық болып саналатын денсаулық жағдайы – негізінен денсаулықты күтуге, ары қарай дамытуға, оны қалыптастыруға байланысты екендігін көрсетеді.

Денсаулық сақтау мен оны қалыптастыру проблемаларының Ұлттық орталығының мəліметі бойынша: «жастардың 40%-ы – темекі тартады, 39%-ы – ішімдікті пайдаланады, 17%-ы – есірткі заттарымен, 41%-ы жыныстық қатынасқа ерте тəуелді», – деп көрсетеді. Осыған орай жыныстық аурумен ауыратындар саныныңда өсіп отырғандығы байқалады.

Осынау проблеманы талдауға кіріспес бұрын, Дүниежүлік денсаулық сақтау ұйымының 1946 жылы 22 шілдеде Нью-Йорк қаласында қабылданған Жарғысында алғаш рет жазылған «денсаулық» ұғымына анықтама беріп алуымыз қажет. «Денсаулық, тек дерттер мен тəндік кемістіктердің жоқтығы ғана емес, ол толықтай тəн мен жанның игілікті өмір кешуі, əлеуметтік игілікте тіршілік ету жағдайы болып табылады».

ДСҰ-ның анықтамасы əлеуметтік бағдар ретіндегі денсаулықтың ауқымды аспектісін білдіреді, алайда, ғалымдар «денсаулық» ұғымының анағұрлым нақты тұжырымдамасы жəне оны ғылымның қазіргі деңгейі мен қазіргі заман қоғамының нақты қажеттіліктеріне сəйкестендіру қажет деп есептейді. Бұдан кейінгі құжаттарда ДСҰ сарапшылары денсаулықты адамға əлеуметтік тұғыдан да жəне экономикалық тұрғыдан да белсенді өмір сүруге мүмкіндік беретін жағдай (ахуал) ретінде анықтайды. Жоғарыда баяндалғандарды ескере отырып, денсаулықты өмір сүру ұзақтығы арқылы түсіндіру, салауатты өмірдің ұзақтығын, немесе, басқаша сөзбен айтқанда тəндік дерттердің себебі болып табылатын ауру-сырқаусыз өмірді талдауға алмасқандығын атап көрсетуге болады.

Қазіргі кезде денсаулық проблемасы өзекті əрі аса қажетті болып табылады, көптеген ғалымдардың назарында тұр (И.И. Брехман, В.Т. Кудрявцева, В.Ф. Сазонов, В.О. Бушуева, В.М. Дильман, В.П. Казначеев, Л.Г. Качан, П.Г. Царфис, С.А. Костюнин, A.M. Егорычев, Э.Н. Вайнер, М.Ф. Секач, П.И. Калью, И.Л. Левина, СИ. Петухов, Н.Г. Коновалова жəне т.б.).

Қазіргі заман ғалымдары ДСҰ сарапшылары берген «денсаулық» анықтамасының мəнін өздерінің анағұрлым терең анықтамаларымен толықтырады. И.И. Брехманның пікірі бойынша, адам денсаулығы – жас ерекшелігіне сəйкес қалыпты сенсорлы, ауызша жəне құрылымдық ақпараттың үш бірлікті ағымының сандық жəне сапалық параметрлерінің күрт өзгеруі жағдайында сақтап қалу қабілеті [2].

Педагогика бойынша қазіргі заманғы үлкен энциклопедияда мына келесі анықтама берілген: «Денсаулық – адамның негізгі өмірлік қажеттіліктерін қолайлы қамтамасыз ету қбілетінде көрінетін дара психосоматикалық (жан мен тəндік) ахуал». Осы жерде денсаулықтың адам психикасы жағдайының көрсеткіші ретіндегі мынадай кең ұғымы берілген: «Психикалық денсаулық –сергек көңіл-күйден, өзін-өзі жақсы сезінуден, оның белсенділігінен білінетін адамның жан саулығы, толыққанды психологиялық іс-əрекеті жағдайы. Психикалық денсаудықтың негізін онтогенездің барлық кезеңіндегі толыққанды психикалық даму құрайды. Білім берудің психологиялық қызметінің ең маңызды міндеттерінің бірі осындай дамуды қамтамасыз ететін психологиялық-педагогикалық

394

жағдайларды жасау болып табылады. Психикалық денсаулық денсаулықтың яғни психикалық денсаулықтың бұдан да жоғары деңгейі үшін негіз қалайды».

В.Т. Кудрявцевтың берген сипаттамасы бойынша, «Денсаулық дəстүрлі түрде (шын мəнінде – картезиандық логикада) ағзаның табиғаттан берілетін, əртүрлі сыртқы жəне ішкі факторлардың, соның ішінде əлеуметтік факторлардың əсерімен өзгере беретін жай-күйі ретінде қарастырылады. Былайша айтқанда, бұл «тұлғаның өмір сүру процесінде табиғатпен қосалқы авторлық қатынаста бола отырып саналы түрде жасайтын, сол тұлғаның сипаты емес, табиғи бейімделу заңы бойынша «түзете» алатын» ағзаның «ырықсыз» жай-күйі. Біз, денсаулық (сондай-ақ денсаулықтың болмауы да) – бұл рухтың денеге өзара қарым-қатынасының шарты, тəсілі мен нəтижесі, мұны оған сындарлы немесе, керісінше бүлдіргіш форманы бере отырып адамның өзі жүзеге асырады жəне едəуір дəрежеде құрастырып шығады» [3].

В.Ф. Сазонов, адам ағзасының əлеуетті мүмкіндіктерін ескере отырып, мына келесі анықтаманы береді: «Денсаулық адамның толыққанды өмір сүруінің іргетасы ретінде, тұлғаның тіршілік əрекетінің үйлесімді дамуының қажетті шарты ретінде қарастырылады. Осы көзқарас тұрғысынан «денсаулық əлеуеті» ұғымы пайдаланылады. Ол ағзаның бейімделушілік мүмкіндіктерін көрсетеді жəне ағза өзінің тіршілік етуінің қалыпты деңгейін сақтап тұратын жəне тіршілік əрекетін бұзбайтын əсерлердің денсаулық адамның толыққанды өмір сүруі мен тіршілік əрекетінің іргетасы ретінде, тұлғаның үйлесімді дамуының қажетті шарты ретінде қарастырылатындығын атап көрсетеді [4].

ДСҰ-ның белгілі тұжырымы бойынша: «Денсаулық – адамға өз өмірінің мақсатына жетуге мүмкіндік беретін ішкі жүйелік тəртіп. Бұл тəртіп шын мəнінде жүйенің өзін-өзі реттеуінің механизмі, оның энтропиялық емес үрдістері болып табылатын денсаулық механизмдері арқылы сақталады. Тəртіп дəрежесі түрліше болуы мүмкін, жəне де осының өзі денсаулықтың тиісті деңгейлерінде көрінеді». Оның көзқарасы бойынша педагогтар үшін негізгі міндет білім алушылардың денсаулығын қалыптастыру жəне оны «қауіпсіз деңгейде» сақтап тұру, осында денсаулық сақтау механизмдерінің белсенді жұмысының есебінен аурулар пайда болмайды, немесе, пайда болғанымен жылдам жойылып кетеді.

Педагогикалық энциклопедиялық сөздікте мынадай анықтама берілген: «Балалардың денсаулығы

– ағзаның қоршаған ортамен байсалды қатынасын білдіретін жағдайы жəне қандай да бір аурушаңдық өзгерістердің жоқтығы». Күнделікті қолданып жүрген «денсаулық» ұғымын пайдалана отырып, біз, əдеттегідей оның мазмұнын құрайтын көптеген күрделі мəндердің ара-жігін ажырата бермейміз, алайда «денсаулық» ұғымының ғылыми мағынасы көптеген ғылымдардың пікірі бойынша оны кешенді зерттеуді көздейді.

Зерттеушілердің пікірі бойынша, денсаулық онтогенездің туудан бастап өмірдің соңғы сəттеріне дейінгі, күш-қуаты толысқан жəне науқас шақтағы барлық кезеңінде де өзекті болған.

Осындай пікірмен толықтай келісе отырып, сонда да болса, онтогенез туудан емес, зиготадан бастау алатындығын атап көрсеткіміз келеді жəне де адам денсаулығы проблемасы едəуір дəрежеде əйелдің екіқабат кезеңі өтіп жататын жағдайларға тəуелді болады.

Бүгінде ғылымдар денсаулықтың мына келесі типтерін бөліп көрсетеді (оның тасымалдаушысы кім болғанына – адам, топ, халық болуына қарай):

-«жеке дара денсаулық» (адам, жеке тұлға);

-«топтың денсаулығы» (отбасы, кəсіби, жыныстық, жас ерекшелік тобы, «страта – қабат»);

-«халықтың денсаулығы» (популяциялық, қоғамдық)».

Денсаулық типіне сəйкес оның сапалық жəне сандық сипаттамасы берілетін көрсеткіштер жасалды. Денсаулық проблемасына қатысты негізгі категорияларды Бейімдік дене тəрбиесі бойынша қысқаша энциклопедиялық сөздікті пайдалана отырып қарастырудың мəні бар диапазонындағы шекті мəндерімен сипатталады.

Осы айтылған тұжырымдамалармен сипаттамаларға сүйене отырып ел экономикасының дамуы кезеңіндегі қоғам алдында тұрған өзекті мəселелері жастардың бойында олардың өздерінің денсаулығын сақтау мен нығайтуға деген тұрақты талпыныстарды қалыптастыруды жəне дамытуды көздейді. Денсаулық – бұл адамның еңбекке деген қабілетін айқындайтын жəне тұлғаның үйлесімді дамуын қамтамасыз ететін бірінші аса маңызды қажеттілігі. Ол адамның қоршаған əлемді тануының, өзін-өзі танытуы мен бақытының аса маңызды алғы шарты болып табылады. Жастардың денсаулығын сақтау мен нығайту проблемасы аса маңызды болып табылады жəне де қоғам үшін бірінші дəрежедегі маңызға ие. Қазақстандық жастардың бойында денсаулық сақтау мəдениетін қалыптастыру проблемасы – бұл мемлекет пен қоғамның аса маңызды міндеті. Мына жайтты қуана айтуға болады: соңғы жылдары, И.Л. Левина дұрыс атап көрсеткендей «денсаулықты сақтау қызметі барлық түрдегі жəне барлық деңгейдегі білім мекемелерінің тəрбие-білім беру процесіне күн өткен сайын қарқындап еніп келеді» [5].

395

руководитель (директор), и 24 сотрудника. Всего в обеих организациях 50 человек. Специализация: проектирование и монтаж инженерных систем (вентиляция, кондиционирование, отопление, электромонтаж).

При проведении исследования нами были использованы следующие методики: 1.Метод наблюдения. 2. Методика определения стиля руководства трудовым коллективом (разработана В.П. Захаровым на основе опросника A.JI. Журавлева) 3. Анкета, направленная на определение типа авторитета руководителя в глазах сотрудников. 4. Диагностика социально-психологического климата в трудовом коллективе (авторы О.С. Михалюк, А.Ю. Шалыто).

По результатам исследования в Орг. №1 сотрудники оценивают управление своего руководителя как директивное (Д) или авторитарное. Наиболее показательными, подтверждающие данный вывод, являются следующие данные:

Утверждению о том, что центральное руководство требует, чтобы обо всех делах докладывали именно ему, придерживаются 24 опрошенных сотрудника из 24 (утверждение 1). Также, руководитель добивается безотказного исполнения и подчинения со стороны исполнителей и заместителей (утверждение 3 (24 из 24)). Крайне негативно относится к критике своих действий со стороны сотрудников (утв. 6 (24 из 24)). Не допускает, чтобы подчиненные ему советовали, а тем более возражали (утв. 7 (24 из 24)). В критических ситуациях руководитель, как правило, переходит на более жесткие методы руководства (утв. 11 (24 из 24)). Сам решает даже те вопросы, с которыми не совсем хорошо знаком (утв. 12 (24 из 24)). Очень строго контролирует работу коллектива в целом (утв. 14 (24 из 24)). Не допускает, чтобы подчиненные ему советовали, а тем более возражали (утв. 8 (23 из 24)). Руководителя интересует только выполнение плана, а не отношение людей друг к другу

(утв. 4 (21 из 24)).

В Орг. №2 сотрудники оценивают стиль управления своего руководителя, в целом, как коллегиальный (К) или демократический. В подтверждении этого приведем следующие данные:

Руководитель старается решать все вопросы с подчиненными, единолично решает только самые срочные и оперативные вопросы (утв. 1(14 из 24)). Старается, чтобы его заместителями были квалифицированные специалисты (утв. 3 (24 из 24)). Решая производственные задачи, старается создать хорошие отношения между людьми в коллективе (утв. 4 (20 из 24)). Регулярно общается с подчиненными, говорит о положении дел в коллективе, о трудностях, которые предстоит преодолеть (утв. 9 (21 из 14)). Общается с подчиненными вежливо, доброжелательно (утв. 10 (22 из 24)). Критические ситуации не изменяют способа его руководства (утв. 1 1 (24 из 24)). Руководитель требователен, но одновременно и справедлив (утв. 13 (24 из 24)). С руководителем работать интересно (утв. 16 (24 из 24)). Контролируя результаты, всегда замечает положительную сторону, хвалит подчиненных (утв. 14 (20 из 24)).

Результаты наблюдения таковы: Орг. №1.

1.Особенности взаимоотношений коллектива в системе "исполнитель-исполнитель".

Сотрудники общаются между собой только в рамках производственного процесса. Низкий уровень коллективизма, характеризуется принципом "каждый сам по себе". Сотрудники считают, что надо рассчитывать только на себя, не прибегая к помощи сотрудников. Характерным проявлением в данном коллективе можно считать чрезмерную мнительность сотрудников, недоверие, подозрительность коллег относительно просьбы о помощи (данные просьбы истолковывались с точки зрения корысти).

2.Взаимоотношения в системе "руководитель-исполнитель". Руководителем не поощряется взаимопомощь сотрудников и чувство коллективизма*, так как в разрозненных структурах легче держать власть, диктовать условия сотрудникам. Руководитель считает, что если что-либо не понятно сотруднику, обращаться за советом следует именно к нему, а не к коллегам по работе. Неоднократно данное высказывание руководителя можно было услышать на коллективных собраниях. Вышеописанное наблюдение может говорить о том, что руководитель не хочет потерять единовластие в коллективе, свой авторитет лидера, и поэтому стремится к регламентированным действиям.

Орг. №2.

1 Особенности взаимоотношений коллектива в системе "исполнительисполнитель". В отличие от Орг. №1, в данной организации руководителем приветствуются взаимоотношения между сотрудниками. Также, присутствует принцип коллективизма (мы – это единое целое). Сотрудники считают, что надо помогать друг другу в сложных ситуациях, и нет ничего плохого в том, что кто-то с чем-то не справляется. Это может быть с каждым. Для этого и существует коллектив, в котором все друг другу помогают. Данные высказывания во многом отличаются от мнения на этот счет

397

сотрудников Орг. №1, в которой почти все сотрудники (20 из 24) считают, в процессе производства нет места ошибкам, и если кто-то не справляется, то он плохой работник.

2Взаимоотношения в системе "руководитель-исполнитель". Особенности взаимодействий руководителя с сотрудниками в процессе совместного планирования текущих целей. Несмотря на то,

что руководитель на собраниях занимает центральную позицию, другие члены коллектива также непосредственно принимают участие в планировании, высказывают своё мнение, взаимодействуют с руководителем и между собой. Руководитель стремится к тому, чтобы сотрудники сами планировали свои действия, т.е. не стремится быть всегда в центре событий (в отличие от Орг.№1). "Главное, это выполненная работа в срок, а способ выполнения для её реализации можете выбирать самостоятельно" (приведена цитата руководителя). Таким образом, можно сделать вывод, что руководитель поощряет самостоятельные действия сотрудников.

Для реализации второй задачи проводилось анкетирование, направленное на определение типа авторитета руководителя коллективом в каждой организации. Было выявлено, что авторитарный стиль управления в Орг.№1 влияет на создание должностного типа авторитета руководителя в коллективе. Демократический стиль управления в Орг.№2 создает должностной и личностный (моральный) тип авторитета руководителя в глазах сотрудников.

ВОрг№1 наиболее выраженными характеристиками являются те, которые определяют у руководителя должностной тип авторитета. К ним относятся: успешность выполнения своих функций; личная дисциплинированность; честность и принципиальность. Признаки, характеризующие личностный авторитет руководителя Орг№1, такие как "отзывчивость на просьбы сотрудников", "умение убедить, доказать свою точку зрения", "справедливость и чуткость к подчиненным", "умение найти подход к людям", – у данного руководителя выражены в наименьшей степени. В глазах сотрудников руководитель не является личностно-привлекательным (что составляет основу морального (личностного авторитета руководителя)), а лишь базирует свой авторитет на должностных полномочиях: успешном выполнении своих обязанностей; честности и принципиальности; личной дисциплинированности.

Вто же время в Орг№2 наиболее выраженными являются показатели, определяющие у руководителя личностный (моральный), и должностной тип авторитета в глазах сотрудников. К признакам, характеризующим личностный авторитет относятся: умение добиваться сознательной дисциплины в коллективе; умение убедить, доказать свою точку зрения; справедливость и чуткость к подчиненным. К характеристикам, определяющим должностной авторитет относятся: личная дисциплинированность руководителя; честность и принципиальность руководителя; успешность выполнения своих обязанностей.

Вышеописанные признаки, относящиеся к личностному авторитету у руководителя Орг.№2 развиты в наибольшей степени, чем у руководителя Орг.№1.

Таким образом, было определено, что в организации с авторитарным стилем управления (Орг.№1), наиболее выраженными характеристиками являются те, которые определяют у руководителя функциональный тип авторитета. К ним относятся: личная дисциплинированность руководителя; успешность выполнения своих функций; честность и принципиальность. Признаки, характеризующие личностный (моральный) авторитет у данного руководителя выражены в наименьшей степени. Руководитель в процессе управления использует "императивный тип воздействия" на группу. Воздействие приурочено к конкретной ситуации (к примеру: "здесь ты должен сделать именно так"). То есть, не делается акцент на самопознание и саморазвитие сотрудника, а лишь требуется выполнение приказов. Члены коллектива руководителем воспринимаются как "Объекты" воздействия, и отношения в коллективе определяются как "Субъект – Объектные".

Ворганизации с демократическим стилем управления (Орг.№2), наиболее выраженными характеристиками являются те, которые определяют у руководителя функциональный и личностный (моральный) тип авторитета. К признакам, характеризующим личностный авторитет относятся: умение добиваться сознательной дисциплины; умение убедить, доказать свою точку зрения; справедливость и чуткость к подчиненным. Также руководителю присущи признаки, характеризующие функциональный авторитет: личная дисциплинированность, честность и принципиальность, успешность выполнения своих функций.

Литература

1.Налоговое законодательство Республики Казахстан.- Алматы, 2001.

2.Кудряшева Л.Д., Квитко В.Я.Авторитет руководитля и его оценка. – М., 1998.

3.Дейнекс С. Современный организатор производства. – М.:Экономика, 1986.

4.Ковалев А.Г. Коллектив и социально-психологические проблемы производства. – М., 1980.

5.Кучер Я. Роль руководителя в управлении трудовым коллективом. – М., 1985.

398

Сарбасова Г.Ж.

(Қазақстан Республикасы, Алматы қ., аль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің 1-курс доктаранты)

БОЛАШАҚ ПСИХОЛОГТАРДЫҢ ЭМОЦИОНАЛДЫ ИКЕМДІЛІГІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Болашақ психологтардың эмоционалды икемділігін қарастырар алдында психологиялық қызметтің мазмұнына қысқаша шолу жасар болсақ, психология ғылымының қазіргі таңдағы өзектілігі мен қажеттілігі қарқынды даму үстінде, əрбір жеке тұлғаға психологиялық көмекті тиімді көрсете білу ол психолог маманның өз кəсіби іс-əрекетіне деген икемділігінде. Яғни бұл мəселе жүйелі жəне нəтижелі түрде орнығуына негіз болатын ол болашқ психолог маманның эмоционалды икемділігінің дамуында. Осымен қатар қазіргі қоғамда психологтың кəсіби іс-əрекеті үш түрлі принціпке бөлінген: оқытушы-психолог; зерттеуші-психолог; практик-психолог.

Оқытушы-психологтың негізгі бағыты – студенттерге психологиялық білім беру жəне де олардың болашақ психологиялық қызметіне қажетті сапаларын дамыту, студенттердің өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі өзектендіруіне байланысты бағыт бағдар беру арқылы білім беру жүйесінде қызмет атқаруы. Зерттеуші – психолог маманның іс-əрекетіндегі негізгі бағыты – өзінің ғылыми қызығушылығымен байланысты аймақта психологиялық зерттеулер жүргізуі. Практик – психологтың жоғары кəсіби қызығушылығы оның қоғамдағы түрлі өмірлік жағдайларымен байлансыты болып келеді. Практик-психолог білім беру, заң саласына, бизнес, саясат, жарнама, əлеуметтік аймақтарда өз қызметін жүзеге асыра алатын маманның бірі болып келеді. Практик –психолог жан-жақты, өзінің ізденушілігін заманауи өзгерістерге байланысты дамытып отырушы маман ретінде қалыптасуы қажет. Бұл жерде əрбір болашақ психологтың эмоционалды икемділігі оның атқарар қызметіне деген бағытына қарай дамытуы негіз болуда [3.С,128].

Психология саласында қызмет атқарған ғалымдар М.Р. Битянова, И.В. Дубровина, Н.П. Локалова, Н.С. Пряжников, И.А. Шмелева пікірлері бойынша заманауи психолог кəсіби іс-əрекетінде келесідей принціптермен жəне ережелерді атқара білуі қажет: зерттелушіге қиянат келтірмеу; құзыреттілігі – өзінің кəсіби білімімен жəне оны атқарудағы құқығымен байлнасыты шешім қабылдау; зерттелушінің сырт бейнесі, əлеуметтік жағдайы төмен немесе жағымсыз болған жағдайда бейтараптық көрсетпеу; зерттелушімен сенімді қарым-қатынас кезінде алынған мəліметтерді, зерттеу нəтижелерін құпияда сақтау[1.С,182]. Осымен қатар психолог зерттелушіге өзінің кəсіби іс-əрекетіндегі этикалық принціп жайлы таныстырып өтуі қажет.

Бұл айтылған мəселелердің түбегейлі қалыптасуы мен дамуы студенттік кезеңнен негіз алады, болашақ психологтың танымдық аймағының терең дамуы оның ой ұшқырлығы, тез арада шешім қадылдай білуі мен өз іс-əрекетіне бейім болуы университте оқылатын пəндері арқылы қалыптасатына мəлім. Болашақ психолог маман қарым-қатынасқа тез түсе білетін, түсінігі кең, заманауй зерттеу əдістерін меңгере білуімен қатар ол ең алдымен эмоционалды икемді болуы маңызды.

Психолог мамандардың тұлғалық ерекшелітеріндегі эмоционалды икемділіктің қажеттілігі мен олардың кəсіби іс-əрекетіндегі қажеттілігі жайлы ғылыми тұжырымдаған: Б.Г. Ананьев, А.Г.Ковалев, А. Маслоу, Г. Олпорт, К.К. Платонов, С.Л. Рубинштейн.

Болашақ психолог студенттердің эмоционалды икемділігін дамытуда С.Л.Рубинштейн жеке тұлғаның эмоционалды аймағынан үш негізгі компонентке бөлген: қандай да бір объектіге бағытталмаған субъектінің дифференциялды емес эмоционалды күйінің көрінуі бұл – объективті эмоционалды құбылыстардың деңгейін (көңіл-күйді) құрайды; интелектуалды, моральдық, эстетикалық сезімдер – объект бойынша туындайтын объективті эмоциялар деңгейін құрайды;

қандай да бір тақырыпқа байланысы жоқ əлемдік көзқарас, идеялық сезім адамның өмірге жалпы қатынасын сипаттайтын деңгейді (мысалы, юмор сезімі, қайғылы сезім, комикс) білдіреді [2.С,12].

Психологтардың эмоционалды икемділігі жайлы талдау жасағандар В.К. Вилюнаса, К.Е. Изарда, Е.П. Ильина, П.В. Симонова жəне өз еңбектерінде Е.С. Асмасковец пен Л.М. Митина екі бағытта көрсеткен: эмоционалды тұрақтылық (өзінің эмоциясын, көңіл-күйін, əрекетін, вербальды жəне вербалды емес көрнісін басқара білуі) жəне позитивті эмоция (сөйлеудің мазмұны немесе адамға субъективтік қатынасын, сондай-ақ тілдік бірліктер негізінде ұйымдастырылған сөйлеу немесе мəтін сапасының жиынтығы (сөйлеу, бет-əлпет, мимика жəне т.б.) [4.С,39].

Осымен қатар Е.М. Семенованың эмоционалды икемділікке байланысты көзқарасы да ескерілді, ол эмоционалды икемділікті үш құрылымдық компнентке бөліп көрсеткен эмоционалды экспрессия, эмпатия (басқа адамның эмоционалды күйін түсіну, оған түсіністік таныта келе белсенді түрде көмек

399

көрсетуі.) жəне эмоцияға жауап қайтарғыш, сезімтал (сезімін көрсете алу қабілеті, басқа адамды жəне оның сезімін қабылдай алуы, өзінің жəне басқа адамның да сезіміне қаяу түсірмеуші.) Бұл қарастырылып отырған мəселелердің барлығы болашақ психолог қызметінде негізгі рөлді атқарып отыр, жоғарыдағы ғылыми көзқарастар мен тұжырымдар бойынша психологтың эмоционалды икемділігі оның кəсіби іс-əрекетінде өз жəне зерттелуші үшін де үлкен мəнге ие екендігін көрсетіп отыр.

Психологтың атқаратын іс-əрекетіне эмоционалды тұрақтылық жайлы М.И.Дьяченко, Б.В.Кулагин, B.C.Мерлин, А.С.Кузнецова, Т. А. Злоказова, Е. А. Климов, Л. М. Митина, Е. С. Асмаковец жəне т.б. талдау жасаған. Эмпатия жайлы (В. Н. Козиев, А. Э. Штейнмец, Э. Ф. Зеер, Э. Э. Сыманюк, Е. А. Климов, С. Л. Братченко.); эмоционалды икемділікке (Л. М. Митина, Е. жəне С. Асмаковец .); эмоционалды, сезімталдыққа (Э. Ф. Зеер, Э. Э. Сыманюк.) Бұл зерттеулер негізінде эмоционалды икемділіктің болашақ психолог маманның қызметінде маңызды екендігін көруге болады[4.С,76].

Эмоционалды икемділікті ең алғаш зерттеген ғалымдардың бірі Л. М. Митина (1994) болған. Ол өз зерттеулерінде эмоционалды икемділікті екі құрылымға бөлді: эмоционалды ұстамдылық жəне позетивті эмоционалды экспрессивтілік. Эмоционалды ұстамдылықты вербальды жəне вербальды емес жағдайда қажетті жəне мəселені түсіндіре алатындай шешім шығару мен өзінің эмоциясын, көңіл-күйін басқара алумен мінездеген. Эмоционалды экспрессия ол психологтың мимикасы мен жестінде, сөйлеу мəнерінде,интонациясында, жүріс-тұрысын мінездейді жəне түрлі əлеуметтік құндылықтарға деген қатынасы мен ойы мен сезімінің пайда болуы.[6.С. 82].

Эмоционалды икемділік мəелесін қарастырған ғаламдардың зерттеулері мен тұжырымдарын негізге ала отырып біз келесідей түсініктерге ие болдқ, яғни болашақ психологтардың эмоционалды икемділіктері жалпы білім беру құрылымына негізделеді, ол арқылы студент тұлғасы жаңа жағдайға жылдам бейімделеді, түсіне білу қабілеті көрінеді, эмоциясын басқара біледі, тілдесіп отырған адамның эмоционалды жағдайын жылдам түсінеді жəне оның көңіл күйіне қарай бағыттала біледі.

Бұл қарастырылып отырған феномен құрылымына төрт компонент кіреді, олар:

Эмоционалды ұстамдылық – бұл адамның өмірдегі түрлі жағдайларға бейімділігімен, эмоционалды параметрлерінің көрінуімен, өзінің жəне өзге адамдардың эмоционалды күйін түсінумен, басқалардың жəне өзінің көңіл-күйін басқара алумен мінезделеді, жағымсыз эмоциялардан арылтып жағымды эмоция тудыра біледі жəне оған адекватты түсінік пен шынайылықты көрсетеді.

Эмоционалды экспрессия – индивидтің өздігінен жəне тікелей өзінің эмоциясын көрсете білу қабілеттілігі, шынайы жəне өзіне тəн емес мінез бен эмоцияны қоршаған ортаға көрсетуі, өз эмоциясы мен сырт бейнесіндегі əрекетін саналы түрде түсінет жəне жоғары көңіл-күйге бейім.

Эмпатия – басқа адамдардың эмоциясына алдын-ала болжам жамаушы, ол туралы ақпараттың тапшылығына байланысты əрекет етуші, адамдардың қайғыруында түсіністік танытушы, еліктеуге қабілетті.

Өзіндік эмоционалды күдің рефлексиясы – өзіне жəне қоршаған ортасына деген қатынасының анықталуы жəне тану процесі ғана емес (білім, түсінік, өзіндік сана) жеке тұлғаның өзіндік эмоционалды күйі.

Бұл мəліметтерді ескере келе болашақ психолог мамандардың эмоционалды икемділіктерін анықтау жəне оны қалыптастыру жолдары алдымызға қойылған негізгі міндеттердің бірі болып отыр. Себебі болашақ психолог мамандардың эмоционалды икемділіктерінің дамуы мен қалыптасуы олардың келешек іс-əрекеттеріне деген жағымды эмоционалды ұстамдылықты қалыптастырады, əрбір маманның өзіндік эмоционалды күйі оның кəсіби іс-əрекетіне деген шабыты мен мақсатын жүзеге асыруда маңызды рөлді атқаратындығы айқын.

Əдебиеттер

1.Абдалина Л.В. Развитие профессионализмапедагога: от теории к практике: монография.М., 2008.

2.Изард К. Э. Психология эмоций: Пер. с англ. – С. -Пб. : Питер, 1999.

3.Ильин Е. П. Эмоции и чувства. – С. -Пб. : Питер, 2001.

4.Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. М., 2004.

5.Карандашев В.Н.Психология. Введение впрофессию. М., 2003.

6.Романова Е.С. 99 популярных профессий:психологический анализ и профессиограммы.СПб., 2003.

7.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.СПб., 2008.

400