87
.pdfбастау тегі мифологиялық таным-түсініктерден нәр алады. Адамзат баласының нәсілі мен тегіне қарамастан мифтік ойлау мен сана ортақ құбылыс болып саналады. Мифологиялық дүниетанымда «әйел», «еркек» категориялары ықылым заманнан бастап шындықты игерудің әу бастағы деңгейі ретінде қалыптасты. Энциклопедиялық анықтамаларда мифке мынадай сипаттама берілген: «Мифология, миф, – ойдан шығарылған қиял емес, ол – өткен заманның адамының шындығын бойына сақтап қалған ата-баба сарқыты. Ол өткенді саналы бұрмалаудың, жалғандықтың ескерткіші емес, бірнеше мәрте бүктеліп, оралып, ақиқаты мен қасиеті қатар өрілген, еріксіз шатасу тозаңының арасында байқалмай қалған ақиқаттың өрім қамшысы» [5, 12б.]. Сонымен қатар «мұнда поэзия мен алғашқы білімнің, дін мен әдептің, өнер мен өмірлік тәжірибенің ерекше бірлігі орын алады »[6, 32б.].
Қазақ мифологиясының арғы тегіндегі ортақ қазан – көне түркілік дүниетаным екені мәлім. Сондықтан қазақ мифтік әңгімелері, ертегі, жыр-аңыздарындағы «әйел» концептісінің қалыптасуын сол түркілік кезеңнен бастап суыртпақтауға тура келеді.
Қорыта келгенде, тіл өзін-өзі тудырушы, ұйымдастырушы, реттеуші, дамытушы қабілетке ие. Тілдің бұл сипаты кездейсоқтыққа жол бермейді. Адам санасында туындайтын тіл сана арқылы жасампаздыққа ие бола тұрып сананы құруға қатысады. Бұлар бір-бірінсіз мүмкін емес.
Когнитивтік ғылым базасында, терең зерттеулердің нәтижесінде концептінің санада ойлау әрекеті арқылы қалыптасып, психикалық ментальді қабілеттер негізінде танылатыны айқандалды. Кең ұғымда концепт – санадағы ой бірліктері мен психикалық қабілетінің қызметі арқылы тұлғаның тәжірибесі мен білімін танытатын ақпараттық жүйе. Тіл біліміндегі концепт ұғыммен салыстырғанда қолданылу аясы, ауқымы кең термин. Себебі концепт – дүние туралы жан-жақты білімнің санада жинақталған формасы. Сөздің өзінің тәуелсіз мағынасы мен оның әрбір жеке қолданысының әр түрлі контекстегі қайта жасалуындағы мән өзгерісінің түсіндірілуі, концептуалды білім құрудағы сананың болмысына, қабылдау деңгейі мен ғаламды түсіну тәсілдерінің артында жасырын тұрған түрлі факторларға, өзі қатысты этникалық мәдени дәстүр мен әлеуметтік жағдайға, т.с.с. тікелей қатысты болады. Концепт бір сөздің беретін ұғымы, түсінігі емес, күрделі семантикалық бірлік. Ол тілдік бірліктердің қандайын болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем, дискурс) белгілей алатын, семантикалық өріс ретінде де көрініс беретін мағына. «Қазақ әйелі» бейнесін мынадай концептілерден тұратындығын анықтадық. Олар: “қыз”, “ана”, “жар”, “сұлулық” т.б. Себебі бұл концептілер ақынжыраулар шығармаларының өн бойында түрлі баяндау формалары арқылы көрініс тауып отырады[7].
Әр бір тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, ол – мәдениеттің көрсеткіші. Тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, этномәдени ақпараттарды сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, бүтін тұтастық болып танылады. Ақиқат дүниенің мәдени ақпаратын танытатын әрбір лингвомәдени бірлік дүниенің тілдік бейнесін айқындаушы лингвомәдени көрсеткіш ретінде қарастырылады. Ол тіл мен мәдениет арасындағы өзара байланысы тұрғысынан талданады және таңба мазмұнындағы лингвистикалық, мәдени ақпараттармен танылады. Тілді антропоөзектік бағытта зерттеу ғылыми когнитивтік парадигмамен тығыз байланысты. Мұның өзі «әйелдік» (феминдік) ұғымына концепт мәртебесін беруге мүмкіндік туғызып отыр. Аталған ұғымды тек когнитивті ғана емес, мәдени мәнді деп тану арқылы лингвомәдениеттану және мәдениет пен қоғамды зерттейтін өзге ғылымдар саласына қарай ойыстыру да оны концепт ретінде қарастырудың тағы бір маңызды факторы екенін айқындайды.
Әдебиеттер
1Тіл білімі сөздігі [Мәтін]: сөздік / К.Аханов. - Алматы: Ғылым, 2008. -110 б.
2Манкеева, Ж. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері [Мәтін]: оқулық/ Ж.Манкеева.- Алматы: Жібек жолы, 2008. 356 б.
3Ислам, А. Тілдік дүние суреті: «концепт» және «ұғым» [Мәтін]: С.Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары/ А.Ислам. – Алматы: Ғылым, 2004.- 439-445 бб.
4Сыздық, Р. Сөз құдіреті[Мәтін]: оқулық/ Р.Сыздық. - Алматы: Санат, 1997. - 224 б.
451
Р.Б. Аяганова
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті филология факультетінің 1-курс магистранты
ШАРШЫ СӨЗ МӘДЕНИЕТІ
В статье рассматриваются культура публичной речи, ее особенности, современные проблемы и перспективы.
Больше внимания уделяются человеческим факторам, проблемае правильного, рационального использования единиц, их глубокого понимания и значения в научных работах. Одной из новых тенденций в этой области является проблема публичных выступлений в аспекте взаимодействия глобализации и взаимопонимания. В этой статье мы попытались раскрыть некоторые специфические аспекты культуры публичной речи.
Ключевые слова: точность слова; короткость; эмоциональность; отчетливость и точность.
The article discusses the culture of public speech, its features, current problems and prospects.Today, language factors are of particular importance to the human factor.
The problem of correct, rational use of units, a deep understanding of the meaning and value in scientific works is often on the rise. One of the new trends in this area is the problem of public speaking in the aspect of the interaction of globalization and mutual understanding. In this article we tried to reveal some specific aspects of the culture of public speech.
Keywords: word accuracy; short duration; understanding and accuracy.
Тіл – қоғамдық құбылыс. Қоғамның өзгеруімен бірге адамдар танымына да өзгерістер кіреді. Тіл мәдениеті ұлттық құндылықтарды сақтай отырып, қоғаммен бірге тілдің, сол тілді тұтынушылардың қарым-қатынас мәдениетін реттейді. Cөз мәдениеті тіл заңдылықтарын сақтау, ұстарту міндетін жүзеге асырудың амалтәсілдерін көрсетеді. Сөз мәдениетіне тән нормалар таза, әдеби тілмен сөйлеуге дағдылану, тілдік қарым-қатынастағы әдеп пен нақтылықты, әсерлілікті, түсініктілікті талап етеді. Сөз мәдениеті нысанына мәтінді мәнерлеп оқу, өз ойын қисындылықпен байланыстыра алу, жазуда орфографиялық норма дағдыларын қалыптастыру талаптарын игерумен де анықталады.
Сөз мәдениеті зерттеу нысаны ретінде ғалымдар Р. Сыздық, Т. Қордабаев М. Балақаев, Н. Уәли еңбектерінде кеңінен зерттелді. Бұның бастауында қазақ халқының сөз өнеріне өзгеше жауапкерлікпен қарайтын талабы да бар. Абайдың «Өлең – сөздің патшасы» өлеңіндегі «Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы» немесе: «Іші – алтын, сырты күміс сөз жақсысын, Қазақтың келістірер қай баласы?» – дейтін жолдарынан бастап кейінгі сөз зергерлерінің тілді өнер ретінде сақтаудың басты шарты оның алғашқы ұлттық қалпын сақтау, халықтық өзегін үзбеу тілі білімі мен әдебиеттегі негізгі ұстанымдары екені белгілі. Тілдік қарым-қатынастағы ізеттілік, сауаттылық, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік заңдылықтарды дұрыс қолдану – тілдің мәдениетін сақтау ғана емес, ұлттық танымды қадірлеу. Осы тұрғыда ғалым Н.Уәли өзінің «Сөз мәдениеті» атты еңбегінде: «сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айыру шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық», – деген пікір білдіреді.
Ғалым Р. Сыздық сөздің лексикалық, синтаксистік, морфологиялық, орфоэпиялық, орфографиялық заңдылықтарын сақтаумен бірге лингвостилистикалық нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру қажеттігін айтады. Тіл мәдениеті ғылымын ауызша сөйлеу мәдениеті, сөз қолдану мәдениеті деп 7 шартты бөлу қалыптасқан. Бүгінгі қоғам жазу тілі мен ауызша сөйлеу тіліндегі аражікті жақындата түскендігін еске алсақ, тіл мәдениеті дегеніміз – тұтас сөйлеу, жазу, оқумен бірге қоғамдағы сөз өнерінің мәдениеті ғана емес, әр адамның білім мәдениеті мен әдеп мәдениетін біріктіріп, тілдің қоғамдық қатынас қызметін бар айшығымен көрсете алуы[1,6].
Шаршы топ алдында ауызша сөйлеу үдерісінде шешен мен аудитория бір-біріне етене араласа, жымдаса әсер етеді, мұнда «шешендік сөз» сөйлеуші және тыңдаушы сияқты қос элементтің болуымен көрініс береді. Бұл орайда «шаршы топ алдындағы сөз» термині сөз сөйлеудің қоғамдық мәндегі әлеуметтік негізделген мазмұнын аңғартады.
Сөйлеушінің сөз мәдениеті, яғни сөйлеудің тиімділігін, ұғынықты да түсініктілігін және мәнерлілігін қамтамасыз ететін, ана тілінің барлық байлықтарының ішінен аса қажетті әсер етуші тілдік құралдарды іріктеп, саралап алу білігінің болуы. Тілмен, стильмен жұмыс - сөйлеуге даярлану кезеңінде міндетті, дегенмен сөйлеушінің тіл мәдениеті шын мәніндегі тексерістен, алдын-ала
452
редакцияланып әзірленген мәтіннен бас тартуға тура келген, міндетті импровизацияны талап ететін нағыз сөйлеу мезетінде өтеді. Сөйлеушінің жалпы тіл білімінен білімі терең болған сайын, оның сөйлеу мәдениеті аса жоғары болғаны. Жақсы ойластырылған, алдын-ала мұқият редакцияланған, стильдік тұрғыда іріктелген, екшелген сөз жанды аудиторияға лайықты талапқа сай қалыпты дыбысталуы тиіс. Сөйлеу шеберлігінің аса мәнді элементтерінің бірі - сөйлеу техникасын меңгеру. Ол бір қарағанда бір-бірінен алшақ тұрған, бірақ шын мәнінде шаршы топ алдында сөйлеудің қалыпты әуезділігін, анықтылығын, түсініктілігі мен интонациялық байлығын қамтамасыз ететін физиология, анатомия, акустика, фонетика, орфоэпия, сахналық сөйлеу және тағы басқа ғылым салаларының мәліметтеріне арқа сүйей отырып, сөйлеу тәжірибесіне қажетті жағдайларды мүлтіксіз реттейді.[2,12]
Жұрт алдында сөйлеу өте жауапты,әрі қиын жұмыс. «Сөйлей-сөйлей шешен болған» кісілер де кейде үлкенді-кішілі аудиторияға келіп көпшілікке қарап әдеп тіл қатқанда,жүрегі алып-ұшып тұрады. Оның себебі, алдымен айтайын дегн ойымды қатесіз, дұрыс айта аламын ба, тыңдаушыларды менің сөзім қанағаттандырама?.. деген уайым қыстайды, оның үстіне, аузына қадала қарап жаудыраған көп көздердің, әр сөзіңді сынай қабылдайтыны белгілі. Ондай мәдениетті аудиторияның үнсіз сұсы сөйлеушіге әсер етпей етпей қоймайды. Көп алдында сөйлеп ысылмаған кісілер ондайда асып-сасып, булығып, айтайын деген сөзінен жаңылысып та қалады.
Мұндай сәтсіздікке ұшырамау үшін жұрт алдында өзіңе-өзің берік бол, ұстамды бол, қандай да бір қиыншылыққа душар болсаң да, сасқалақтамауға тырыс. Тыңдаушылар алдында өзіңді-өзің дұрыс ұстай алмаған кісінің сөзі де өтімді болмайды. Сондықтан мінбеде ұстамды болу, қобалжымау, сасқалақтамау-сөйлеушілерге қойылатын басты талаптардың бірі.
Дайындықсыз сөйлеген кісіде батылдық, өзіне сенім болмайды. Сөйлеуге алдын-ала ұқыпты дайындалған кіс, не айтатынын, қалай айтатынын, қандай тілдік амал-тәсілдерді пайдаланатынын әбден көңіліне тоқып алған кісі қысталаңның құлы болмайды, өзін-өзі жақсы ұстап, еркін сөйлейтін болады да,тыңдаушыларын бірден өзіне тарта, еліктіре алады.
Елді аузына қарататып, шешен сөйлеп үйренем деушілер мына қағидаларды ескеру керек: 1.Дүниеде тыңдаушыларының өзі жақсы білетін өздеріне тәтпіштеп айтып жатудан жаман нәрсе
жоқ. Сенің өзгеге айқаның кісіге білім беретіндей, кісінің жүрегін қозғайтындай нәрлі болуы керек. Нәрсіз, дәмсіз сөзді сөйлемеген жақсы. «Айтылған сөз атылған оқпен тең».Оны қайтіп ала алмайсың.
2.Өзін-өзі қадірлейтін кісі тыңдаушыларын да қадірлейді.Тыңдаушыларын қадір тұта сөйлеген адамның сөзі тартымды болады. Өзін өзгеден артық санап, дандайсып, мақтана сөйлеген жанның айқаны далаға кетеді, отырғандар ондайды жөнді тыңдамайды, сөзіне күле қарайды.
3.Сөйлегенде, әрбір сөзін анық, дәл, айқын естілетін болсын. Дауысың булығып шығып, бір әуеннен, жігерсіз, баяу сөйлейтін болсаң, айтқаның қаншама қызықты болғанмен, тыңдаушыларды тез жалықтырады, олардың көңілі басқаға ауып кетеді. Сөйлеушінің дауысы құбылмалы әрі жайдары болуы тиіс. Сенің әуеніңнен байсалдылық, сенім, табандылық, қайрат сезілетін болсын. Құр шіңкілдеп, айқайлап кетудің де, ынжық, күңкіл дауыспен ақырын сөйлеудің де керегі жоқ. Даусыңның жоғары-төмендігі аудиторияның үлкенді-кішілігімен, тыңдаушылардың аз-көптігімен өлшенуі тиіс. Тар жердегі аз кісі айқайлап, булығып сөйлесең «айдағаны бес ешкі,ысқырығы жер жарады» дегендей деп күледі. Кең бөлмедегі көп адамға өлімсіреп, күмілжіп сөйлесең, отырғандар ұйықтап кетіп, түс көруі де мүмкін. Сондықтан сөйлеген сөзім дәмді болсын деген кісі сөздерін дұрыстап айтуға көңіл бөлуі керек.
4.Сөзің тартымды болсын десең, оған аздап болса да бетаузыңның, қолыңның қимылын қатыстыр. Бірақ, жөн-жорығы жоқ, қолыңды оңды-солды сермей беру жарамайды. Кейбіреулер сөйлеп тұрып әрлі-берлі жүреді, не аударылып-төңкеріліп, қолын қалтасына салып,танауын,желкесін қасып дамыл таппайды. Бұндай әрекеттер арқылы тыңдаушыларын алаңдатып, көңілің басқа нәрсеге аударуға себепкер болады. Ең керегі-байсалдылық және байсалдылық.
5.Тыңдаушыларға көз қырын салмай, екі көзін қағаздан алмай сөйлейтін кісіні жұрт онша ұнатпайды, біреу жазып берген сөзді оқып, өзгелерді алдап тұрғандай көреді. Жұрт алдында сөйлеуші бір нүктеге қадалып қатып қалмай, алдыңда отырғандардың жек тобына, жеке кісілерге көз жіберіп, алдымда сен, сендер барсыңдар дегендей белгі тастау керек. Сонда тыңдаушы да саған қарайды, сөзіңе зейін қойып тыңдайды.
6.Айтайын деген ойыңды әбден ығыр болған, үйреншікті сөздерден бастама. Онда сөзің тартымды болмайды, өзгелер ықыласпен тыңдамайды. Шаблонбарлық өнердің, әсіресе сөз
453
өнерінің,жауы. Өз ойыңды өз сөзіңмен, әдеби тілге тән сөздермен, әсерлі, қызықты етіп жеткізуге тырыс. Сөз арасында мақал-мәтелді, кейбір өлең жолдарын, нақыл сөздер мен қанатты сөздерді келтіріп отырсаң, теріс болмайды.
Ұзақ сөз дәмді болғанымен, кісіні жалықтырады, кісінің тыңдау, айтқанды қабылдау қабілеті нашарлайды. Сондайда, шамаң келсе, елеусіз юмор, аздап тақырыптан ауытқып көіәл көтеру, тыңдаушыларды күлдіріп алу керек. Солай еткенде, аудитория серігіп, жадырап бір күліп қалады, сөзіңді қайтадан ынта қойып тыңдайтын болады. Бірақ тақырыптан ауытқу жөнімен, жол-жөнекей, әрі қысқа болуы тиіс.
7.Айтқан сөзің қысқа, әрі тұжырымды болсын. Ал сөзбен айтуға болатын ойды керексіз сөздермен мыжып өзгенің уақытын алып отыратын, тыңдаушысын әбден ығыр қылатын адамды қазақ «көкмылжың» дейді. Ондай жаман атаққа ие болмас үшін, артық сөз айтпауға тырыс. Құраған сөйлемің ықшамды, ұғынуға оңай, қолданған сөздерің жұртқа таныс, әрі мазмұнды болсын. Аз сөзбен көп нәрсе айтуға тырыс. Сөйлемде «сөздің орны тар болсын да, ойы кең болсын». «Көп сөз-көмір,аз сөз-алтын» (мақал).
8. «Жүйелі сөз жөнін табады». Сөйлеушінің сөзінде жүйе болмаса, онда ешқандай береке болмайды. Жүйелі сөздің арқауы, өзара тығыз байланысты желісі болады. Бір ойды айтып, екінші ойға көшерде берік байланыс болмай, әрдеңенің басын бір шалып айтқан сөзде де табан тірер тиянақ болмайды, ондайды тыңдау да қиын [3,62].
Жұрт сөзіңді бағалап, өзіңді қадір тұтып тыңдау үшін ойыңды белгілі логикалық байланыста, сөйлемдердің бірін-бірі тудырып тұрғандай етіп сөйле. Сөйлем мен сөйлем арасында, сөйлеу мен сөйлеу арасында табиғи байланыс болмаса, тыңдаушы ондай сөзден рахат ала алмайды.
Бұлар – жұрт алдында сөйлеу шеберлігінің басты шарттары. Бұл шеберліктің мақсаты – тыңдаушыларға сөзбен әсер ету.
Көпшілік алдында жақсы сөйлеудің ең негізгі шарты – дайындық. Дайындалмай сөйлеген адам аңдамай сөйлейді. «Аңдамай сөйлеген – аңдамай өледі».
Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері құлаққа жағымды болмақ. Ол ойын анық, дәл айтуға керкеті сөздерден қайтсем дұрыс сөйлем құраймын деумен қатар, оны қалай айтсам өзгеге түсінікті, нанымды, әсерлі болады дегенді ойлайды. Сөйтеді де әрбір ойын лайықты әуенмен, әрбір сөйлемді өзінің сазымен сөйлейді. Кейде «әңгіме не айтылғанында емес, қалай айтылғанында» дейтін кездер болады. Ән сияқты дұрыс айтылған сөз де «құлақтан кіріп бойды алады». Қазақ халқы келістіріп сөйлей алатын кісіні «сөзі мірдің оғындай екен», «сөздің майын тамызып, кісінің айызын қандырып сөйлейді екен» деп дәріптейді. Ондай қабілеті жоқ адамды «ынжық, аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсіп тұр» деп сынайды.
Сөзді қалай болса,солай айта салмай, сөйлеу, сөйлем мазмұнына үйлесімді ырғақ, екпін, әуен тауып, дауысты түрлендіріп сөйлеудің үлкен мәні бар. Сөйлеуде дауы ырғағының құбылмалы қасиетін ескеріп, жазуда да құбылыстарды тиісті тыныс белгілерімен таңбалаймыз. Мысалы, хабарлы сөйлемнен кейін нүкте, сұраулы сөйлемнен кейін сұрақ белгісі (?), бұйрықты, лепті сөйлемдерден кейін леп белгісі (!) қойылады; сөйлемдегі қаратпа, қыстырма, одағай сөздер, бірыңғай сөйлем мүшелері үтірмен бөлінеді. Себебі, жазғанды басқалар дұрыс оқысын, дұрыс түсінсін деген мақсатпен тыныс белгілерін қойып жазамыз. Солай жазғанды оқығанда да, солай жазылуға тиісті сөйлемдерді де ойдан шығарып айтқанда, тыныс белгілердің орнында түрлі-түрлі леп, әр-алуан ырғақ болуы керек. Бірқатар дыбысталу, интонациялық ерекшелігі бар құбылыстарды тыныс белгілерімен таңбалауға болмайды. Мысалы,сөйлем ішіндегі бір сөзге ой екпінін түсіру үшін, оны басқа сөздерден гөрі басым әуенмен айтамыз. Мысалы, «Мен көрдім ұзын қайын құлағанын» деген сөйлемдегі қай сөзге ой екпінің түсіргіміз келсе, сол сөзді көтеріңкі дауыспен айтуымыз керек: Мен көрдім.., мен көрдім..., мен көрдім ұзын қайың..., мен көрдім ұзын қайың құлағанын [3,65].
Кейбіреулер маңғазданып, қытымырланып сөйлеуді сән көреді, оны артықшылық, мәдениеттілік деп біледі. Шын мәдениеттілік – жайдарылықта, айтылатын ойына сәйкес келетін үн, әуен, ырғақ, екпін тауып сөйлей білуде. Сөйлеушінің сөйлеу дағдысы, дауысы тыңдаушыға жағымды болса, онда құлақ түрулі. Оның үстіне сөзің мазмұнды болса, ондай сөз бір құлақтан кіріп, екінші құлақтан шығып кетпейді, тыңдаушының көкейіне қонып, жүрегіне ұялайды.
Қазіргі заманда шаршы топ алдында, не радио, телевизор арқылы сөйлеу күнднлікті өмір өажеттілігіне айналды. Күн сайын, сағат сайын, ертелі-кеш баяндамалар жасалып, хабар, мақала, өлең, әңгімелер оқылып жатады. Олардың көбі мазмұнды, өткір, тілге орамды. Мазмұнды сөзді
454
адамның ақыл-ойын билейтіндей әуенмен, жарқын да айқын ырғақпен,әрі тиісті ынта-жігермен оқылса екен (не айтса екен) деп тұрамыз. Солай оқылған хабарға, мысалы, радио тыңдаушылары құлағын төсеп, ұйып тыңдай қалады.
Сөз бастаудың қиындығы туралы Бұқар жырау: ...Көш бастау қиын емес – Қонатын жерде су бар. Қол бастау қиын емес – Шабатын жерде жау бар. Шаршы топта сөз бастау қиын – Шешімін
таппас дау бар, –деп дұрыс аңғартады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Қапасова Б. Қ. Тіл мәдениеті Шешендік өнер: Оқулық. – Алматы, 2014. – 224 бет.
2.Қыдыршаев А.С. Шешендіктануды оқытудың ғылымиәдістемелік негіздері. Білім, А., 2000. –
270 б
3.Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. «Қазақстан» баспасы,Алматы – 1965
Набиуллина Г.М.,
к.ф.н., доцент БГПУ им. М. Акмуллы г. Уфа, Россия
ВЗАИМООТНОШЕНИЯ ЧЕЛОВЕКА С ВОЛКОМ В ЛИТЕРАТУРЕ
Образ волка или же волчицы часто встречается в фольклоре и литературах различных народов. Яркими примерами служат художественные произведения, такие как «Белобый» (1895) Антона Чехова (1860–1904), «Белый Клык» (1905, White Fang) Джека Лондона (1876–1916), рассказы «Серый лютый» (1928, Коксерiк) Мухтара Ауэзова (1897–1961), «Волчица» (1986, Үлэгшэн шоно) народного писателя Бурятии Балдана Ябжанова (1927–1996), «Черногривая волчица» (19751, Қара қасқыр) казахского писателя Такена (Танирбергена) Алимкулова (1918–1987), повесть «Шурсямга, молодой волк» (1981, Шурсямга, ешĕл кашкăр) народного писателя Чувашской Республики Мишши Юхмы (1936), роман «Плаха» (1986) народного писателя Киргизии Чингиза Айтматова (1928–2008), произведения башкирских писателей: повесть «Хромая волчица» (1977, Аҡһаҡ бүре) народного писателя Башкортостана Ахияра Хакимова (1929–2003), рассказ «Месть» (1991–1992, Яза) Рашита Султангареева (1935–2000), повествование «Вой волчицы» (2010, Сағымдағы олоу) Спартака Ильясова (1941) и многие другие.
Башкирские писатели дают возможность читателям знакомиться с произведениями известных писателей на родном языке. К примеру, «в 1977 году на башкирском языке был издан сборник рассказов казахских писателей «Земля Абая» («Абай ере») объемом 367 страниц и тиражом 4000 экземпляров. Рассказы казахских писателей переводили маститые башкирские прозаики, такие как Нугман Мусин, Рашит Султангареев, Анур Вахитов и другие. В сборник вошли рассказы 16 казахских писателей» [Биишева, 2013 :186–188]. В их числе рассказ «Черногривая волчица» (Ҡара яллы бүре) Т. Алимкулова, переведенный на башкирский язык Нажип Идельбаем. Другой пример, в 1998 году Марсель Искандер перевел повесть Мишши Юхмы «Шурсямга, молодой волк», до этого она была опубликована «на семи языках: английском, французском, немецком, испанском,
венгерском, чешском и русском» [http: //www.chuvrdub.ru/base/base.html?mode=bio&id=61].
Образ волчицы в вышеуказанных произведениях, раскрывая идею гуманизма, синтезирует в себе мифологические и фольклорные традиции, присущего многим народам. Как известно, что корни
исходят из древности (об этом мы говорили в нашей статье «Халыҡ ижадында һəм яһыусылар
əҫəрҙəрендə бүре образы»): волк как тотем, занимает важное место в мифологии монголов и древних тюрков Центральной Азии и Восточной Европы, «название «волк» имело для тюрок VI в. огромное значение. Китайские авторы считают понятия «тюркский хан» и «волк» синонимами» <…>.
«Золотая волчья голова красовалась на тюркских знаменах» [Гумилев, 1993: 23]. Тюркские каганы принимали послов, только после того, как они поклонились знамени, в котором было
455
изображено голова волка. В огузско-туркменской мифологии также ярко вырисовывается образ серого волка. Как видно из научной литературы волчица, спасшая от смерти мальчика и выкормившая, после родила от него десять сыновей, которые стали родоначальниками тюркских родов. Как пишет В.В. Иванов: «Аналогичное предание о волке-прародителе существовало также и у монголов» [Иванов, 1991: 242].
Согласно Л.Н. Гумилёву, многие народы Центральной Азии называют «своим родоначальником того или иного зверя»: «Монголы – серого волка и лань, телесцы – тоже волка и дочь хуннского шаньюя, а тюрки – хуннского царевича и волчицу» [Гумилев, 1993: 21]. В качестве примеров можно привести башкирские легенды и предания, в которых часто встречаются происхождение народа связанной волчицей. В этимологии башкир (баш+корт – главный волк) и бурят (буре – волк, или бури-ата – волк-отец) также фигурирует название волка.
Различные аспекты данной проблемы были отражены в трудах «Пережитки тотемизма и дуальной организации у туркмен» Толстова С.П. (Проблемы истории докапиталистических обществ. 1935, №9- 10), «Пережитки тотемизма у хакасов» Хайтуна Д.Е. (Труды Таджикского университета им.В.И. Ленина. Т.XXVII. Серия исторических наук. Вып.1. 1959), «Культ волка у башкир» (к этимологизации этнонима "башkорт") Илимбетова Ф.Ф. (Археология и этнография Башкирии. Т.IV. Уфа, 1971), «Культ волка у башкир» Илембетовой А.Ф. (Бельские просторы. 1999, №8) и другие. Хотя историки, этнографы, фольклористы неоднократно возвращались к исследованию этой темы, но
влитературоведение данный вопрос остается ещё открытым.
Ив рассказе казахского писателя Т. Алимкулова «Черногривая волчица», и в романе киргизского классика Ч. Айтматова «Плаха» также фигурирует волки. Герой рассказа Т. Алемкулова безнравственно поступает с волком и с волчатами. Попавшего в капкан волка Бугыбай убивает на глазах волчицы, забросив камнями, а волчат ждала иная участь. «Взвесив все, Бугыбай решил взять пока только одного щенка. «Будешь забавой для моего сына», – сказал он и, надрезав кинжалом щиколотку задней лапы волчонка, чтобы тот не сбежал, снова бросил его в мешок. Двух других щенков он решил забрать ближе к зиме, когда они заматереют. Тем же кинжалом он выколол им глаза и швырнул обратно в пещеру» [Алимкулов, 1975].
В рассказе «красивая, серо-бурая с черной гривой» волчица вступает в бой не только со своим обидчиком, она мстит всему аулу, как и волчица в рассказе Б. Ябжанова. Аксакалы упрекают Бугыбая, готовы прогнать его за этот поступок. Только тогда он начал задумываться: «Впервые, пожалуй, Бугыбай пожалел о содеянном. До него дошло наконец, что жестокость порождает жестокость..» [Алимкулов, 1975].
В романе Ч. Айтматова судьба пары волков — Акбары и Ташчайнара очень похожи на судьбу волчьей пары, которая описывается в рассказе Т. Алимкулова. И в рассказе, и в романе волки были вынуждены покинуть степи после того, как люди устроили там свои мирские дела, во время которой погибли их первые волчата. В романе «Плаха» последних четверых волчат Акбары и Ташчайнара украл из норы чабан Базар-бай и спрятал их у Бостона. За все это пара мстила людям: задрала много овец, набрасывалась на людей, в конце Акбара унесла собой Кенджеша, сына Бостона и Гулюмкан.
В рассказе «Волчица» народного писателя Бурятии Балдана Насановича Ябжанова события происходят ещё до Великой Отечественной войны. Описывается жизнь волка, волчицы и их семеро щенков-детенышей. Из человеческого мира читатель видит лишь Дондока и Жамбала, пасущих овец.
За корову Жамбал с Дондоком убивают щенков волчицу: «как вкопанная остановилась в колючем кустарнике неподалеку от логова, учуяв гибельный человечий дух. Двое мужчин – те самые всадники, что возглавляли неудавшуюся облаву! – возились у логова. Маленький запускал руку в отверстие, доставал щенка, передавал высокому, а тот вершил расправу: удар головой оземь – смерть! удар – смерть... удар... Волчица металась в кустарнике, дрожа, задыхаясь, словно вместе с детьми исходила и ее жизнь» [Ябжанов, 1986: 88].
Затем волчица начинает безжалостно мстит за своих убитых щенят, проявляя высокую и всепобеждающую любовь к своим детенышам. Сельчане никак не могут поймать волчицу, она оказывается умнее, чем двуногие: жестоко наказывает своих обидчиков. Здесь автор, описывая походы волка, помогает акцентировать внимание читателя на состоянии животного. Б. Ябжанов, выясняя отношения Дондока и Жамбала к волчице, раскрывает характер своих персонажей: Дондок несмотря своему великому росту, был мягче, человечнее, чем маленький, упрямый Жамбал.
456
Волчица сполна отомстила людям за причиненное ёй горе, её месть волчицы повлекла новую месть, вернувшись с фронта (потеряв одну руку) Дондок пристрелил волчицу. Это история заканчивается победой человека, раскрывая философское содержание рассказа – противоборство жизни и смерти.
Таким образом, во всех трех произведениях присутствует мотив кражи ребенка волчицей, которую довела негуманное отношение людей к природе. В названных произведениях проблема раскрывается с помощью аллегории, также их конфликт составляет столкновение между человеком и животным. Можно уловить и то, что людские проблемы параллельно отражаются в поведении животных. Например, в рассказе Волчица» Б. Ябжанова волчья мстительность сравнивается фашистской преступностью, также приводится параллель между преданностью волчицы своим детенышам и глубиной материнской любви, цитата «Маме моей — Янжит Намсараевне, светлая любовь которой бережет меня и будет беречь до конца жизни моей» раскрывает суть авторского замысла. Ахияр Хакимов волка олицетворяет природой, во время Великой Отечественной войны волк пострадал также, как и человек: потерял близких, стал хромать на одну ногу. Мотив встречи юного героя с волком объединяет произведения Мухтара Ауэзова и Мишши Юхмы, где волк у М. Юхмы добрее чем у М. Ауэзова, Серый Лютый не пощадил мальчика, Шурсямга никогда не забывал своего маленького хозяиа.
Как отмечает Хазанкович, «в тюркском эпосе также просматривается мотив оборотничества – превращение эпических богатырей в волка и наоборот. Тема оборотня получила развитие и в фольклоре «арктических» народов. У «малых» народов Севера, в частности у эвенов, бытует мифологическое предание «Каэнгэн», согласно которому волк-оборотень выступает как справедливый судья в отношении своего обидчика-человека» [Хазанкович, 2009: 187].
Обобщая можно сказать, что в литературе тюркских народов волк «выступает как справедливый судья», но он не оборотень, произведения написаны с позиции гуманизма, и они вправе занят заслуженное место в ряду классических произведений мировой литературы.
Исходя из того, что данные произведения завоевали широкую популярность среди читающего населения, можно сделать вывод: действительно, художественная литература была и остается неотъемлемой частью национальной и мировой культуры. В данном случае это связано с особым отношением многих народов волку и то, что в них нашли отражение сущность философских взаимоотношений человека и природы.
1 Издание на русском языке, к сожалению оригинал произведения не нашли
Литература
1.Алимкулов Т. Черногривая волчица // Вокруг Света, №1 (2592), 1975. – http://www.vokrugsveta.ru. (Перевод с казахского И.Захорошко).
2.Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – Москва: Товарищество «Клышников, Комаров и К*», 1993.
3.Иванов В. В. Волк. МНМ. Т. 1. М., 1991, с. 242. http://ecdejavu.ru/w/Wolf.html.
4.Хусаинов Г. Б. Литература и наука. – Уфа: Гилем, 1998.
5.Ябжанов Б. «Волчица» // Байкал, № 6, 1986.
6.Хазанкович Ю.Г. Образ «Волка» в фольклоре и литературе: к проблеме архетипа // Известия Санкт-Петербургского государственного экономического университета. – Стр. 186 – 188.
7.Биишева С. Произведения авторов из стран ШОС и БРИКС на башкирском языке // http://vatandash.ru/pics/pdf/2575.pdf.
8.http: //www.chuvrdub.ru/base/base.html?mode=bio&id=61.
9.Набиуллина Г.М. Халыҡ ижадында һәм яһыусылар әҫәрҙәрендә бүре образы // Учитель Башкортостана, 2000, №6. – С. 40 – 42.
10.Набиуллина Г.М. Образ волка в прозе // материалы Международной научно-практической конференции Литература и художественная культура тюркских народов в контексте Восток-Запад, 2015. – С. 397 – 400.
457
Елеусізова Г.А.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті филология факультетінің 1-курс магистранты, Алматы қ., Қазақстан.
ТАРИХИ АТАУЛАРДЫҢ СӨЗЖАСАМДАҒЫ КӨРІНІСІ
Аннотация.Словарный запас – основное богатство нашего языка, ее сокровище. И безусловно происхождения, смысл, значение этих слов заставляет задуматься каждого. И решение данной проблемы приводит к изучению одной из сложных разделов языкознания этимологии исследуя ее с еще одним аспектом - словообразованием.
В статье рассматривается корректность использования некоторых исторических названий в языке, руководствуясь исследованиями ведущих ученых-тюркологов, лингвистов казахского языкознания. В центре внимания будет основы анализа языковых единиц в словообразовательном аспекте.
Ключевые слова: историчнские названия, этимология, словообразования, аспект, анализ.
Abstract.Vocabulary is the main wealth of our language, its treasure. And of course the origin, meaning, meaning of these words makes everyone think. And the solution of this problem leads to the study of one of the complex sections of linguistics etymology investigating it with another aspect - word formation.
The article deals with the correctness of the use of some historical names in the language, guided by the research of leading scientists-turkologists, linguists of Kazakh linguistics. The focus will be on the basics of the analysis of linguistic units in the word-formative aspect.
Key words: historical names, etymology, word formation, aspect, analysis.
Тіліміздің сөздік құрамын қамтитын тілдік атаулар террриториялық, сонымен қатар тарихи тұрғыдан алғанда, тәуелсіз, дербес болғанымен, белгілі аумақта қалыпты бір жүйеге негізделеді. Ол халықтың этнографиялық, этно-мәдени ерекшеліктеріне байланысты динамикалық сипатқа ие. Ал сол лексикалық бірліктердің сонау көне замандағы қолданыс аясын саралау, оның түп-негізін айқындай отырып, бастапқы ұғымы мен тілдік тұлғасын тануды көздейтін тіл білімінің күрделі де көп қырлы салаларының бірі - этимология ғылымының негізгі обьектісі, тірегі болып табылады. Сөздік қорымызды қамтитын кейбір актив сөздердің біразының атаулары оның тарихына үңілуге шақырып тұрғандай-ақ болады. Десе де, біз бұған көп көңіл бөле бермейміз. Бұл, біріншіден, мағынасы бірден ашыла қоятын құбылыс емес, екіншіден, тарихи-салыстырмалы зерттеу әдісін талап етеді, ол дегеніміз өзге де туыстас түркі тілдерімен сабақтасыра отырып, ұқсас элементтерін табу арқылы, мағынасын тану. Үшіншіден, бұл мәтіндік талдауды талап етеді. Себебі, байырғы түркі тілінде бір буынды сөздердің, яғни дауысты, дауыссыз дыбыстардан құралған сөздердің мағынасы екі немесе одан да көп толық лексикалық мағынаны бере алғандығын білеміз. Бұдан қазіргі тіліміздегі омоним, дыбыстық ерекшеліктері бар омофон сөздермен ұқсастығын айтқымыз келеді.
Бұл туралы ғалым М.Томанов былай деп жазады: «Түп-төркіні тұрғысынан тіліміздегі бірсыпыра сөздер бірнеше түбірлерге немесе түбір мен әртүрлі қосымшаларға бөлінуі мүмкін. Алайда ол сөздерді бүгінгі қолданушылар олардың құрандылығына немесе олардың әр бөліктерінің бір кезгі мағыналарына зер салмайды, қазіргі қолданыста ол сөздердің әрқайсысы – беретін мағынасы тұрғысынан бөліп жаруға келмейтін бір ғана түбір»[1,94],-дей келе, мынадай мысалдар келтіреді:
бізқұйрық, ақ табан, бірқазан, ел кезер, ай қабақ, Жанұзақ, Тоқсанбай, т.б. Шынымен де, бұл сөздердің ықылым замандарда берген мағынасы мен қазіргі таңдағы мағынасынан едәуір алшақтық байқалады. Бастапқы мағынасының көмескіленуінің салдарынан қолданушы тарапынан модальдылық семантикасының өзгеріп, қалыптасқан тұтас тілдік бірлік ретінде ғана қолданылатындығын аңғарамыз.
Жоғарыда айтылған пікірді дәлелдей түсу үшін, тарихи атаудың этимологиясына талдау жасау арқылы, оның түпкі мағынасын тануда әрекет етеміз. Оған қазірде біріккен түбір тұлға деп танитын «Сарыағаш» топонимдік атауын аламыз.
«Сарыағаш» сөзі «сары» және «ағаш» деген екі компоненттің бірігуінен тұрады. Филология ғылымдарының докторы Г.Қосымова географиялық атаулардың халықтың тілдік қорының негізінде
458
пайда болғандығын айта келе, топонимиконды құрайтын сөздерді лексикалық топтарға жіктейді. Біз талдағалы отырған «Сарыағаш» сөзін өсімдіктерге байланысты географиялық атаулар деген топқа енгізеді де атаудың тарихына үңіледі. Пофессор «Сарыағаш» сөзінің халықтық этимологияда ағаштың өте биік әрі ірі өсетіндігімен байланысты қолданылатындығын айта келіп, көне түркі тілінде сары/sarï сөі «жан-жақ, бағыт» дегенді білдіретіндігін, сол сөздің түбірімен төркіндес «сарлака» сөзінің чуваш тілінде «кең байтақ, көлемді» деген мағынада жұмсалғандығын айтады. Ал сөздің екінші компонентін құрайтын «ағаш» бірлігінің бастапқы мағынасын сақтағандығын келтіре отрып, халықтық этимологияның дұрыстығын дәлелдейді. Сөйтіп, «Сарыағаш» атауы сол өңірде ағаш жанжағынан, мол көлемде өсетіндіктен қойылғандығын айтады. [2,108]
Сөзжасамдық аспектіде зерттеу жұмыстарын жүргізген профессор А.Салқынбай сөзжасамның төрт тәсілін көрсетеді: 1) фонетикалық сөзжасам тәсілі; 2) синтетикалық сөзжасам тәсілі; 3) семантикалық сөзжасам тәсілі; 4) аналитикалық сөзжасам тәсілі деп топтай келе, сөздердің пайда болуында сөзжасамдық тәсіл мен үлгіден басқа сөзжасамдық қалыптың да бар екендігін айтады да, сөзжасамдық қалыптың жаңа туынды сөз жасаудағы рөлі мен маңызына тоқтала отырып, аналитикалық тәсілдің негізгі қалыптары ретінде сөздердің бірігуін, тіркесуін, қосарлануын келтіреді. [3,7-8] Бірігу арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы бірнеше тұлғалардың мағынасы арқылы айқындалып уәжделеді де, бір ұғымдық мағына беретіндігін ғалым тілге тиек ете отырып, біз талдап отырған «Сарыағаш» сөзін былайша қарастырады: «Сарыағаш» сөзі «сары» және «ағыс» сөздерінің мағынасы арқылы, яғни судың түсінің сары болып ағуы негізгі номинативті белгіге айналуы нәтижесінде жаңа екіншілік атаулық мағына қалыптасады»,-дейді. [3,119]
Біздің ойымызша, сөз құрамындағы «сары» компоненті қазіргі тілдегі заттың түсін білдіретін мағынада қолданылып тұрған жоқ секілді. Бұндай пікірді зерттеуші Ә.Нұрмағамбетовтың «Бес жүз бес сөз» атты еңбегінде кездестіруге болады. Зерттеуші «сары» сөзін сөз тіркесі аясында қарастырады. Мысалы, аталмыш еңбекте ғалым «таң сарғаю» тіркесінің «таң ату» мағынасына жуық екендігін айта отырып, түркі тілдері ішіндегі якуттарда «сараа» немесе «сырдаа» тұлғалы сөздердің біздің тілімізде «жарқырау» мағынасында қолданылғандығын айтады да дәл осы сөздің қалмақ тілінде «сару болх» немесе «сарул» түрінде кездесетіндігін ескерте отырып, «таң сарғаю» тіркесінің «таң жарқырау» тіркесімен мағыналаса екендігін жазады.[4,244] Ғалым аталмыш еңбегінде тағы да «сары» компоненті кездесетін «Сар желу» тіркесін келтіреді. Алайда бұл тіркестің біздің тілдік айналымымыздан шығып қалып, мүлдем қолданылмайтындығын айтады. Бұл тіркес құрамындағы сөздің тіпті түркі тілдеріне тән сөз екендігіне күмән келтіріп, оны араб сөзіне жатқызады. Араб тіліміздегі «сариғ» тұлғасы біздің түсінігімізде «жылдам», «шапшаң», «асығыс» мағыналары орнына жұмсалатындығын айтады. [4,245]
«Қазақ әдеби тілінің сөздігі» атты он бес томдық еңбекте «сары» сөзіне мынадай анықтама беріледі: «Сары... Жер бедері, су қоймаларының күрделі аттарына тіркескенде кең, басты, негізгі, анық, айқын көрінетін деген; жануар, мал, аң аттарына – зор, төзімді, мықты; тағам аттарына – қуатты, күшті маңызды; әртүрлі тұрмыстық заттар аттарына – үлкен, клемді, қымбат, бағалы; табиғат құбылыстары мен басқа құбылыс аттарына – ұзаққа созылған, ұзақ, созылмалы, бірсарынды, үздіксіз деген сияқты т.б. мағыналарды үстейтін қосымша сөз...»[5,707], –дейді де, «Сары төбе», «сары қымыз» сөздерін келтіреді. Бұндағы «сары» сөзі төбенің сарылығы, немесе қымыздың түсінің сары болуына байланыста қолданылған деп айта алмаймыз.
Бұдан тіл білімінің этимология саласы күрделі де ауқымды салалардың бірі екендігін, оны өзге де ғылымдармен байланыстыра зерттеу арқылы ғана белгілі нәтижеге қол жеткізетіндігімізді, тілдің құпияға толыәлем екендігін, оның әлі де сыры ашылмаған сөздерінің өз кезегін күтіп тұрғандығын айтқымыз келеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп,1988. – 94 б. 2 Қосымова Г. Тарихи атаулар этимологиясы. – Алматы, 2010. – 108 б.
3 Салқынбай А.Б. тарихи сзжасам. Семантикаық аспект. – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 246 б.
4Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз (Сөз төркіні). – Алматы: рауан 1994. – 382 б.
5Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 12-том/. – Алматы, 2011. – 707 б.
459
4-секция
ТІЛДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРІ: МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ ЖӘНЕ ОНЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
Исаева Ж. И.
Ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті,
Түркістан, Қазақстан;
ТІЛ БІЛІМІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ КРЕАТИВТІ БІЛІМ БЕРУ
Аннотация. В данной статье рассматривается необходимость создания новой образовательной парадигмы для образования и творчества людей. Антропоцентрическая направленность в системе «человек-природа- общество» определяется методологией творчества и творческого обновления.
Annotation. This article deals with the need of creatıon a new educational paradigm for the education and creativity of people. The anthropocentric orientation in the “man-nature-society” system is determined by the methodology of creativity and creative renewal.
Жоғары мектеп аясында жүзеге асатын шеберлік деңгейі, тұлғаның кіріктірілген қасиеттерін зерттеу тұлғалық бағдарға негізделген. Соның ішінде мұғалімнің әрекетінің түрткілік жағына, шығармашылығына басты орын берілетін қасиеттерге баса назар аударылады. Кәсіби түрткі мықты, тұрақты болған сайын, кәсібиліктің көрсеткіштері жоғары болады.
Педагогтің шығармашылық ізденімпаздыққа дайындығының диагнос-тикасының негізгі бағыттарын қарастыра отырып, А.И. Кочетов [1] жоғарғы жалпы мәдениет, шығармашылық әрекет көрсеткішінің тиімділігін және мұғалім шеберлігінің өзіндік диагностикасын ұсынды.
Шығармашылық кәсіби әрекетке дайындықты қалыптастыру идеясы В.И. Загвязинский, В.А. Кан-Калик, А.И. Кочетов, Н.В. Кузьмина, З.С. Левчук, М.Р. Львова, Н.Д. Никандров, А.И. Пискунов, А.А. Толмачев, В.И. Щербина басқа да ғалымдардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған. Олар маманның шығармашылық еңбекке, оның даму шартына дайындық мазмұнын анықтайтын қасиеттерді тапты. Кәсіби шығармашылыққа дайындық мәселесін талқылай отырып, барлық авторлар тек шығармашылық еңбек қана кәсіби шеберліктің жоғарғы өлшемі екені деген ұйғарымға келді. Кейбір авторлар (А.А. Деркач, Н.В. Кузьмина) «тұлғаның кәсібилігі» деген ұғым енгізді. Оның көмегімен тұлғаның қарым - қатынасы адам қасиеттерінің кіріктірілуі және кәсіби әрекеттің жүзеге асырылуы қарастырылады.
Жоғарыда айтылғандай, шығармашылық тұлғаның қалыптасуы тек ішкі ғана емес, сыртқы (объективті) шарттарға да байланысты. Қазіргі заман зерттеушілері оларға әлеуметтік жағдайлар мен олардың болашағын; қазіргі заман ғалымының даму деңгейін; жалпылама білім беру тәжірибесінің жағдайы; бағдарлама, оқулық, ұсыныстарда көрсетілген әдістемелік сілтемелер; бір педагогтің немесе педагогикалық ұжымның шығармашылық әлеуеті мен ұстанымын жатқызады.
Сөйтіп, шығармашылыққа деген жаңа тұжырымдамалық бағдарлар, шығармашылыққа дайындық түрлерін, факторларын, өлшемдерін ажырату бұл категорияның көп қырлы сипат алғанын көрсетеді. Шығармашылық қазіргі заман адамының өмірдегі әрекетінің маңызы бола бастады.
Қоғам өзінің даму тарихында адамзат мәнін толық ашып, жүзеге асыратын орасан зор әлеует жинақтады. Өкінішке орай, білім берудің дәстүрлі жүйесі әлі күнге дейін ғылымның абсолюттік
460