81

əдебиетінің дамуы болды. Осы кезеңнің келесі қаһарлы қадамы ‒ қазақ халқының ғасырлық ұлт-азаттық қозғалысытарихындаерекшеорыналатын1916 жылғыкөтерілісболды.

Жеңілісіне қарамастан, көтеріліс қазақтардың санасына əсер етіп, бірыңғай қазақ халқының қалыптасуына ықпал етті. Бұл тек Ресейдің автократиясына бағынатын халықтың оянуы ғана емес, Батыс елдерінің қысымына ұшыраған басқа халықтар үшін де серпін берді. Мəдениет тетігі іске қосылды, оны тоқтату мүмкін емес еді, элита қалыптасты, ол «қазақ» бірыңғай ұлттық ұранымен халықты біріктіруге тырысты. Патшалық режимінің өзі де əлсіреп, екі жылдан кейін патша режимі құлады, оның орнына кеңестікбилікқалыптасты.

Лениндік ұлттық саясат Кеңес өкіметін құруда жəне нығайтуда маңызды рөл атқарды, оның негізгі ережелері «Ресей халықтарының құқықтары декларациясы» (1917 жылғы 2 қараша) мен Кеңес үкіметі тарапынан«РесеймеШығыстыңбарлықжұмысістейтінмұсылмандарына» (1917 жылғы20 қараша) деген тарихи құжаттарда анықталған. Бұл маңызды саяси құжаттар көп ұлтты кеңістікте кеңестік биліктің табысты орнығуына ықпал етті. 1920‒ жəне 1930-шы жылдардың соңы зорлық-зомбылықпен ұжымдастыруға қарсы шаруа демонстрацияларының толқыны байқалды, бұл адамдардың жаппай өліміне əкеп соқты. Егер көшпелі қазақтардың жаппай ұжымдастырылуын тереңірекқарасақ, оның мəжбүрлікпен жүзеге асқанын көреміз жəне бұрынғы дүниетанымдық көзқарасты қабылдамады. Егер бұрын көшпелі қазақтаротырықшылыққақарсышығып, өздерінтапқанболса, ендібұрынғыбірегейліктұтастайжойылып кетті.

Көшпелі мəдениеттен отырықшы мəдениетке көшу қазақ халқының əлем мен өздеріне көзқарасын түбегейлі өзгертті. Егемендік алғаннан кейін қазақтарды титулдық ұлт ретінде өзін-өзі тану мəселесі өте маңызды, өйткені қазақтардың дамуы жəне Қазақстанда тұратын аз ұлттардың тағдыры осы мəселелерді шешугебайланысты.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.ЕрофееваИ.В. Символыказахскойгосударственности(позднеесредневековьеиновоевремя). – Алматы, 2001.

2.МасановН. Реномекочевников//zonakz.net.

3.ШемановА. Самоидентификациячеловекаикультуры. – М., 2007.

ЖАҺАНДАНУМƏДЕНИФЕНОМЕНРЕТІНДЕ

НұрмаханАида

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к., доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Бүгінгі таңда жаһандану – қоғам дамуының заңдылықтарын өзгертіп, əлеуметтік жəне халықаралық қатынастардыжаңасапағаөткізетінсаяси-əлеуметтік, экономикалыққұбылысболса, екіншіжағынанəрбір ұлттық мемлекеттің рухани мəдениетіне ықпал ететін, əлсіз мəдениеттердің үстем мəдениеттердің ықпалында қалып қоютын процесс деп атауымызға болады.Жаһандану мəселесіне байланысты қоғамда белгілі дəрежеде əр мемлекеттің өз зерттеу бағыттары мен бағдарламасы болмаса, онда сол мемлекеттің жаһандық əлемдегі орны да белгісіз, жəне сол үрдіске сіңісіп, өз құндылықтарын жоюуы бек мүмкін. Сондықтан да əрбір ХХІ ғасырда өмір сүріп жатқан мемлекет осы жаһандық ақпараттық-мəдени қысымға барлықжағынансақадайсайболуытиіс, əринебұлжердеəрмемлекетсақадайсайболуыүшін, бұлүрдісті жан-жақтытереңзерттеуелегіненөткізудіңмаңызызор.

Қазiржаһанданудəуiрi жəнеондақайұлттыңруханимəдениетi күштi болса, солұлтөмiрсүругебейiм боладыда, руханимəдениетi əлсiзелдер ассимиляцияғаұшырап, өз-өзiненжойылыпотырады.

Бұл адамзат қоғамының дамуындағы заңды құбылыс. Сондықтан да оған ешкiм қарсы тұра алмайды. Қазiргi кезеңдедүниежүзiнде«Мəдениеттермайданы» жүрiпжатырдеуiмiздiңсебебi сол. Олайболсақазiр күн тəртiбiнде, болашақта қазақ халқының ұлт болып қалу-қалмау мəселесi, яғни ұлтымыздың тағдыры қойылыпотыр.

Қазіргі уақыт кезеңін жаһандану кезеңі деп атайды. Жаһандану процесі туралы бірқатар бір-біріне қарама-қайшы келетін ой-пікірлер бар. Мысалы, жаһандану процесі Батыстық немесе Американдық сипатқа ие 20 ғасырдың 50-60-шы жылдары басталған процесс деп бірқатар американдық, еуропалық, ресейлік жəне қазақстандық ғалымдар ой-пікірлер айтады. Яғни олар былай түсіндіреді: «жаһандану процесін тудырған саяси, экономикалық жəне мəдени күш – бұл Америка Құрама Штаттары жəне Батыс Еуропа». АҚШ жəне Батыс Еуропа саясаты бойынша бүкіл Əлемге өз билігін жүргізу үшін өз елдерінің саяси институт жүйелерінінің жетістіктерін, экономикалық-əлеуметтік тұрақтылығын жəне мəдениет салаларының (əн-би, кино туындылары, т.б.) ерекшеліктерін дүние жүзіне тарата бастады жəне дəріптеді. Кино туындылары, деректі фильмдер, тамаша əн-би туындылары, яғни бұқаралық мəдениет туындылары арқылыЕкіДүниежүзіліксоғыстыбастарынанкешіргеннемесесезінгенхалық, мемлекеттер, топтар, қоғам

431

жəне қарапайым адам баласы сол жеңіл де көңілді, мəнді де сəнді өмір сүру əдет-ғұрпын бойына, ойына сіңіріп, сол бағыт бойынша өмір сүре бастауға талпынды. Нəтижесінде, мəдени, саяси, экономикалықəлеуметтік маргинал болып шықты деуге болады. Яғни, «не анда жоқ, не мұнда жоқ», сөйтіп өмірдің тығырығынакелдінемесекеледі. Бұныңөзімемлекет, ұлт, этнос, қоғамжəнеадамбаласыныңқайталанбас жəне өзгелерге ұқсамайтын ерекшеліктерді жоғалтуға апаратыны сөзсіз. Бірдей болу немесе қайталанушылықруханижəнематериалдыдамудыңнегізіболаалмайдыжəнебұлөмірдіңқатаңдаəділетті сұрыптаупроцесі– диалектикалықзаңғақарама-қарсыпроцесс.

Ə. Нысанбаев жаһандану заманы туралы былай дейді: «XX ғасырдың 90-шы жылдары əлемдік жаһандану процесінің шарықтаған заманы, яғни барлық мемлекеттер арасындағы өзара тəуелсіздік, бірбіріменөзаранемесетікелейаралық əсерлестікпенөзараықпалдастықкүшейгендəуір».

Вестернизация дегеніміз тек бір жалғыз дəстүрлі емес мəдениеттің (батыс мəдениеті) барлық басқа дəстүрлі мəдениеттерге үстемдік етуі. Жаһандану процесін əлемде болып жатқан интеграциялық процестерді пайдалана отырып вестернизация процесіне айналдыру мақсатты күштерді көруге болады. Кейбір батыс зерттеушілері мен саясаткерлер «жаһандану» терминін либералды демократия жəне ашық нарықтыңсинониміретіндепайдаланады. Өзіндікқазіргізамандықэкономикалықжəнесаясипотенциалы бойынша батыс өркениеті үстемдік етуші позициясын алып отыр. Батыс əлеміне еш қатысы жоқ көптеген елдергетаңдаужасаукерек: Ештеңенідеөзгертпеу; Вестернизацияжолынтаңдау, яғнибатысмəдениетіне ассимиляцияну жəне əруақытта аутсайдер ролін ойнауға келісім беру; өзінің мəдени ұқсастық шегінен шықпайтын қалып пен механизмдерде модернизацияны бейімдеу жəне, сонымен қатар, ұлттық ерекшеліктердідұрыстатиімдіпайдалану.

Осыжағдайда жаһанданудыңтағыбірсипаты– бұқаралықмəдениетпенұлттыңруханимəдениетінің қақтығысы. Бұл жерде басы ашық мəселе ретінде бұқаралық мəдениеттің ұлттық сипаты жоқ екенін айту керек. Дамушыелдердекөбінесеосыбұқаралықмəдениеткеқарсылықбелгілібірмемлекеткеқарсылыққа, белгілібірұлттыжеккөрушіліккеұласыпжатады. Сексуалдыұстамсыздық, соданшығыпжататынотбасы проблемалары, дүниеқоңыздық сияқты жағымсыз қылықтар белгілі бір ұлттардың этникалық қасиеттері емес екені анық. Қазір, жергілікті мəдениеттердің менталитеті де капитализм заңдылықтарына бағына бастады. 1970-ші 80-ші жылдарға дейін нарықтық экономиканы дамытпаған Шығыс Еуропаның социалистік мемлекеттері, Ресей, Үндістан, Қытай, бұрынғы КСРО елдері, Азияның күнгей шығысы мен Африкамемлекеттерідеқазірнарыққабейімделебастады. Нарықұлттықмəдениеттіңішкізаңдылықтарын өзгертетін өте ықпалды фактор. Өйткені, нарық ‒ фундаментальді, яғни қоғам өмірінің барлық саласын қамтитын тотальді құбылыс. Осындай нарықтық фундаментализм жағдайында ұлттық мəдениеттің біртебірте əдепсіз бұқаралық мəдениетке айналуы мүмкін. Себебі, нарықтық экономикалы мемлекеттерде ұлттық мəдениет туындылары да халық тарапынан болатын сұранысқа байланысты жазыла бастады. Ал, көпшіліктарапынансұранысқаиеболатынмəденитуындыларкөбінесеимандылық, ар-ожданталаптарына сəйкескелмеуідемүмкін. Əсіресе, ақшатабуғатырысқаншығармашылбірлестіктержастардыңбойындағы сексуалды əуесқойлықты пайдаланады. Нарық жағдайында дəстүрлі қоғамдағы мұраттарды жырлайтын, таза ұлттық нақыштағы əдеби туынды, кино өнімі немесе театр қойылымы, газет-жорнал, əн-жыр ақырындап халық талғамынан, сұранысынан тыс қалып, өндірушілердің де назарынан кете бастайды. Психология қисыны бойынша жеке тұлғаға əлеуметтік бақылау əлсіресе, адам баласының бойындағы бейсанаболмысыоныңжүріс-тұрысын, санасынбилепалады.

Дегенмен, жаһандану қазiргi таңда тоқтатуға келмейтiн уақыт талабына айналды. Ол дүниежүзiлiк экономиканың дамуына, жетiлген компьютерлiк технологияға, бiрiккен ақпараттық кеңiстiк құруға негiзделген. Сондықтан бұл жерде бөлектенiп қалудың мағынасы жоқ. Жаһандану үрдiсi адам өмiрiнiң барлық саласына: экономика, саясат, мəдениет, тiл, бiлiм, рухани-адамгершiлiк даму, халықаралық қатынастарға əсерiн тигiзiп отыр. Бұл салалардың барлығы ақпаратты игеру мен ауыстырудың жылдам қарқынына тартыла отырып, жаңа сапалық қасиетке ие болды. Бұдан бiз жаһанданудың күрделi, көпдеңгейлi, қарама-қайшылықтыүрдiсекенiнкөремiз.

БұрынғыҚытайфилософыКонфуцийбылайдегенекен: бірмемлекеттіңжойылыпнемесеаманқалуы, оның халқының аз көптігіне байланысты емес, ол халықтың рухани бірлігіне байланысты. Осы айтылғандай біз өзіміздің осы XXI ғасырда, яғни жаңарған ғасырда сол байырғы рухани құндылықтарымызды жаңғыртсақ, бұл жаһандану процесінен ұтылмаймыз қайта бұл процесте негізгі орынды алыуымыз ғажап емес. Н.Ə.Назарбаев айтқандай: ұлттық идея елдің құрылымы, ұлттың фундаменті, бұлқұндылықтардыбүгінгіқоғамғабиімдепдамытуымызқажет.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.ҒабитовТ. Х. Қазақмəдениетініңтипологиясы.–Алматы, 1998.– 202 б.

2.НысанбаевА. Казакстанвусловияхглобализации: Алматы– 2006, с.214.

3.КессидиФ.Х. Глобализацияикультурнаяидентичность// Вопросыфилософии. ‒2003. ‒№1. ‒с. 76-79.

432

ҒАЛАМТОР МЕНƏЛЕУМЕТТІКЖЕЛІЛЕРДІҢ ТІЛМƏДЕНИЕТІНЕБЕРЕТІНКЕРІƏСЕРІНТАЛДАУ

ШəриИслам

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к., доцентАликбаеваМ.Б.

Қазіргі технологияның қарыштап дамыған дəуірінде адамның күнделікті өмірі компьютер алдында, əлеуметтікжелі, киберкеңістік, виртуалдыəлемдеөтеді. Оныешкімжоққашығараалмайды. Компьютерге отырған кезде адам жай ғана отырмай ғаламторды пайдаланады. Интернет немесе ғаламтор (ағылшын тілінен «Internet» International Network) компьютерлік серверлердің бүкілəлемдік желісі. Интернетке қосылу мүмкіндігі болған жағдайда, білім беру мекемелері, мемлекеттік ұйымдар, коммерциялық кəсіпорындар жəне жеке адамдар сияқты миллиондаған қайнар көздерден ақпарат алуға болады. Қазіргі кезде Интернет сөзін пайдаланғанда, физикалық желінің өзін емес, дүниежүзілік желі жəне ондағы ақпараттыайтамыз.

Қазір ғаламтордан өзіңе керектінің бəрін таба аласың. Жай ғана компьютер мониторының алдында отырып-ақ өзіңе керектіні сатып алуыңа болады (киім, тамақ, əшекей-бұйымдар т.б.). Əрине, бұл өзіңе пайдалы. Бірақ та əрбір заттың өз уақыты, өз орны болу керек емес пе? Ал қазіргі жастар күні-түні сол монитордың алдында отыруға бар. Ол бір жағынан денсаулыққа əсер етеді, ал бір жағынан санаға əсер етеді. Кейбіреулерайтыпжатадығаламтордаотырсаңбəрінбілесің, бəріненхабардарболыпотырасыңдеп, ол да дұрыс бірақ ол адамның өзіне байланысты. Əркім əр түрлі пікір айтады. Десек те, бүгінгі күнді ғаламторсыз елестету мүмкін емес. Жоғарыда атап өткеніміздей, көптеген сервистердің өзі осыған негізделіп жасалуда. Қарап отырсақ, ғаламтор адамның өмірін жеңілдетіп жатыр, ал кейбір адамдар бұған басқаша қарайды. Қазіргі күні ғаламтор өзіндік мəдениеті мен дəстүрі бар бір үлкен ортаға айналып отыр. Əлемнің əр түкпірінде өмір сүретін əр түрлі адамдар бір-бірімен өзіндік ортақ тілдерінде немесе əлемдік дəрежедегіағылшынжəнедебасқатілдердесөйлесін, осынаутехнологияжетістігінің«рахатынкөруде».

Өзініңдамубарысындаосыншамамүмкіндіктергеқолжеткізгенғаламторазғанамерзімішіндебіздің елімізден де орын тапты. 1998 жылы наурыз айының басында Республика телекоммуникациялық компанияларының басқаруымен телекоммуникация ассоциациясы деген жаңа ұйым пайда болды. Қазақстандағы ғаламтордың үлкен қарқынмен тарауы барысында азаматтарымыздың арасында көптеген əлеуметтік желілер мен видеохостингтер, жəне тағы да басқа сайттар танымал бола бастады. Солардың ішінде əлеуметтік желілердің əкелген өзгерістері өте көп. Мысалы, қысқа уақыт ішінде қашықтыққа қарамастан басқа адамдармен хат алысу, тілдесу, видео-қоңыраулар арқылы бетпе-бет сөйлесу, теледидар көрсете алмайтын телеарналарды тамашалау, жəне тағы да басқалары. Ол арқылы өзіңнің интернеттегі «достарыңды» табуға, немесе жаңа «достар» тауып, танысып, ақпарат алуға мүмкіндік болады. Сонымен бірге, əлеуметтік желілер адамдардың сөйлеу мəдениеті мен тіліне басқаша өзгерістер əкелуде. Басқаша сөзбенайтқанда, біздеде«ғаламтортілі» мен«мəдениеті» қалыптасуда.

МемлекетбасшысыНұрсұлтанƏбішұлыНазарбаевқазақстандықжастардыəлеуметтікжелілердекөп отырмауға шақырды. Президенттің айтуынша, нағыз досты ғаламтордан іздеп, əуре болудың қажеті жоқ. «Твиттерде» немесе басқа да əлеуметтік желілерде отырып, уақыттарыңды босқа ысырап етпеңдер. Ең дұрысыөзараларыңдакөпəңгіме-дүкенқұрыңдар. Өйткені, нағыздосғаламтордаемес, жаныңдажүргенін ұмытпа. Бүгінгіқоғамдаадамдардыкітапоқитындарменкомпьютердеотырып, уақытөткізетіндердепекі топқа бөлуге болады. Компьютерде отыратындар өмір бойы кітап оқитындарға қызмет етіп өтеді», ‒ деді Н.Назарбаев.

Əлеуметтікжелі‒бұлтекадамдардыбір-біріменбайланыстыратынвеб-сайтқанаемес, соныменқатар жастар мəдениетін дамытатын құрал. Ұлыбританияның зерттеу компаниясының мəлімдеуінше, бүкіл əлемдеəлеуметтікжеліқолданатыназаматтардың47 пайызыоғанұялытелефонарқылыкіреді.

Қазір кез келген ұялы телефонда əлеуметтік желілерге қосылу үшін қосымша бағдарламалар орнатылатын болды. Ал интернеттегі əлеуметтік желілердің қолданушыларының орта жасы 7-ден 48-ге дейінболыпотыр.

Əлеуметтікжелітақырыбытүрліғылымсалаларынойландырыпотырдесекқателеспейміз. Əлеуметтік желі жəне ондағы қауіпсіздік мəселелері дəрігер мамандарын да алаңдатады. Миға, көзге əсері жайында талқыланады. Психологтар психология тұрғысынан, дінтанушылар дін тұрғысынан, əлеуметтанушылар отбасыға əсерін өз көзқарас тұрғысынан қарастырады. Əр зерттеуші олардыңпайдасы мен зиян жақтарын саралап, мəселеніңшешумеханизмдерінұсынады.

Сонымен əлеуметтік желі пайдаланушылардың мəдениеті арқылы біз жалпы қазақ жастарының мəдениетін көре аламыз. Əсіресе mail.ru, контакт сайтында көп отыратын жастар интернеттің неге керек, мəнінедеекенінсаналытүрдеұғынуытиіс. Алғаламтордыдұрыспайдаланабілу, ол‒үлкенбілімкөзі.

433

Жастардың сөздік қорында əдеби тілмен сөйлейтін адамға түсініксіз сөздер мен сөйлемдер көп. Олар сленгсөздерін ауызекітілдеғанақолданбай, əлеуметтікжелілергедеенгізіпжатыр.

Мектеп оқушылары жиі қолданатын орысша жаргон сөздер: кореш (дос), кент (сəнқой жігіт), мареха (қыз бала), дранка (жеңіл жүрісті қыз), синяк (маскүнем), нарик (наркоман), кладовка (сөз тасушы), тыркаться(сенделіпбосжүру), ботать(сəндіжаргонтіліндесөйлеу), чайники(əке-шеше). Тілдіңкөркемдік стилі жоғалып барады. Ал кейбіреулер тіл тазалығына қатысты «əлеуметтік желілердегі сленг сөздердің тілімізге енуі заңдылық, тіл пайда болған əлеуметтік құбылыстарға үнемі бейімделіп отырады, бірақ жаңа сөздердіңбəрібірдейқолданысқаенебермейді» дегенуəжайтады.

Қорыта айтатын болсақ, қазіргі кездегі ғаламтор тілі белгілі бір халықтың тілінің дəрежесінің түсуіне тікелейəсеретеді. Соныменбірге, қолданушылардыңсауаттылығынғанаемес, тілбайлығыныңтөмендеп, рухани жағынан құлдырауға ұшыратады. Бұл мəселенің алдын алу осы күндері біздің қоғамда үлкен қиындықтар туғызып отыр десек те болады. Себебі, қазақ əдеби тіліне қарағанда бұқаралық мəдениет тілінің əлеуметтік желілерде қолданылуынан тіл мəдениетімізбен қатар рухани санамыз да төмендеуде. Ғаламторбетіндетүрлібалағатсөздердіқолданудабіздіңшынайыөмірдегіжүріс-тұрысымызғакеріəсерін береді. Соған байланысты, қанша қиын болса да, əлеуметтік желілерде қазақ сөздерін қатесіз, ерінбей жазыпүйренукерекдепойлаймын. Осылайөзіміздідағдылап, ғаламторбеттеріндегісауатсыздығымыздың алдыналатын болсақ, болашақтатіліміздіңтазарып, мəдениетіміздіңжоғарылайтынынакепілбар.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

6.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика жəне компьютерлік техника. – Алматы: «Мектеп», 2002. – 456 б. ISBN 5-7667-8284-5

7.Саяситүсіндірмесөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3

8.Википедияашықэницклопедиясы. https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақ_интернет_тілінің_мəдениеті

9.Baq.kz сайты. «ƏЛЕУМЕТТІКЖЕЛІЛЕРДЕГІТІЛМƏДЕНИЕТІНІҢСАҚТАЛУМƏСЕЛЕЛЕРІ»

10.ҚазақстанРеспубликасыПрезидентінің«Тілдердіқолданумендамытубағдарламасы». (1998 жыл5 ‒қазан)

МƎДЕНИМОДЕРНИЗАЦИЯ

СмагуловаЖұлдыз

«Мəдениеттану» мамандығының2 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентМ.Б. Аликбаева

Дǝстүрлі қоғамнан заманауи қоғамға өту (барлық ұлттар мен мǝдениеттерге тиісті деп саналады) тек модернизацияныңкөмегіменжүзегеасырылады. Қазіргітаңдабұлтерминбірнешемағынадақолданылады. Біріншіден, модернизация сөзі ǝлемдежǝне қоғамдаорын алып жатқан барлық прогрессивті өзгерістердің жиынтығы, яғни заманауи түсінігінің синонимы. Ол XVI ғасырда Батыста пайда болып, қазіргі таңда шарықтау шегіне жеткен ǝлеуметтік, саяси, экономикалық, мǝдени ғылыми трансформациялардың жиынтығы [1]. Оған индустриализация процесстері, урбанизация, рационализация, бюрократизация, демократизация, капитализмның басымдық белгілері, индивидуализмның таралуы мен сǝттілікке мотивация, ойжǝнепарасаттыңбекітілуікіреді. Екіншіден, модернизация– дǝстүрлі, теxнологияғадейінгі қоғамнан техногияның орны бөлек жоғары дифференциалды ǝлеуметтік құрылымды қоғамға көшу процессі. Үшіншіден, модернизация түсінігін дамыған мемлекеттерге жету үшін даму деңгейі төмен мемлекеттердің талпынысы ретінде қарауға болады. Модернизация процесстері колониалды замандарда еуропалық бай шенеуніктердің жергілікті xалық сенімі мен салт-дǝстүрін жою құралы ретінде пайда болған. Шенеуніктер ұлттық құндылықтар мен салт-дǝстүр прогрессивті дамуға нұқсан келтіреді деп ойлаған. Сол кезде модернизация xалық өмірін жеңілдететін жаңа, прогрессивті қызмет формаларды, теxнологияменидеялардыенгізуретіндетүсіндірілген. Көптегенмǝдениошақтар«міндетті» модеризация салдарынан бұрмалануға ұшырады. Сол себепті практикада қолданылуы мүмкін жаңғыртудың ғылыми негізделген теорияларын құру қажеттілігі туындады. ХХ ғасырдың ортасында көптеген антропологтар əмбебап мǝдениет концепциясынан бас тартатын дǝстүрлі мǝдениетке талдау жасауға тырысқан. Атап айтқанда, Біріккен Ұлттар Ұйымының қолдауымен өткізілген Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын дайындау кезінде М. Херсковицаның басшылығымен америкалық антропологтар тобы ǝрбір мǝдениет стандарттары мен құндылықтары ерекше сипатта болғандықтан, ǝрбір адам өз қоғамында қалыптасқан түсініктерге сǝйкес өмір сүруге құқылы екенін дǝлелдеді [2]. Бірақ ǝмбебап көзқарас басым болды, жǝне бүгінгі күні Декларацияда адам құқықтары өздерінің дǝстүрлеріне қарамастан барлық қоғам өкілдері үшін бірдей екенін айтады. Дегенмен Декларацияда жазылған адам құқықтары еуропалық мǝдениет бойынша тұжырымдалған постулаттар болып табылатыны құпия емес. Мǝдени модернизация теориялары. ХХ ғасырда пайда болған модерницазияның барлық теориялары неоэволюционизм бағытын

434

ұстанып, бірнешеережелергенегізделген: Қоғамдағыөзгерістербір бағытты, сондықтаназдамығанелдер дамыған елдердің жолымен жүруі керек. Бұл өзгерістер қайтымсыз болып табылады жǝне түпкілікті жаңаруға ǝкеледі. Өзгерістер біртіндеп, жинақталған жǝне бейбіт түрде жүзеге асырылады. Бұл үдерістің барлық кезеңдері сөзсіз өтіледі. Бұл қозғалыстың ішкі көздері ерекше маңызды. Жаңғырту сөзсіз осы елдердің өмір сүру сапасын арттырады. Сондай-ақ, жаңғырту үдерістері интеллектуалды элитаның «жоғарғы» тарапынан басталуы жǝне бақылануы керек деп танылды. Осы мǝселені шешкен ғалымдар арасынан, ең алдымен, осы теорияның айқын немесе жасырын түрде анықталған модернизацияның тоғыз негізгі сипаттамасын анықтаған С. Хантингтон туралы сөз қозғаған жөн: Модернизация – революциялық процесс,өйткені ол адам өмірі мен қоғам құрылымдарын, жүйелер мен барлық институттардың түбегейлі ауысуы. Модернизация – күрделі үдеріс, өйткені ол ǝлеуметтік өмірдің кез-келген аспектісіне жатпайды, бірақ бүкіл қоғамды қамтиды. Модернизация – жүйе үдерісі, себебі бір фактордың немесе жүйе фрагментінің өзгеруі жүйенің басқа элементтеріндегі өзгерістерді тудырады жǝне айқындайды, тұтас жүйелік төңкерісті тудырады. Модернизация – бұл жаһандық үдеріс, өйткені Еуропада бір кездері басталған ол ǝлемнің барлық заманауи дамыған немесе өзгеру процессінде жүрген елдерді қамтыды. Модернизация – бұл ұзақ процесс, алайда өзгеру қарқыны жеткілікті жоғары болғанымен, ол бірнеше ұрпақтың өмірін талап етеді. Модернизация – сатылы үдеріс жǝне барлық қоғам белгілі бір кезеңдерден өтукерек. Модернизация– гомогенизациялаупроцесі; егердǝстүрліқоғамдарǝртүрліболса, ондаолардың негізгіқұрылымдарыменкөріністеріқазіргізаманғасайболады. Модернизация– бұлқайтымсызпроцесс, оныңжолындакідірістерболуымүмкін, ішінараауытқуларболуымүмкін, бірақбасталғаннанкейінолсǝтті аяқталуға тиіс. Модернизация – прогрессивті үдеріс, алайда бұл жолда адамдар көптеген қиыншылықтар мен қиындықтарды бастан кешірсе де, ақыр соңында бǝрі төленеді, себебі жаңартылған қоғамда адамның мǝдени жǝне материалдық ǝл-ауқаты шексіз жоғары. Модернизацияның барлық нǝтижелері жақсы емес, бұл жүйелі емес, экономикалық жаңғыртуды саяси жаңғыртусыз жүзеге асыруға болмайтындығы жǝне жаңғырту процестерін қалпына келтіру мүмкін болмайтындығы айқын. Еуропының салтын көре салысыменоғанеліктеугебарлықмемлекеттерменқоғамдар тырысқанжоқ. Жǝнеосыжолменжүргендер тез арада өмірдің ішіндегі кедейліктің өсуі, қоғамдық тǝртіпсіздіктер, аномиялар, қылмыстар туралы хабардарболабастады. ХХғасырдыңсоңғыонжылдықтарындадǝстүрліқоғамдардабарлығыжаманемес, олардың кейбіреулері заманауи технологиялармен толыққанды өмір сүріп келе жатқаны айқын болды. Мұның барлығы соңғы жылдары басқа негізгі ұстанымдарына негізделген модернизациялаудың жаңа тұжырымдамалары болды. Жанғыртудың қозғаушы күші ретінде саяси жǝне интеллектуалды элита емес, адамдарды өз сөзіне сендіре алатын xаризматикалық лидердің белсенді бастауындағы қарапайым xалық танылған. Модернизация – элитаның шешіміне емес, көпшіліктің өз өмірлерін жеке байланыс пен бұқаралықақпаратқұралдарыныңǝсеретуіменбатысстандарттарынасайөзгертугеұмтылысынаайналды [3]. Бүгінде қазіргі заманғы құндылықтарды негіздейтін доктриналардың қолжетімділігі, сыртқы нарықты күшейту, сыртқыэкономикалыққолдау, халықаралықнарықтардағыашықтық, ǝлемдегіішкіемес, сыртқы факторларға назар аударылады. Ұзак уақыт бойы АҚШ деп саналған заманауилықтың біріңғай ǝмбебап моделінің орнына тек қана батыс емес,сонымен қатар Жапония жǝне «азия жолбарыстары» бола алатын қозғалмалыэпицентрлерменүлгіліқоғамидеясытуындады. Əлбетте, ǝртүрлісалалардамодернизацияның біртұтас процесі, оның қарқыны, ырғағы жоқ жǝне болуы мүмкін емес, себебі ǝртүрлі елдердегі қоғамдық өмір ǝртүрлі болады.Модернизацияның қазіргі заманғы көрінісі бұрынғыға қарағанда оптимисттік емес: бǝрідемүмкінемесжǝнеқолжетімдіемес, барлығытекқарапайымсаясиерік-жігергетǝуелдіемес; қазіргі заманғы теориялар ауытқуларға, дǝстүрлі құндылықтарға, дамудың девиантты үлгілеріне үлкен көңіл бөлетіндіктен, бүкіл ǝлемдегі елдер ешқашан қазіргі Батыстың өмір сүру жолымен өмір сүре алмайтындығын мойындайды[4]. Бүгінде модернизация ұзақ уақыт бойы негізгі болып саналған тек экономикалық көрсеткіш ретінде ғана емес, сонымен қатар ǝлеуметтік-мǝдени құндылықтар мен мǝдени кодекстер ретінде бағаланады. Жергілікті дǝстүрлерді белсенді қолдану ұсынылады. Бүгінде батыстағы басым идеологиялық климат – эволюционизмнің негізгі идеясы прогресс идеясын қабылдамау, постмодернизм құндылығы үстемдік етеді жǝне жаңғырту теориясының тұжырымдамалық негізі құлады. Осылайша, бүгінгі күні модернизация қазіргі заманғы институттар мен заманауи құндылықтарды: демократия, нарық, білімнің құндылығы, парасаттылықты басқару, өзін-өзі тǝртіпке келтіру, жұмыс этикасынқарастыратын шектеулітариxиүдерісретіндетүсіндіріледі.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

5.Мəдениеттанунегіздері: Оқулық. – Алматы: Дəнекер, 2000.

6.Cultural Relativism. Perspectives in Cultural Pluralism.hg. von Frances Herskovits. New York, 1972.

7.ХантингтонС. Третьяволна. ДемократизациявконцеXX века. – М.: РОССПЭН, 20037

8.ФлиерА. Я. Культурология. – М.: Согласие, 2011. – 560 с.

435

ҚАЗАҚХАЛҚЫНЫҢДƏСТҮРЛІ ҚҰҚЫҚТЫҚМƏДЕНИЕТІ

ХасиетоваЖания

«Мəдениеттану» мамандығының1 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Қазақхалқыныңшыққантегі, тарихы, құқықтықмəдениетіөтекүрделімəселеболыптабылады. Қазақ халқы тарих аренасына шыққаннан бастап қаншама қилы-қилы замандардан өткенімен адамгершілік қағидасын ұстануы негізінде қоғамдағы қолданыста болған əдет-ғұрып нормаларының қазіргі уақытқа дейінгімаңыздылығыжоғалмаған. Бұлнормалардықұраудахалық адамқұндылығын, əділеттікті, теңдікті жəнеадамгершілікті біріншіорынғақойғандығыкөрінеді.

Кез келген қағида-ереже алтын қазына бола қоюы екіталай. Ал қазақ əдет-ғұрып құқығының өміршеңдігі, еңалдымен, өзгеқұқықтықжүйелерден өзгешеерекшелігібарлығындаəріадамқұқықтарын, еркіндік, бостандық, теңдік, əділдік, адамгершілік категорияларын бірінші орынға қоюында жатыр. Сондықтан да тарихта қоғамдық құрылыстың дамып не құлдырауына қарамай, құқықтық мəдениеттің беделі мен қызметі өз өміршеңдігін көрсете алды. Кез-келген адам ар-ұят, намыс, абырой сияқты адами құндылықтарға ие болулары қажет. Бұл құндылықтарды адамгершілік пен əділдік сақтайды. Осы адам бойындағықұндылықтарменқасиеттероныңқоғамдық, құқықтықсанасынқалыптастырады.

Қазақ даласындағы əдет-ғұрып жүйесі осыдан бастау алатыны анық. Қазақ халқының əдет-ғұрып нормалары, ең алдымен, адам құндылықтарын, еркіндікті, бостандықты, теңдікті əділдік пен адамгершілікті қолдаған. Дала Заңының адамгершілік, халықтық-демократиялық қағидаларына сүйенуі адамның адамгершілік-құқықтық санасы мен мəдениетін қалыптастырып дамытады. Заңдардың хандар мен билердің атымен аталынуы адамды адамның сыйлай білуіне баулыса, қатаң жазаның, зындан мен түрменің жоқтығы сол қоғамдағы адамдардың саналарының жоғары болғанымен сипатталады. Осы қағидалардыңөзіндіктəрбиелікмəнізорекендігібелгілі. [1]

Қазақдаласындағызаңжүйесіжер-су, көші-қон, жекеменшіктіанықтау, даулардыөзсаласынабөліп, құн мен айып төлеудің мөлшерін, жаза түрлерін, отбасы қатынасын, сондай-ақ, жеке тұлғаны құқықтық жəне адамгершілікке тəрбиелеу шараларын қамтыған. Қазақтың əдет-ғұрып нормасы бойынша құқық қылмыстық, неке, міндеттемелік, жеке меншік сынды салаларға бөлініп, осы салаларға қатысты даулар билер сотымен қарастырылған. Қазақ əдет-ғұрып құқық жүйесін «əдет-ғұрып», «ата-баба жолы», «ата салты», «жол-жоба», «жөн-жосық», «ата-бабареттері» депжалпыламаайтаберді. [2]

Қазақ даласындағы қылмыстық құқық саласына ұрлық жасау, адам өлтіру, адам зорлау əрекеттері жатқан. Адам өлтірген қылмыскер билер сотының шешімі бойынша жазаланса, мал ұрлығына барымта қолданылған. Қылмыскерлердіхалықалдындамасқаралау, елденқуу(жераудару) ауыржазағажатқан[3].

Қазақдаласындағыəдет-ғұрыпнормаларықазақтардыңежелгізаңжүйесініңнегізгіқайнаркөзіболып табылады. Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесіне əдет-ғұрып нормаларымен қоса Дала заңдарына Шыңғыс ханның «Жасағы», Қасым ханның «Қасқа жолы», Есім ханның «Ескі жолы» жəне Тəуке хан дəуіріндегіқабылданған«Жетіжарғы» заңдарыжатады.

Əдет-ғұрыптық заңда христиан дініне кірген адамдардың мал-мүлкін тəркілеумен, күйеуін өлтірген екіқабат əйелді елден қуумен жəне ата-ана алдындағы парызын бұзған ұлын жұрт көзінше масқаралаумен сипатталған. Ата-анасынатілтигізгеннемесеқолжұмсағанұлбалақарасиырғатерісмінгізіліп, оныауылауылды аралатып, ауыл адамдарының көзінше қамшымен дүре соққан. Егер осы тəртіпсіздікті қыз бала жасаса, онда оның аяқ-қолын байлап, анасына берген. Анасы оған не істеймін десе де ерікті болған. Өз баласын өлтірген ата-ана жауапкершілікке тартылмаған. Ата-анасы қайтыс болған баланы қамқорлыққа алу тəртібі де орын алған. Бұл жағдайда жетімге қамқоршы ретінде жақын туыстары, егер олар болмаса сенімдіадамдартағайындалған. Күйеуініңнемесеəкесініңұрлықжасағанынбіліп, оныайтпағанəйелімен балаларыжазаланбайды, себебіотбасындағыүлкенніңсыртынансөзайтуғаболмайды[3]. Бұлдақұқықтық мəдениттіңбіркөрінісі.

Ар-ұят, намыс, еркіндік, теңдік қазақ қоғамында басты принципке айналып, құқықтық мəдениет саласындабіріншіорындатұрды. Əділшешімқабылдаралдындабилеросыпринциптінегізгеалып, талдап, талқылады. Екінші– принципбітімгершілік, татуластыру, елбірлігінесынатүсірмеу болды.

Қазақхандығытұсындағызаңдаржүйесікөшпелілердіңрухынкөтеріп, сана-сезімінжоғарылатты. Бұл нормалар мен оны жүзеге асырушылар хандықтың да, халықтың да мүддесін қолдай білді. Нақтырақ айтатын болсақ, хандықтың ішкі жəне сыртқы мəселелері, соғыс пен бейбітшілік, көші-қон тəртібі, ел ішіндегі дау-дамайлар мемлекетті басқарушыларға да, халыққа да өте маңызды мəселелер болды. Бұлардың көкейге қонымды түрде шешілуі қоғам ішіндегі ауызбірлікті нығайтып, халық бірлігін күшейтуге, туысқандық, бір қаннан таралғандықтарын терең түсінуге, ең бастысы жарық дүниеге келгеннен соң тату-тəтті, адамдық қасиеттерді сақтай отырып өмір сүруге жетеледі. Сол себепті де сол уақыттағы заң нормалары жəне оны жүзеге асырушылар жауапкершілігі арта түсті. Ол жауапкершіліктің

436

салмағы əділдік пен құқықтық мəдениетке сүйенуде еді. Сонымен, құқықтық жүйеде ел бірлігін, адамгершіліктісақтауғабейімделгенережелербасымболды. Қазақəдет-ғұрыпқұқықтықмəдениетжүйесі қарапайым, мағынасы, құрылымыхалықтықсипаттаболды.[4]

Бұлтақырыпмемлекеттің, қоғамныңөзектімəселесіболыпқалабермек. Жаңадəуіразаматын, сондайақ мемлекеттің өтпелі кезеңге қарай азамат тұлғасын қалыптастырып, дамыту мəселесінің көкейкестілігі ешқашанмаңызынжоғалтпайды.

Пайдаланғанəдебиеттер:

1.М. Қани. Қазақтыңкөнетарихы. Алматы: Жалын, 1993. -Б. 319.

2.НурлинА.Қ. Қазақəдет-ғұрыпқұқығыжүйесіндегібилеринституты(ХҮІІ-ХҮІІІғасыр). Заңғ.к. дисс. ‒А.,2004. – 136 б

3.Кенжалиев3.Ж. Дəстүрліқазаққоғамындағыкөшпеліқұқықтықмəдениет. Алматы: Жетіжарғы, 1998. 76-82-бб.

4.Нукетаева Д.Ж. «Қазақ хандығы тұсындағы заң жүйесі негізінде оқушыларға құқықтық тəрбие беру» Пед.ғ.к. – А., 2010 –

117 б.

МҰРАЖАЙДЫҢМƏДЕНИМҰРАНЫСАҚТАУДАҒЫ РӨЛІ

БазарбайЖасмин

«Мəдениеттану» мамандығының1 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентМ.Б. Аликбаева

Қазіргі заманғы əлеуметтік-мəдени жағдайдағы адамзаттың тарихи жадысын жинап қана қоймай, əр адамға мəдени сəйкестендіруге, ұлттық сəйкестілікке, жеке өзін-өзі ақпараттандыруға негіз болып табылады.

Бұлмəселелердіңөзектілігіекіжағынанбағытталғанəртүрліпроцестергебайланысты: жаһанданудың белгілі бір қоғамдастықтарға, халықтар мен елдерге тəн əлемдік көзқарас процестерінде барынша айқын айырмашылықтар болып табылатын экономикалық жəне саяси ғана емес, сонымен бірге мəдениет. Бұл даулы жағдайдың нəтижесі ‒ халықтың өз тарихына жəне мəдениетіне, əлемдік мəдени кеңістіктегі орны менмаңыздылығына, демек, олардыңмəденимұрасынадегенназарынаудару.

Айтакелеəлеммəдениетініңсақталуы, еңалдымен, өзініңалуантүрлілігіменерекшеленеді, сондықтан өз мəдени мұрасын сақтап қалуға назар аудару əлемдік тарихи жəне мəдени процестерден оқшаулануды немесе оның айрықша маңызын түсіндіруді білдірмейді. Мұнда ең бастысы ‒ мəдени мұраны мəдениет диалогыкеңістігінеенгізу, бұлдамуперспективаларынтүсінугемүмкіндікбереді[1].

Осытұрғыданалғанда, қазіргізаманғыəлеуметтікпроцестердегібастырөлдімұражайөткізеді.

ХХ ғасыр бойы, мұражай қызметінің сипаты «қоғам мен оның прогресс игілігі үшін əрекет ететін, тұрақты негізінде көпфункционалды əлеуметтік мекеме» оны қайта өзгертіп ИКОМ тұжырымдалған негізінде «коммерциялық емес мекемелер, көпфункционалды əлеуметтік мекемелер жұртшылық үшін ашық, үнемдейтін, зерттетін, ықпал ететін жəнеэкспонаттайтынмекеменың басты мақсаты – оқыту, білім беру жəнеэстетикалықлəззəтүшінарналған» дегенсипатберілді.

Осы анықтамадан, музей қызметін дəстүрлі түрде қалыптастыратыны ол мəдени мұраны сақтау, зерттеу, экспозициялау, тарату, материалдық жəне материалдықемес мəденимұра объектілерін қамтитын ғылымижəнебілімберу қызметіментолықтырылады.

Н.Ф. Федеровмұражаймəденифеноменретінде«артефакттарқоймасы» ретіндеғанаемес, адамзаттың тірі жадыындағы барлық маңызды объектілердің «зерттеу, оқыту жəне қызметкөрсету орталығы» ретінде

– материалдық жəне елеусіз деп түсінілді. Осыған орай, табиғи мұраны жоғалтқан мəдени мұраның объектілерімұражайкеңістігіндегіжаңадыбысқаиеболып, қазіргізаманғымəдениеттіңтірібөлігіретінде жаңаұрпақүшінөзектіболыптабылады.

Мұражайдың мəдени мұрасын сақтау туралы мұражай қызметіне осындай көзқарасқа. Ф.И Шмит «халықтыңмəдениетінмузеефикацияландыруы» депатады.

Музеефикацияландыру мұражай экспозицияларының əлеуметтік-мəдени шекараларын кеңейтуге мүмкіндік беріп қана қоймай, сондай-ақ жергілікті, аймақтық мəдени мұралардың құндылықтарына назар аударуына байланысты барлық елдер мен мəдениеттерде кеңінен таралған жəне танымал болып келеді. Мұның жарқынмысалы– еңқызықтыэтнопарк, электрондыкітапханажəнебасқалары.

Қазіргі заманғы мəдениетдегі мұражайлардың əртүрлілігі əдеттен тыс кең, бірақ мұражай экспозицияларыныңмазмұныменкоммуникативтіктүрлерініңалуантүрлілігікөбіреккөңілбөлугелайық. Қазіргізаманғымəденикеңістіктіақпараттандыру, коммуникациялықарналардыжаңғыртубелсендітүрде жалғасуда, мұражайлар жұмысына жаңа мүмкіндіктер береді, мəдени мұра объектілерін жүйелеу мен зерттеу кезеңдеріндеғанаемес, сондай-ақмұражайдытүсіндірукезеңіндеде.

437

Түсіндірудің жаңа формалары, соның ішінде заманауи АКТ құралдарын қоса алғанда, біздің ойымызша, реконструкциялау жəне жандандыру керек. Олардың біреуі негізінен мəдени мұраның материалдық объектілеріне қатысты, олардың модельдеуі олардың жұмыс істеу ерекшеліктерін түсінуге мүмкіндікбереді; екіншісі– материалдықемесмəденимұраменбайланысты, оныңжұмысістеуіүшінғана емес, өзін-өзіжаңғырту үшінжаңамүмкіндіктердіашады.

Қазіргі уақытта мұражайдың осындай күрделі формалары: мұражай мерекелері, фестивальдар, ісшаралар, туристік бағдарламалар жəне т.б. сияқты реконструкциялау жəне жандандыру əдістерін синтездеуді көрсетеді. Біздің ойымызша, қонақтардың материалдық жəне материалдық емес мəдени мұраны аудару жəне интерпретациялау процесіне белсенді түрде енгізген мақсаттарының бірігуімен мұражай, бұл мұражай нысандары өз презентацияларында дəстүрлі жəне өткір заманауи конфигурацияларды синтездеуге мүмкіндік береді (мысалы, салтанатты мерекелер, оқиғалар, мəдени туристік маршруттар жəне т.б.). Бұған қоса, халық арасында, соның ішінде жас ұрпақтың арасында танымалдылығы, этникалық мəдениеттің қазіргі заманғы нысандары, адамның мəдени өзін-өзі тану жəне т.б. туралымəселелердішешудіңтиімдіəдістерітуралыəңгімелеугемүмкіндікбереді.

Мұражайдың маңызды ғылыми-зерттеу қызметі объектіні немесе процесті түпнұсқалылықпен қамтамасыз етуге қабілетті, ол əрі қарай қайта құру жəне жандандыру үшін негіз болып табылады; ал ақпараттықтехнологиялардыпайдаланумұражайэкспозициясыкеңістігіндекөрермендерменинтерактивті «мұражай байланысы» (Д.Кэмерон) үшін жағдай жасайды. Атап айтқанда, АКТ құралдарының көмегімен визуальды қарым-қатынастыңəртүрлітүрлерідамиды.

Сондай-ақ, мұражайдың мəдени мұраны сақтаудағы маңызды рөліне байланысты қазіргі заманғы зерттеушілер анықтаған қызмет бағытын тек мəдени мұраны ғана емес, оның құндылықтары мен мағыналарын жинақтауды, сақтауды, эфирге шығаруды, жаңғыртуды қамтамасыз ететін «мұрагерлік қызмет» деп атау қажет. Мұражайдың мұрагерлік қызметі оның формасы үнемі жаңартылып, мұражай педагогикасы шеңберінде одан əрі зерттеуді қажет ететін ғылыми жəне білім беру функциясы арқылы жүзегеасырылады.

Музейпедагогикасыныңпəніретіндемұражайдыңмəдени-ағартуіс-əрекетініңнысандары: тиістібілім беру жəне рекреациялық қызмет. Сондай-ақ музей педагогикасының жетекші қағидасы ретінде мұражай кеңістігініңдиалогтықкеңістігініңбірыңғайпринципі, сондай-ақоқуүдерісі.

Қазіргі заманғы мұражайдың мəдени мұраны сақтаудағы өзгеретін рөлін түсіну барлық жерде байқалатынекінегізгіүрдістіанықтауғамүмкіндікбереді. Олардыңбірімұражайдыңдəстүрліүрдістердің мұражай мамандарын ғана емес, сондай-ақ инновациялық ғылыми салалардың өкілдерін біріктіруге қабілетті ғылыми-зерттеу жəне мəдени-білім беру орталығына айналдыру болып табылады. Мұражай қызметінің дамуының екінші үрдісі назарын бұқаралық аудиториямен жұмысқа ауысуды ғана емес, ағартушылық ғана емес, ойын-сауықты да көрсетеді. Бұл жерде атауға болады: музейлердің ғимараттары мен үй-жайларын музей экспозициясы объектілеріне айналдыру; мұражай қабырғаларында қосымша қызметтердіұйымдастыру(тақырыптықкинотеатрлар, кафелер, балаларанимациялықбөлмелержəнет.б.); қоршаған мұражай аумағын мақсатты мəдени кеңістік ретінде трансформациялау (мысалы, Мəскеудегі «Museon» жəнебасқалар).

Музейдіңқазіргізаманғыүрдістерінтолықкөлемдежүзегеасырумұражайменмұражайкеңістіктерін адамның дəстүрлі бос уақытына байыпты балама ретінде айналдыруға мүмкіндік береді. Мəдени мұра құндылықтарын түсіну мен игеруге негізделген бос уақыт, халықтың жалпы рухани, моральдық, мəдени деңгейініңөсу перспективаларынашады.

Пайдаланғанəдебиеттер:

5.БезубоваО.В. Музейбайланысытеориясықазіргібілімберу үдерісініңүлгісіретінде// ДудникС.И. (оқу) Байланысжəне білім беру. СПб.: Арнайы əдебиет, 2004 ж., 418-427 б. 2. Ботякова О. Ресейдің білім жəне мəдениет контекстіндегі этнографиялық профиль мұражайы: автореферат. дис. cand. мəдениеттану. Санкт-Петербург: Санкт-Петербург мемлекеттік университеті, 2007. 23 б.

6.БотяковаО.А. Ресейдіңбілімжəнемəдениетконтекстіндегіэтнографиялықпрофильмұражайы: автореферат. дис. ... cand. мəдениеттану. Санкт-Петербург: Санкт-Петербургмемлекеттікуниверситеті, 2007. 23 б.

7.КуряноваТ.С. Мұражайжəнематериалдықемесмəденимұра// Мəдениет. №5. 55-57 бет

8.ФедоровН.Ф. Мұражай, оныңмəніменмақсаты. URL: http://dugward.ru/library/fedorov/ fedorov_muzey.htm

438

ҚАЗАҚМƏДЕНИЕТІНДЕГІБИӨНЕРІ

НұрсайыноваАйсұлу

«Мəдениеттану» мамандығының1 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентМ.Б. Аликбаева

Би – музыкалық ырғаққа сай дене қимылымен көрсетілетін өнер. Адамдардың күнделікті еңбек процесіндегі іс-əрекеттері, қоршаған дүниеден алған сезім-əсерлері би қимыл-қозғалыстары мен ишараларына негіз болған. Табиғат құбылыстарын, аңшылық жəне соғыс көріністерін белгілі жүйеге түскенырғақтықимыл– бименбейнелеу көнедəуірдеөмірталабынантуды. Келе-келебиқимылдарының мəнерлеумүмкіндігіментəжірибеніңмолаюынаорайжекебиөнеріқалыптасты. Көнемəдениеттерордасы болған Шығыс елдерінде (Грекия, Рим, Мысыр, Қытай, Үндістан) билеу мəдениеті шеберліктің биігіне жетті. Би музыкамен тығыз байланысты. Көптеген халықтың билері ұрмалы музыкалық аспаптардың ырғақтыүніменорындалады.

Би хореографиясы жинақы образдар арқылы болмысты бейнелеп, адамның ішкі жан дүниесін көрсетеді. Экономикалық, əлеуметтік, тарихи географиялық, т.б. факторлардың əсерімен де əр халықтың өзінеғанатəнбидəстүрлері, өзіндікхореографиятілі, пластикалықбейнелілігі, қимыл-əрекеттімузыкамен байланыстыру тəсілдері пайда болды. Солардың негізінде бал билері мен кəсіби сахна биі қалыптаса бастады. Кəсіби өнерде би жоғары деңгейге көтеріліп, ғылыми жүйеленді. Мысалы, Еуропа классикалық биі, Азия мен Африка халықтарының билері сияқты түрлері қалыптасты. Шығыс елдерінің билері бетпішінніңнəзікқұбылуыжəнеқолқимылысекілдідəстүрліишараларыменерекшеленеді.

Қазақ би өнері тақырыбында ізденгенімде қазақ биi оның арқауы халықтың жан дүниесi, оның таным түсiнiгi, табиғатпен байланысы, оның философиясынан бөлек «Қазақта би болмаған», «Қазақ биi кеңес дəуiрiнiңалғашқыжылдарындапайдаболды», ‒ дегенойлардыңбар екендігінкөзім шалды. Менбұлойға тікелей қарсылығымды білдіремін, себебі, қазақ биi ұлттық дəстүр, салтты танытатын ең бiр өнер болып табылады. Сонда мыңдаған жылдық тарихы бар елде «би өнерi болмады» дегенге кiм сенедi. Ендi бiр сəт қазақбиiнiңжүрiпөткенжолынаүңiлсеконыңаумалы-төкпелi, өрлеументоқыраукезеңдерi азболмапты. Əрине, тоқырау кезеңдерiнде мəдениеттiң басқа салалары сияқты ұлттық дəстүрлi би өнерi де қиындықты бастан кешкенi белгiлi , десе де ұлттық құндылықтарымызға қысым көрсетілген кеңестік кезеңнің дəуірі аяқталды. Егемендігіміздіалған біздіңендігімиссиямыз мəдениетімізді қайтажаңғырту, тарих қойнауына үңіліпұлттықмəдениеттісақтау.

Би – қазақтың халық фольклорының көне түрлерінің бірі. Ол туралы Қазақстан жерінде сақталған тастағы суреттер, тарихи деректер, орыс саяхатшылары, тарихшылары, ғалымдарының этнографиялық жазбалары сыр шертеді. Би – қазақтың өзiмен бiрге өнiп-өскен өнер. Қазақтың өзiнiң тұрмыс-тiршiлiгiнен туған өнер. Демек, қазақ мəдениеттiнде өнердің басқа салалары сияқты ұлттық дəстүрлi бидің де алатын ортыбөлек.

Қазақ биөнерiнiң түп тамыры ғасырлар қойнауынан нəр алады. Оған дəлел бізге қазірге дейін жеткен халық биi «Қамажай», «Маусымжан», «Қаражорға», «Келiншек», «Айжан қыз» тəрiздi ұлтымыздың болмысынтанытатынбилер, бiздiңмақтанышымыз. (Қазақтабиболмаса, ұлттықбилерімізқайданкелді?)

Қазақ биi – қазақтың тың жан дүниесi, оның таным түсiнiгi, табиғатпен байланысы, оның философиясы. Мiне, осының бəрi кез келген бидiң құрылымынан, болмысынан айшықты көрiнiс тауып жататынына өз басым күмəнiм жоқ. Əрине, бұны былайғы қарапайым жұрт аңғара бермейдi. Қай өнер саласы болсын, оның бiз бiлмейтiн жақтары, өзiндiк сырлары, əдiс-тəсiлдерi болатынын ешкiм жоққа шығармайды.

БишіШараЖиенқұлованыңарқасындабiздiңбиiмiзəлемдiксахнағаазды-көптi шыққанынəстежоққа шығаруғаболмас. Осыдаратұлғаныңеңбегiнiңнəтижесiндеқазақбиiнiңəрөрнегi халыққажеттi. Олөзiнiң түсiнiктi детартымды, əсерлi демəнерлi билерiменсолөзi өмiрсүргензаманныңталабынорындады, жүгiн көтердi. Сөйтiп, Шара апамыз қазақбиөнерiнiң қайталанбас жарық жұлдызына айналды деп айта аламыз. Əрине, Шара Жиенқұлова, Дəурен Əбiров, Зауыр Райбаев, Болат Аюханов, Гүлжан Талпақова сынды бишiлер қалыптастырған салт та, дəстүр де қазақ биiнiң өзiне тəн ерекшелiктердi бойына сақтаған əрi оны басқа елдердiң билерiмен салыстыруға əсте келмейдi. Қай жағынан алсаңыз да оның ұлттық иiрiмдерi, билеу мəнерi дараланып тұрады.Себебi, бiздiң табиғатымыз даламен, еркiндiкпен, кеңдiкпен тiкелей байланысты. Қазақоныңтөсiндеөскентөлбаласы. Бұлқасиетоныңөнерiнедетəнқұбылысəрi заңдылық. Сондықтан да би өнерiнiң негiзi, қалыптасуы, тууы мiне осыдан бастау алып жатады. Бұған «Қазақ биi», «Айжан қыз», «Қаражорға», «Былқылдақ» сияқты ондаған ұлттық билерiмiз куə. Бұлардың денi классикалықөнертуындыларына, бишiлерiмiзүшiнбиүлгiлерiнебаяғыда-ақайналыпкеткен. Олархалық өмiрiн би тiлiмен баяндайды, соны мың бұралған əсем қимылдармен көрерменге жеткiзедi. Қазақ биiнiң түптөркiнiндехалықтыңруханитанымтүсiнiгiнiңжиынтықкөрiнiсi жатқандайкөрiнедi маған.

439

Қазақ билерi – көбiне-көп нақты белгiлi бiр тұрмыс – тiршiлiкке құрылады да халықтың бейне болмысының айнасына айналады. Ол елдiң сəн-салтанатын, жастардың махаббатын, ерлiгiн, елдiгiн, қайғы-мұңын, əл-қуатын дəлме-дəл санмыңдағанқимылмен, қозғалыспен баяндап тұратынболғандықтан бишi сахнада оны бар шеберлiгiмен, бар жан тəнiмен жеткiзуге тырысатыны хақ. Хореографиялық бiлiм алған кəсiпқой бишi де бидi қойған кəсiпқой балетмейстер де жаңа дүниенiң сапасына бiрдей жауапты. Бишi «бидi əйтеуiр билеп шықсам болды» деп ойламай, бидiң көрiнiстiк əсерiнен гөрi оның iшкi айтайын дегентабиғисұлулығынакөбiрекмəнберiп, халықтыңназарын соғанаударуғаденқойса, ондаолбишiнiң биi көңiлден шықты деген сөз. Əр бидiң де адам сияқты өзiндiк ерекшелiгi, мiнез-құлқы бар екенiн бишi əстеестеншығармауыкерек.

Өнер мəдениеттің айнасы. Өнер мəдениеттің алтын қазынасы, оның əсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы. Мен бидi өнерiмiздiң бөлiнбес бiр бөлшегi деп қараймын. Ол сiз бен бiздiң бар өмiрiмiздiң қозғалыстарыменөрiлгенкөркемөрнегi, оныңмаңызыменмазмұнысияқтыболыпкөрiнедi. Солсебептен де ұлттық би қазынамыздың ортаймауын оның жаңа билермен толыға, байи түсуiн ойлайтын жанашыр жандар қоғамға қажет деп санаймын. Осы ретте ұлттық би өнерiмiзге қамқоршы, заңғар жазушы Мұхтар Əуезовтың: «Бiздiң қазақ халқы дарынды, өнерпаз халық, əн, күй деген мұрамызда шек жоқ. Ал бұл қазақ халқынанқалғанбиденмұраөтеаз. Жаңаұрпақосыбидi қолғаалғаныжөн. Менiңбайқауымшаосыөнерге талпыныпжүргенШарасияқтыжастарбаркөрiнедi. Оданбiрнəрсешығатынтүрi бар. Алқайөнердi алсақ та, операболсын, музыкатеатрыболсын, оныңбəрi бисiзболмайды.

Қазақтың мидай даласы. Көкпарды көз алдыңызға елестетiп көрiңiз. Бəйгенi көрдiңiз бе? Жорғаның жүрiсiн көрдiң бе? Мiне, осының бəрi қимыл-қозғалыс. Аттың желiсi, жəй жүрiсi, сылбыр жүрiсi, шабыс жүрiсi осыныңбəрi биемеспе, би. Қазақтыңкүйiнтыңдапкөрiңiз, қандайəуениiрiмдерi, ырғақтаржатыр. Қол өнерi, ағаш үйдiң өзi, ою, кiлем тоқу, өрмек тоқу, ши орау, осының бəрi қимыл, осының бəрiн ойлап музыкасынтауып, күйiнтауыпсəйкестiрсеңбиболыпшығады» ‒, дегенсөзінескеалакеткімкеледі. Ұлы тұлғалар негiзiн қалап кеткен ұлттық дəстүрлi би мектебiмiз де бар, тек оны өз халқымыздың дүние танымына сəйкес туындылармен, ұлттық бояумен өрнектей бiлсек болғаны. Сонда ғана «осы қазақта би болмаған», дегенсөздертиылады.

Менің өнердің , мəдениеттің тарихын оқи отырып түсінгенім: «Би» – ол абстрактілі өнер. Неге олай деп сұрасаңыз, бізге жеткен өнер туындылары деп қарастыратынымыздың көпшілігі сəулет туындылары немесеживопись(картиналар). Албигекелерболсақ, бұлөнертүрінрыцарлар, жоғарғытаптыңадамдары игеруі міндетті екенін ғана айтамыз. Яғни , қортындылай келе басқа да мəдени мұралар сынды бидің де бағасықымбат, дегімкеледі.

Пайдаланғанəдебиеттер:

6.ЖиенқұловаШараБаймолдақызы// Қазақөнері: энциклопедия. – Алматы, 2002. – 222 б.

7.Карменова Ұ. Т. Қазақтың ұлттық би өнері / Музыка əлемінде: мектепте, колледжде жəне ЖОО-да оқыту. – 2015. – № 1/2. – 30-31 бб.

8.МомынұлыП.Шара(Гүлшара) БаймолдақызыЖиенқұлова// Мəдениет. – 2013. – №4. – 29-33 бб.

9.МурашбековаГ. С.Биөнерініңбиігі– Шара/ Бейнелеуөнеріжəнесызу: мектептежəнеЖОО-даоқыту. – 2013. – №4. –

11-13 бб.

10.СахариеваА. СоғысШараекеуінқайтакездестірмеді// ҚазақстанZАМАN. – 2015. – 11 маусым. – 11 б.

ЖАҺАНДЫҚИНТЕГРАЦИЯҮДЕРІСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ БІРЕГЕЙЛІКТІҢ САҚТАЛУМҮМКІНДІКТЕРІ

РахатЕркебұланРашидұлы

М. Тынышбаеват. ҚазККА-ның2курсстуденті.

Ғылымижетекшісі: М. Тынышбаеват. ҚазККА ағаоқытушысыҚанағатовМ.Қ.

Қазіргі кездегі əлемдік интеграция мен жаһандық деңгейдегі құндылықтардың алмасу дəуірінде Қазақстан қоғамы үшін даму бағдарларын анықтау мен жоспарлауда сананың ашықтығы мен алдыңғы қатарлыжетістіктердіқабылдайбілумаңыздыорынғаиеболуда. Біздікіжəнеөзгенікідепбөлуменмəдени оқшауланужергіліктіжəнежаһандықүдерістердібұрмалапқабылдауғаалыпкеліпқанақоймай, сондай-ақ ғылыми-техникалық ілгерілеуді тежеп, сыртқы сын-тегеуріндерге икемделіп, бейімделу мүмкіндігін шектейді. Сол себепті де, Елбасы өзінің жолдауында алдымен адам капиталық қалыптастыруды, қалыптастыру үшін білім берудің сапасы мен технологиясын жетілдіру туралы сөз қозғайды. Адам капиталын қалыптастыру тек білім беру арқылы ғана жүзеге асырып қоймайтыны түсінікті, сол үшін де

440