81

6. Caнaныңaшықтығы

Caнaныңaшықтығызepдeнiңүшepeкшeлiгiнбiлдipeдi.

Aлдымeн, oл жaлпaқ жaлғaндa, Жep бeтiнiңөзiңe қaтыcты aумaғындa жəнe өз eлiңнiң aйнaлacындa нe бoлыпжaтқaнынтүciнугe мүмкiндiкбepeдi.

Eкiншiдeн, oл жaңa тexнoлoгияның aғыны aлып кeлeтiн өзгepicтepдiң бəpiнe дaйын бoлу дeгeн cөз. Тaяудaғыoнжылдa бiздiңөмip caлтымызмүлдeмөзгepeдi. Бiзбұғaндa дaйынбoлуымызкepeк.

Үшiншiдeн, бұл– өзгeлepдiңтəжipибeciнaлып, eңoзықжeтicтiктepiнбoйғa ciңipумүмкiндiгi.

Н.Ə. Нaзapбaeв өзiнiң ipгeлi eңбeгiнiң«Тaяу жылдapдaғы мiндeттep» тapaуындa aлдaғы жылдapдa мықтaпқoлғa aлу қaжeтбoлaтынбipнeшe жoбaныұcынaды.

Бipiншiдeн, қaзaқтiлiнбipтiндeплaтынəлiпбиiнe көшipу жұмыcтapынбacтaуқaжeт.

Eкiншi, қoғaмдықжəнe гумaнитapлықғылымдap бoйыншa «Жaңa гумaнитapлықбiлiм. Қaзaқтiлiндeгi 100 жaңa oқулық» жoбacы.

Eң aлдымeн, жүз мыңдaғaн cтудeнткe жaңa caпaлық дeңгeйдe бiлiм бepугe мүмкiндiк бepeдi. Жaңa мaмaндap aшықтық, пpaгмaтизм мeн бəceкeлiк қaбiлeт cияқты caнaны жaңғыpтудың нeгiзгi қaғидaлapын қoғaмдa opнықтыpaтын бacты күшкe aйнaлaды. Ocылaйшa, бoлaшaқтың нeгiзi бiлiм opдaлapының aудитopиялapындa қaлaнaды.

Үшiншiдeн, Пpeзидeнт «Туғaн жep» бaғдapлaмacын қoлғa aлуды ұcынaды. Oның aуқымы iзiншe oпoңaйкeңeйiп, «Туғaнeлгe» ұлacaды.

Туғaн жepгe, oның мəдeниeтi мeн caлт-дəcтүpлepiнe aйpықшa iңкəpлiкпeн aтcaлыcу – шынaйы пaтpиoтизмнiңмaңыздыкөpiнicтepiнiңбipi. Бұлкeзкeлгeнxaлықтыəншeйiнбipiгe caлғaнқaуымeмec, шын мəнiндeгi ұлтeтeтiнмəдeни‒гeнeтикaлықкoдыныңнeгiзi.

Төpтiншiдeн, Eлбacы жepгiлiктi ныcaндap мeн eлдi мeкeндepгe бaғыттaлғaн «Туғaн жep» бaғдapлaмacынaн бөлeк, бiз xaлықтың caнacынa oдaн дa мaңыздыpaқ – жaлпыұлттық қacиeттi opындap ұғымын ciңipуiмiз қaжeт дeп caнaйды. Oл үшiн «Қaзaқcтaнның қacиeттi pуxaни құндылықтapы» нeмece «Қaзaқcтaнныңкиeлi жepлepiнiңгeoгpaфияcы» жoбacыкepeк.

Бeciншiдeн, «Мeмлeкeт бacшыcы ұcынып oтыpғaн тaғы бip жoбa Жaһaндaғы зaмaнaуи қaзaқcтaндық мəдeниeт» жoбacынicкe acыpу кepeкпiз.

Əлeм eлi Қaзaқcтaнды қapa aлтынмeн нeмece cыpтқы caяcaттaғы ipi бacтaмaлapымызбeн ғaнa eмec, мəдeни-pуxaнижeтicтiктepiмiзбeндe тaнуытиic.

Aлтыншыдaн, Н.Ə. Нaзapбaeв aқылымeн, қoлымeн, дapынымeн зaмaнaуи Қaзaқcтaнды жacaп жaтқaн нaқтыaдaмдapдықoғaмғa тaнытуүшiн«Қaзaқcтaндaғы100 жaңa eciм» жoбacынicкe acыpудыұcынды.

Мeмлeкeт Бacшыcы, қopытындылaй кeлe, eкi дəуip түйicкeн шaқтa Қaзaқcтaнғa түбeгeйлi жaңғыpу жəнe жaңa идeялap apқылы бoлaшaғын бaянды eтe түcудiң тeңдecciз тapиxи мүмкiндiгi бepiлiп oтыpғaндығынa ceнiмбiлдipeдi.

Ғасырлартоғысында, тарихтыңтолқынында, Ұлыдалаөзұлылығыменөшпесбояуынқалдырыпотыр

.Талайата‒бабатобығынанқанкешіп, күндемейтүндемейжаушебіндетұрып, Отанүшін, ҰлыДалаүшін

,ҰлыДаланыңеркіндігіүшінкүрескенталайтектіхалықұрпағыныңаңсағаныбүгінгікөктудыңжелбіреуі

,біздердіңжатбіреудіңбилігіндебибилемей, өзтөріміздеəн‒жыр болыптөгілуіміздіқалады.

Бүгінгі таңд , еліміздің босағасы бекіп, қабырғасы қатайған тұста, ауыз толтырып айтарлық толағай жеңістер мен телегей жаңалықтар орын алып отыр. Осы орайда елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев бүгінгі Қазақстанда көркейтіп келер ұрпаққа мұра ету мақсатында кезекті іс‒ шараларды ұйымдастырып, əр жылдардаөзжолдауларынжолдапотырады.

Асыл діңгегімізді жоғалтпай , тарихта өшпес із қалдырып , келер ұрпаққа мəңгілік мұраны көркейтіп одан əрішыңдапқалдыру‒ елбасыныңосыбір жолдауыныңтүпкінегізідесекқателеспейміз.

БұлсөзімеЕлбасыныңмынабірсөзінегізболыпотыр: «…Уақытқарқынызымыран. Күнікешеөткен сияқты уақиғалар бүгінде тарих беттеріне айналыпта үлгерді. Бұл жаңа мемлекет пен жаңа қоғамның дүниеге

келуініңазаптытолғаққатолы,соныменбіргеғаламатсəтіеді. Солсəтəлі аяқталған жоқ,бірақ ең қиын белестерден аса білдік. Ең қиын жылдар əлі қазір артымызда қалды,

сондықтандаменеліміздіңеңсесібиіктейберетініне сенемін».

«Ел болам десең, бесігіңді түзе» ‒ дейді ұлы Мұхтар Əуезов . Рухани жаңғыруды кішкентай ғана бүлдіршінжанынасіңіруденбастаунегізгішарадепбілеміз. Себебібүгінгібалдырғанертеңгіұлтбейнесі, халықболашағы. Бүгінгіер балаертеңелтуынұстар азамат, бүгінгіқызбалаертеңгіұлттар бишісі.

Əрхалық, əрмемлекетғасырларбедеріндеруханижаңғырып, жаңарыпотырады. Алруханижаңғыру менжаңаруда білімберудіңрөлізор.

Бүгінгібүлдіршіндерғылымментехниканыңзаманында, білімменғылымныңғасырындабілімалып, тəрбиеленуде. Бəсекеге қабілетті бүгінгі бүлдіршін – ертеңгі ұлт бейнесі деуімнің қайнар көзі де осында, себебі заманына қарай адамы дейміз. Бірақ əке мен баланы, ата мен немерені байланыстырып, ұрпақтан

421

ұрпаққа мирас болған, осылайша қоғамның іргесін ұстап тұратын басты нəрсе бар, ол – отбасылық құндылық, ұлттықсалт-сана.

Дамыған отыз елдің қатарына ілігуді мақсат тұтқан еліміз бүгінде білім – ғылымға сонымен қатар , тəрбиеге аса ден қойып , тиісінше оқу‒ тəрбие мен мəдени мекемелер молая түсті. Мұндағы айтпағымыз отбасылық құндылықтарды бойына сіңіре отырып , ұлттық мұраларымызды өз кезегінде тоқтаусыз жаңғырту, соныменқатар заманталабынасайбілімдімеңгергенжасұрпақтыдаярлау – бəсекегеқабілетті мемлекетболып, оданарыөрістеуімізгебастыфакторболыптабылмақ.

Мұндайдадаласындасарқырапаққансулары, биіктеқалықтағанқыраны, бірлігіжарасқанхалқыбар, бізде, арман жоқ.Табиғаттың ғажап қорына бай бұл далам – Абылайдай батырлардың найзасы мен қорғалып, Абайдың даналығынан нəр алып, Құрманғазы күйімен күңіреніп , Жамбылдың жыры мен жырланған дала .Бұл мекенде қасиет бар себебі мұнда аузы дуалы , тілі орамды шешендердің тектілігі бар.Бұл өлкенің ешқашан өшпейтін, керісінше күн санап жазулары айқындала түсетін, сыры мол сырғалы тарихы бар. Асыл қазынанымызды барында бағалап, əлем мойындаған Қазақстанды нұрландыра түсейік. ҰлттықкодымыздыжоғалтпайМəңгілікелдікелерұрпаққакөркейтемұраету– біздің бастыміндет.

Сондықтан заман талаптарына сай өмір сүріп жүрген жастардың түйсігіне сіңдіру мақсатында, іс жүзіндежүзегеасырылуынаатсалысып, күш-жігерсалуғаықпалетуүшіннасихатталуда.

Пайданылғанəдебиеттер:

1.НазарбаевН.Ə. Бoлaшaққa бaғдap: pуxaнижaңғыpу. // ЕгеменҚазақстан, 26.04.2017.

2.Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы.

422

СЕКЦИЯ «КУЛЬТУРА И ЭТИКА ЛИЧНОГО УСПЕХА» / «МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ЖЕКЕ ЖЕТІСТІКТЕРДІҢ ЭТИКАСЫ»

ƏЛЕУМЕТТІКЖЕЛІЛЕРДЕГІКИБЕРМОББИНГ

ОсербаевЕлдос

«Мəдениеттану» мамандығының4 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.д., профессорА.Р. Масалимова

Кибермоббинг – электрондық коммуникациялық құралдардың көмегімен белгілі бір деңгейдегі негативтік жəне қоқан лоққы көрсету мақсатында берілетін ақпараттар. Бастысы оның келтіретін зияндылығыперсоналдытұлға менқатар тұтасмемелкеттідеқұрдымғаəкетуқасиетібар.

ХХІ ғасыр техника мен технологияның қарыштап дамып, күннен-күнге жаңа функциялар мен қосымшаларды іске асыруда, ол əрине, ғылымның жоғары дəрежеде жаңа белестерді бағындырғанының айқын көрінісі. Техниканың жақын кезеңнің өзінде адам қолынан шығатын барлық дерлік іс-əрекеттерді толықжəненегативті-форс-мажорлықсалдарсызістейалуынаалыпкелетінібелгілі. Яғни, барлықөндіріс, инновация жəне тұрмыстық деңгейдегі жұмыстарды техника атқарады. Сайып келгенде, адам қажеттілігі төмендейді жəне жұмыссыздар саны көбейетіні де жұмбақ емес. Айтпағым, қаласақ та қаламасақ та “əр құбылыстың жақсы мен жаман жағы” болатыны белгілі, осы тұрғыда, біздің міндет сол құбылыстардың негативтіекпіндерінетоқтау салу.

Қазіргітаңда“мылтықсызмайдан” атауынаиеғаламторжəнебасқада“бұқаралық” сипатқаиеақпарат алаңдарында белгілі деңгейді “ұрыстар” орын алып жатқаны құпия емес. Сол компьютерлік технологиялардың дамуы барысында қол жеткен еркін ақпарат айдындарының бір легі-ғаламтордағы ақпараттар тізбегі. Əр қоғамның өмірін, көзқарасын, ұстанымдарын жəне мəдениетін керекті деңгейде өзгертіп, түзеп жəне қадағалайтын бұл құралдардың маңызы айтпаса да түсінікті. Əр мемлекет оны өз деңгейінде қадағалап, керегін алып, керексізін мың қақпаның арғы тұсына құлыптап қоятыны бар, осы орайда, “ғаламтор желісін қаншалықты деңгейде қадағалап-тұсауға болады жəне болар болса жеке адам құқықтарына байланысы қандай, əр адам өз қалауынша еркін ақпаратқа ие болуы тиіс емес пе?” деген заңды сұрақтар да табыла кететіні белгілі. Кезінде бір немістің офицері халыққа идеологиялық əсер ету үшін басты тиімді құрал – газет деген екен, яғни, жоғары деңгейге жетелейтін де сол газет жəне мəігүрттендіретін де сол – газет деген екен. Мəселенің төркініне үңілсек, тарихта тұтас халықтар мен мемлекеттер, тіпті, ұлттардың жер бетінен жойылып немесе өрлеуінің маңызды факторы – дұрыс немесе бұрыс жүргізілген ақпараттық саясат, əрине, бұрынырақта ғаламтордың болмағаны белгілі, сəйкесінше, ақпараттуралыойқозғаудыңөзіқисынсыздейтіндер деболар, бірақ, ақпаратəр кезеңдеболғанжəнебола береді, бастысы-олақпараттардыңақиқаттылықдеңгейіжəнеөңделуі. 1кесте

Осыорайда, белгілібірдеңгейдегіэкономикалықталдаужасайкетсек, ғаламтордыңөзіндікқаржылық айналымы əлемдегі көрсеткішпен салыстырғанда 5 орынға табан тірейді екен. Ғаламды шарпыған ғаламтордың потенциалы Германия экономикасынан да асып түсетін жайт тағы бар, сөзсіз, əлемді жаулаған алпауыт күш екенін мойындамасқа шаражоқ. Фунционалдығы асажоғары бұл жүйе арқылы біз білмегенді біліп, көрмегенді көреміз. Жалпақ жұртты шырмаған бұл шырмауықтан келер қауіп те сол деңгейде аса жоғары, əсіресе, бұғанасы қатпаған балалар мен жас өспірімдерге байланысты, себебі, олар өзге жас өкілдерінен көрі ғаламторды анағұрлым жиі пайдаланады. Балаларды ғаламтор желісінен толықтай ажырату мүмкін еместің қасы. Қалай болған күннің өзінде, əр заманның өзіндік талаптары болатыныбелгілі, ғаламтордытехниказаманыныңталабыдепбілейік. Дейтұрғаныменде, ата-анатəрбиесі менбақылауыосыкезеңдеасақажеттіболыптабылады, бірақ, өмірсүрудіңөзіқиындапкеткенбұлзаманда ата-ананыңбаласыныңжанындаотыруықиын, бақылауыдакүрделі.

Қазақстандасоңғыесепкесəйкес, ғаламторпайдаланушылардыңсаны10 есегеартып, халықтың64%- ға жуығын қамтып, ұзын саны 9 млн-ға жуықтап отыр. Жалпы дерек бойынша, қолданушылар көбіне, нақтырақ айтсақ, 63% – ақпарат іздейді, 58% – пошталық байланыстар орнатады. 2015 жылғы зерттеулер бойынша, 5млн 15 жасқа дейінгі балалар бар, сəйкесінше, 15-24 жас аралығындағы пайдаланушылар 97% құрапотыр. Қазақстандықотбасылардың88% ‒ғажуығығаламторжелісінеқосулы, щамаменондағы70% -ды құрайтын балалар ғаламторға еркін кіреді десек, қателеспейміз. “Лаборатория Касперского” мəліметтерінесүйенсек, жасөспірімдердің77%‒ыəлеуметтікжелілердіпайдаланды, алəлемдіккөрсеткіш 63% ‒ықұрайды, бұлжасөспірімдердіңтікелеймағынасындаəлуметтікжелідеөмірсүретіндігінкөрсетеді. Ғаламторда күтіп отырған түрлі қисынды-қисынсыз, негативті ақпарат шаш етектен екенін есептесек, əрине, жағдайдыңмəземестігінекөзімізтолықжетеді. Тағыазақпар, жасөспірімдердіңорташаесеппен50

423

“досы” болса соның тек 25 ғана таниды, ал қалған субъектілердің кім екендігі екені белгісіз, яғни, онда небір арам, зияншыл пиғылды жандардың болуы да ғажап емес, тіпті, дəл солай десек те болады. Ол аз десеңіз, жасөспірімдер прақшаларда өздері туралы барлық қажетті деген ақпаратты өздері ақ ашық формада көрсетеді, яғни, оқитын мектебі, отбасы, достары, қызығушылықтары жайлы мəліметтерді кезкелгенадамешқиындықсызкөреалады, бұлқылмыскерлерүшінтаптырмаскөмекболатыны белгілі.

Заңды сұрақ ғаламторда балаларды қандай қауіп түрлері күтіп отыр? “Ұят” қағидаларын талап етпейтінвидеоматериалдар, есірткініпайдаланужəнеонысатыпалуорындары, ұлтаралықдискриминация, қатігездік материалдары, алдап-арбаудың түрлері, қаржыға оңай кенелудің жолдары, құмар ойындар...

жалғастыраберсекжақынарадабұлтізімбітпейді, тіпті, кейінгікездесəнгеайналғанқауіптіойындарпайда болды. Бұлмəселегеатүстіқарамауымыздыталапетеді.

Өзге мемлекеттер тəжірибесіне көз салсақ, Ресейдің өзінде 2010 жылы балаларды денсаулығы мен психологиясына зияны бар ақпаратты ауыздықтау туралы заң қабылданған, екі жылдан кейін түрлі ақпараттардың жас өлшеміне сəйкес бөлінуін талап ететін заң мақұлданды. Ғаламторға қатысты заңдар тізімібойыншаҚытайкөшбасында, болашағынойлағанмемлекетболсакерек, сонау1992 жылдыңөзінде кəмелеттік жасқа толмаған балаларды қорғау туралы заң қабылдаған болса, бұл үрдіс осы күнге дейін тоқтаған жоқ, тағы бір үлкен жұмыс, олардың белгілі бір орталыққа біріккен шағым білдіру тобы жұмыс істейді. Негізгі мақсат‒ психологияға əсер ететін зорлық-зомбылық, терроризмді насихаттайтын, өшпенділікке жетелейтін сынды түрлі материалдардың жолын кесіп отыру, күресу. Ұлы Британ аралдары да бұл кесапатпен күресуде, мəселен, Ғаламторды бақылау қоры (Internet Watch Foundation), (UK Council on Child Internet Safety) балаларды қорғау ұйымы бар, барлық негативті сипатқа ие ақпараттарды бұғаттап отырады. Сонымен қатар, қоғамды жалған жəне зиян ақпараттардан қорғайтын Байланыс бойынша кеңсе де қызмет атқарады. Мысалдар көп, керегі соларды ала отырып, өзіміздің мемлекет болашағына қажетті шараларды қабылдаумыз қажет. Осыған орай, бізде де 2015 жылы Парламент Сенаты “Балалардың ден саулығы мен дамуына зиян келтіретін ақпараттардан қорғау туралы” Заң қабылданды. Осыған сəйкес, балаларға арналаған бағдарламалардың сипаты, мазмұны мен мақсатына көңіл бөлініп отырды. Қазақстан үшін ақпараттық қауіпсіздік саласында бар күшті жұмылдыру аса маңызды болып отырғаны белгілі. Қазіргі заманда адамзат үлкен кесапат болып тұрған терроризмнің белең алуымен қарқынды күресуде, яғни, барлық күшті деструктивті күштерді ауыздықтау мен олардың көздеген сепаратистік мақсаттарын болдырмау маңызды. Киберқылмыспен күресудің барған сайын артпаса, кемімесі анық. Киберқылмыспен қатар, ғаламтор мен əлеуметтік желілерде діни экстремизиді насихаттайтын жəне теріс діни принциптер туралы ақпарберетінұйымдардыңжұмысынбұғаттау.

Əрбірата-анабаласыныңғаламторғашығуыншектеугеболатынəдістердебар. “Балаларбраузері” деп аталатынбағдарламаорнату арқылыжəнеөзгедежолдарбар.

Мəселеніңшешімі‒мемлекетосыншалықмыңалабұртқанкереметтетекеселдіуақыттаақпаратдейтін алыптың мазмұнына қарай тұсау салуы қажет. Төменде тек сол ағынның бір тұсын көрстетіп, сараламақпын. Айта кетерлік мəселе, дұрыс берілген ақпарттың өзін дұрыс интерпретацияламау арқылы үлкен проблеманың шетін ашуы да мүмкін, сол себепті осынша ма бір деңгейде феноменалды күшке ие жəне соншалық нəзік мəселені ғылыми жəне объективті тұрғыдан қарастырған жөн. Мəдениеттанушы ретінде айтарым, əрине, аталмыш мəдени жəне əлеуметтік құбылыстардың болуы жəне қоғамда маңыздылыққа ие болуы-заңды құбылыс, ышқынып жəне жиырылатын əрекеттердің қажеті шамалы, тек сол құбылыстарыдың қажетін алып, қажетсізін қоғамға жеткізбеу мəселесі. Шетел тəжірибесі Қазақстан сындытарихүшінəлісəбижəнеаларасуларыалдағымемлекетүшінасамаңызды. Жапонияныңөзіндеосы мəселелерді ретеу үшін ұлттық сал-сананы орталық ретінде ала отырып, “Кайдзен” жүйесін қалыптасытрған, білетіндер бұлжүйеніңэкономикалық тұсындатілгетиекетуімүмкін, басты принципі– кез-келген жаңа құбылыстың тез арада мемлекеттік саясат пен халыққа бейімделіп кетуі, яғни, о бастан келген толқынды белгілі бір цензурадан өткізіп, өңдеп əрі əрлеп қоғамға жіберуі. Дəл осы тəжірибені пайдалану арқылы біз де көп мəселені жоқ болған тұсынан бастап алдын алар едік. Өкінішке орай, алдын алуданкөрісалдарыменкүресіпжататынымызтағыбар.

Жастар кез-келген мемлекет үшін аса бағалы да салмақты маңызға ие. Яғни, олар мемлекеттің ертеңі, мұрагері. Мұрагерді дұрыс тəрбиелеп, жоғары сана-түйсікке қолын жеткізу арқылы патша өз халқының жарқын да айқын болашағын қамтамасыз етеді. Мен де өз халқым мен мемлекетімнің ертеңі ретінде аталмышмəселелердісараптап, шамамкелсеолардыңшешіміндетаппақшымын. Жастардыңөкіліретінде ғаламтор, оныңішіндеəлеуметтікжелілердің маңызыменмағынасынбілетініманық.

424

МƏДЕНИЕТТАНУҒЫЛЫМЫНДАҒЫТІЛДІККОММУНИКАЦИЯ

Жексенбаева Мадина

«Мəдениеттану» мамандығының4 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.д, профессорИсмағамбетоваЗ.Н.

Тіл – мəдениеттің көп қырлы жəне бірегей құбылысы болып келеді. Адамның жəне қоғамның барлық алуантүрлілігінкөрсетіп, өзініңдинамикасыменэволюциясыпроцесіндемəденигенезгеайтарлықтайəсер етеді. ХХғасырданбастаптілдік зерттеулер біріншірет жалпыметодологиялық мəнгеиеболып, көптеген ғылымдардың дамуына септігін тигізіп, соның ішінде мəдениеттану ғылымыың дамуына үлкен үлесін қосады. Қазіргі дамығанзамандағы гуманитарлы білімде тіл күрделеніп дамушы семиотикалық системаға жатқызылады. Тілауқымдыəмбебапқұралболыпкеледі, себебі, олжекетұлғаныңойынжеткізуменқатар, кез-келген мəдениеттің дəстүрін, тарихын, философиясын, дінін,ділін түыіндіруші болып келеді. ХХ ғасырдың басында аналитикалық философия, философиялық-құрылымдық антропология, лингвистика, этнология, семиотика, прагматизмсияқтытағыбасқагуманитарлығылымдардатілмəселесінебайланысты көптеген концепциялар, теориялар, тұжырымдар құрылған болатын. Мəдени-тілдік зерттеулердің аудиториясынаұлттықтілмəселесіайналды.

ХХ ғасырдың мəдениеттанудағы тіл мəселесін жан-жақты зерттеген орыс жəне эстон мəдениеттанушысы, семотикЮрийМихайловичЛотманөзінің«Культураивзрыв» аттыеңбегіндетілмен тілдентысауқымдыаймақтағы сөздіңмазмұныменайтылуыныңқарма-қарсыекеніннегізге алған. Тілдің тілден тыс шындықпен сəйкес келмеуі өте ертеден келе жатқан түбегейлі мəселелердің бірі болып келеді. Тілөзəлемінқұраушыболыпкеледі. Дегенментілдіңқұрғанəлеміментілəлемінентысқолданыстажүрген тіл əрқашан сəйкес келмейтіні рас, бұл адамдар үшін табиғи заңдылық. Əлемдегі тілдердің алуандылығы əр мəдениетті сонымен ерекшелейді. Дүние жүзіндетек қана бір тіл бола алмайды, бұлөтеүлкен иллюзия екенін ескерген жөн. Кез-келген мəдениеттің құрылымында миналды екі тіл кездеседі. Тіл мен мəдениет əрқашан бір-бірімен тығыз байланысты болып келеді жəне ажырамайды. Мəдениеті жоқ тіл, жоғалып кеткен тіл ұғымымен тура келеді, себебі мəдениетсіз тіл өзін ешқашан өзін ашық көрсете алмайды. Тілсіз мəдениеттеөмірсүреалмайды, себебіжекедарамəдениетекенін көрсетеалу үшінтілкерек.

Əр мəдениеттегі минималды екі тіл бірдей қолданыста болып, бір беткейде орналасқанмен, өз ішінде айқын көрініс табатын шекарамен ерекшеленеді. Осыдан көптілділікке ұмтылу мəселесі қозғалған болатын. Бірақ уақыт өте келе осы мəселеден біртілділікке ұмтылу көрініс табады. Нақты бір шындыққа жету үшінуниверсалдыбір тілкөшбасынбастайды.

Деррида өз еңбектерінің бірінде екі жақты, əрі бір-біріне қарама-қарсы ойын айтқан болатын: «1. Біз əрқашан бір тілде сөйлейміз; 2. Біз ешқашан бір тілде ғана сөйлемейміз» Біз нақты бір тілде сөйлегенмен, сол тілден тыс дамыған диалект сөдермен де сөйлейміз, сол себепті біз монолингвамыз. Нақты көрініс тапқантілдіөзгерпейтінтазадиалектболуымүмкінемес, солсебептібізнақтыбіртілдеғанасөйлемейміз. Бұл жердетіл мен тілді тасушының байланысын ескерген жөн. Тіл тасушының мəдениетін анықтаушысы, жеткізушісіболатұра, солтасушыныңкүнделктіөміріндегіқолдануындаүлкенөзгерістергеиеболады.

Тілдің маериалды аспектісіне: ритм, екпін, тон сияқты ерекшеліктері жатады. Тілдің материалды аспетісітілдіңтолықмінезінашыпкөрсетеалады. Демек, тілментілтасушыбір-ьіріментығызбайланысты болса, екеуінің мінезін тілдің мəдени аспектісі арқылы көріп, бақылауға болатыны анық. Монолингва екенін сезінген субъект өзін жалғыздыққа итермелеп бастайды. Себебі, тіл тек соған ғана тиесілі болып келеді. Уақыт өте келе субъект басқа тілдермен байланысқа түсіп бастайды. Субъектке қарағанда тіл ана ғұрлым ауқымды екенін ескерсек, тіл əрқашан масштабты түрде дамып, көп жағдайда субъект тілге иелік етеалмайқалады.

Тіл адам ойымен тығыз байланысты болып келеді. Тілдің көмегімен ғана адам абстрактылы ойлай алады. Абстрактылы ойлау таным мен ойлаудың басты құралы болып келеді. Тіл‒ бұл адамдардың бірбірімен коммуникацияға түсу нəтижесінде пайда белгілер шындығы немесе белгілер системасы. Тіл арқылы ақпарат алмасу жұмыстары іске асып,сонымен қатар адам бойындағы ойды саралап, тəртібін қадағалауға негізделген. Тіл адамзат баласынынң мəдениеттенуінің бірді. Яғни бір индивидтің екінші индивидпенмəдениетаралыққатынасқатүспеуі, мəденинормаларсыз, құндылықтарсызөмірсүруіадамды адамдықтан ажырата түседі. Адамзат баласына міндетті түрде коммуникация мен трансляция қажет. Кез келген сəтте қоғамның синхронды қарым-қатынасы жеке тұлғалардың қызметін үйлестіру құралы ретінде жəне диахрондықты ақпарат беру құралы ретінде ұрпақтан-ұрпаққа дейінгі «мəн-мағына» деп есептеу керек. Алғашқыбайланыстүрініңартындакоммуникация, екіншісі‒хабартарату, яғнитранляцияжатады. Байланыс пен хабар тарату арасындағы айырмашылық өте маңызды. Байланыстың негізгі тəсілі кері байланыс. Адам тілінің биологиялық негізі жоғары жануарлардың жəне ең алдымен антропоидті маймылдардың сигналдарының күрделі моторлы жəне дыбыстық формаларынан болды. Бейтарап

425

дыбыстық кешендерден қарапайым адамдар күрделі жəне күрделі дыбыс қалыптастыруға көшті. Адамдарғатəнекіншісигналжүйесіфизиологиялықнегізболды.

«Əлем, меніңəлемімдегенфакт, ментүсінетінтілімніңшекарасыменөлшенетініненбайқалады.» Л.Витгенштейн.

Тіл – коммуникация арқылы таралып, дамып отырады. Коммуникация дегеніміз хабардың берілуі, ойлармен алмасу, яғни ақпараттық байланыс болып келеді. Белгілер арқылы хабарлау кезінде кейбір мазмұнбірсанадан(ұжымдықнемесежеке) екіншісінеауыстырылады.

Тілдік коммуникация – бұл əлеуметтік процесс. Ол қоғамда байланыстыру функциясын орындайды. Көрнектімəдениетқайраткері, жазушыУмбертоЭкотілдіккоммуникацияныкеңінентүсінеді: «Мəдениет

– ең алдымен қарым-қатынас». Қандай ғылыми тұжырымды қасрастырмасақ та, ең алдымен мəдениеттің тілсіз, тілдіңмəдениетсізөмірсүреалмайтынынназарғаалғанжөнболыпкеледі.

СЕМЕЙҚАЛАСЫНЫҢДІНИАРХИТЕКТУРАЛЫҚЕСКЕРТКІШТЕРІНЕ СЕМИОТИКАЛЫҚТАЛДАУ

Қуанышбекова Жансая

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Семейдің негізі 1718 жылы қаланды, Петр 1 шығыс жеріне жəне Ертіс өңіріндегі бекіністеріне қорған салу туралы жарлық шығарды, құрылыс 1714 жылдан 1720 жылға дейін созылды. 1718 жылдың кезінде Семипалат бекінісі подполковник П.Ступиннің бақылауымен «толық қарулану жүргізіліп, бекітілді». «Семей» сөзі– көнетүркілергежататынсарыұйғырлартайпасыныңтілінде«киелімекен» дегенмағынаны білдірсе, «Алаш» сөзі – түркі тілінде бауырлас, қандас, туыс деген мағынаны береді. Яғни, Семей, Алаш атауы – тұтас түркі дəуірінде қалыптасқан ең ежелгі атаулардың бірі. Семипалат бекінісіРесейменҚазақстанарасындағы негізгі сауда орталықтарының дамуы арасында ерекше роль атқарды. Семейдің алғашқы құрылғанынан бастап, мұнда сауда жасау үшін жоңғар қалмақтары, бұхаралықтар, ташкенттіктер, қоқандықтаркелебастады. Азиялықкүпестерсаудаоперацияларынбақылау мақсатында 1728 жылдан кеден мекемесі құрылды. Алғашқы жылдары Семей кедені Москвадағы Мемлекеттік Комерц-Коллегия бас басқармасында орналасқан Сібір жарлығына бағынды. 1776 жылы Батыс-Сібір генерал-губернаторы бекіністің жаңа жобасын жасау үшін капитан И.Г.Андреевті жіберді. Дарынды инженер, бекіністерді қайта салып, жолдар, көпірлер салды, жолдар мен қоршаулардың, бекіністердің жоспары мен картасын түсірді. Жаңа бекініске ескі бекініс тұрғындары, казактар, əскери қызметкерлер, сол сияқты саудагер адамдардың бөлігі көшіп келе бастады. 1854 жылдың 1 қазанында Семей облысының салтанатты ашылуы болды. Шағын ғана Семей қаласы бірден облыстыққа айналды. ҚайтақұрылғаноблысРесейимпериясы құрамындағыеңкөлемдісіболды.

Семей қаласы осындай өзінің құрылу тариxымен ол қарқынды дамыған қала болып есептеледі. Кейіннен қала тарихымен байланысты түрлі архитектуралық ескерткіштер пайда болды. Солардың қатарына үлкен маңызға ие діни архитектуралық ғимараттарды айтуға болады. Діни ғимараттар əр елде болсын өзіндік мағынаға ие. Семей қаласының да діни ғимараттары қазіргі таңда пайдалануда. Сонымен қатар, олелтарихыменбайланыстыархитектуралық ғимараттарболыпсаналады.

Воскресенскправославиесоборы

Бұл ғимарат «Тоновтық» құрылыстар типіне жатады. Лейб-гвардия егер полкына арналған СанктПетербургтегі Миронов шіркеуінің жобасын жергілікті сəулетші Болботов қайта өңдеп жəне жергілікті жағдайларға ыңғайлап жасаған. Бір қарағанда шіркеу притвордан, трапеза бөлмесінен, негізгі бөлік пен алтарьдан тұрады. Негізгі ауқымның үстіне қуатты сегіздік орналасқан, оның əр қыры үстіңгі жағы жартылай циркульді дөңгелекпен аяқталатын тар тереземен ойылған, оның əрқайсысының ағаш қаптамалары бар. Сегіздіктің қырлары үлкен кокошниктермен тəмəмдалады, олардан трапеция тəріздес жабық шатырлардың қырлары басталады. Шатырдың өзі əлгіден кішіректеу кокошниктермен аяқталады, оларды жоғары қарай кеңей беретін сегізқырлы, православиелік крест орнатылған бас жағы сарымсақ тəрізді барабан көтеріп тұрады. Негізгі ауқымның бұрыштарында төрт онша биік емес барабан бар. Шіркеудіңбатысжағындатөрттіктесегіздікпринципіменорналасқанпритворыбарқоңыраумұнарасыбар. Төрттіктің бұрыштары жауырындық қабырғалармен өңделген. Оның жартылай циркульді болып аяқталатын тік бұрышты ойықтары бар. Сегіздік пен қоңырау бөлмесі де сегіздік секілді аяқталған: онда шатыр тəрізденіп аяқталатын бірқатар кокошниктер мен басы сарымсақ тəрізді болып бітетін күмбезбас орналасқан. Осы тəріздес күмбезбастың бірі алтарьлық бөліктің үстінде қойылған. Өкінішке орай, ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында жүргізілген оған жақын маңайды жаңғырту кезінде тарихи қоршауы жойылған.

426

Воскресенскхрамыүшпрестолды: бастысыХристостыңТірілуіқұрметіне, солтүстікбөліктегісіҚұдай Архистратигі Михаилдың құрметіне, оңтүстік бөліктегісі бірінші Воронеж епсикопы шырақшы Митрофанныңқұрметінеорнатылған.

Кеңес өкіметінің алғашқы он жылдықтарында бұл храм əрекет етіп тұрған. Əртүрлі жылдары ол «жаңартушы», «григориандық», кейіннен қайта православиелік болып жүріп, дінбасылары жаппай тұтқындалып, көздері құртылған 1937 жылы жабылып тынған. Солардың қатарында Воскресенск храмыныңсоңғыпірəдəрібелгіліғалым, протоирейБорисГерасимовтеболған. Храмтолықталауғатүскен, дегенмен бұл Семейдегі бұзылмай қалған бірден бір шіркеу. 1944 жылы мұнда қайтадан ғибадат ету басталған. БасқахрамдарбұзылыпқалғандықтанжəнеВоскресенскхрамыСемей-Павлодарепархиясының билеушіархиерейлерінің тұрақты түрдемінажат ететінорны болғандықтан Кафедралықсобор мəртебесін алған. Қазіргікездеепархиятаратылған. Воскресенсксоборықаланыңбұзылғанхрамдарыныңбезендірілу фрагменттерін, атапайтқанда, Знаменсксоборыныңиконостасынсақтапкеледі.

ТыныбайКəукеновмешіті

1852 жылғы 15 желтоқсанда Семей қалалық думасы Үкіметтік сенаттан Ертістің сол жақ жағалауындағы Слободкаларды қаланың шеңберіне қосуды сұрайды. Бұл туралы Омбы мұражайындағы «Судың ар жағындағы Слободканың Семей қаласына қосылуы туралы істің» материалдарында жазылған. Судың ар жағындағы Слободкалар «Тыныбай», «Жоламан», «Тарақты» секілді шектескен үш мекеннен тұрады, ондаденіқырғыздарболыптабылатын534 үй, 2696 жантұрады» делінген. Үкіметтіксенатқалалық думаның өтінішін қанағаттандырған. Сол жақ жағалаудағы «Тыныбай Слободкасы» деп аталған қаланың бір бөлігі уақ руынан шыққан екінші гильдиялы көпес Тыныбай Кəукенов деген қырғыздың (қазақтың) есіміменбайланысты. Мұны1839 жылғы22 тамыздағы«Семейқаласыныңжоғарғыжағындакөшіпжүрген қырғыздардың жағдайы туралы баяндама» атты мұрағаттық материалдар да растайды: «...Семейлік Тыныбай Кəукенов деген қырғыз қырда сауда жасаумен айналысып, біршама қаржы жинап алды, сөйтіп қаладаүйсалып, 1839 жылыүшіншігильдиябойыншакөпестіккежазылды».

Сондай-ақ Қазақстанның архивінде «Уақ болысының старшинасы Кəукеновты Семей қаласының көпестер сословиесіне кіргізу туралы» 1842 жылғы мұрағаттық іс сақталған. Жоғарыда көрсетілген материалдар Т.Кəукеновтың шыныменСемейқаласындаөмір сүргенін қуаттайды.Көпес болғандықтанол Ертістің сол жақ жағалауынан тұрғын үй салған. Үйдің жанынан мұсылмандарға арнап мешіт салдыра бастаған.

Ескерткіштің архитектурасы «татар-сібір» мешіттері деп аталатын типке жатады, бұлардың салыну принципіправославиедінисəулетұүрылыстарынаөтеұқсас, мұндадабірбіліккеауқымыəртүрліқұрамдас бөліктер орнатылған. Басты ерекшелігі исламға тəн ғимараттың күмбез жəне тік формалы болып аяқталуындажатыр. Мұнарамұндамешіттіңорысшіркеуіндегі«трапеза» бөлмесініңнемесепритвораның орнынан орналасқан бөлігінің үстіне орналасқан бөлігінің үстіне орнатылған. Прииртыш православие шіркеуінің сəулет өнерінде негізгі ауқымының төрттігі шағын төрттікпен немесе сегіздікпен толықтырылса, мешіттебұлкүмбездікжабынарқылыбіршамабасқашашешімтапқан. Тыныбаймешітінің қабырғалары жұтаң безендірілген. ОГларды тік бұрыш формалы терезе ойықтары, сондай-ақ əйелдерге арналған бөлмені жарықтандыратын негізгі ауқымның екінші қабатының төбе терезелері жандандырып тұр. Əртүрлі өрнектермен əшекейленген түтін құбырлары мен су ағар құбырлар қосымша əр береді. Ғимаратты жаңадан қаптау мен мұнарасын «жаңғырту» əрекетінің сəтсіз шыққанын атап өткен жөн. Ойланбайжасалғанəрекеттердіңсалдарынанмұнарада, бүтіндейалғандамешіттеөзініңбастапқыкелбеті мен сұлулығынан айрылды. Яғни, ондағы «ескінің бояуы» кетірілді. Ал сəулеттік көріктен жұрдай ауладағықосалқықұрылыстарескерткіштіеңпайдалыбайқаунүктелеріннқарауғамүмкіндікбермей, оны жауыпқалған.

Бірмұнарлымұсылманмешіті

МешіттіСтамбулданкелгенсəулетшіҒабдуллаəпендісалған.

Бұл ғимараттың сəулеттік-көркемдік бейнесі биік конус тəрізді жабынмен аяқталатын дөңгелек формалы, екі қабатты сымдай тартылған мұнарамен айқындалады. Терезелердің үлкен ойықтары таға тəріздес сынадай қағылған аркалармен жабылған. Мешіттің подвалдық бөлмелері бар, ол бірдей төрт бөлікке бөлінген, олардың əрқайсысының екі есігі бар. Бұлар: қоймалар, шаруашылық орындары ретінде пайдаланылады. Мешіттің подвалдық бөлігінің астында тамбур бар, оған жақын тұрған подвалдық бөлік арқылы кіруге болған. Тəрізі, ол мешіттің бағалы заттарын сақтайтын құпия орын қызметін атқарған секілді. Негізгізалалтарьлықбөлігіндеүшқырлыкертпешсалынғанмихрабыбарүшбөліктіорын. Михраб мұсылмандардың қасиетті қаласы Меккеге бағдарланған. Төбесі қалыпты жабылған. 14 терезесі бар, олардың конфигурациясы ұқсас, онда тік бұрыштар сырт жағынан өңделген жасанды тастармен əшекейленгенжартышеңберлерараласыпкеледі. Үшесігіменкіреберісібарпорталдықбөлмесісарымсақ тəрізді барабаны жоқ шағын күмбезбен аяқталған. Екі күмбез де алтындалған жарты аймен тəмəмдалады. Порталдың есіктері мен бұрыштары капительдері бар жартылай колонна ретінде салынған. Есіктердің үстінде суреті жағынан шағын күмбезді қайталайтын терезе ойықтары бар. Ғимараттың экстерьерінде

427

негізгі залдың порталдық бөлігінде бұрыштарда орналасқан екі мұнара белгілі бір роль атқарып тұрғаны сөзсіз. Залданмұнарағаесіктерменжоғарғыалаңдарғаапаратынбаспалдақтарменкөтеріледі. Жебетəрізді тартерезелерібармұнараларжартыайларментəмəмдалады. Жерденбастапкарнизгедейінмешіттіңбүкіл ғимараты рельефті белдеулермен өрнектелген. Мешіт кірпіш бағаналар жəне үстінен ағаш орнатылған тағаныбарқоршауменқоршалған.

Ғимараттың ауқымы əр түрлі жекелеген бөліктері бір білікке орнатылған секілді: қанатшасы бар порталды бөлме, православиелік діни сəулет өнеріндегі «трапеза» бөлмесі тəрізді аралық бөлме, негізгі бөлікжəнемихраб. Мешіттіңқабырғаларықашаутастыжауырындықтармен, иілгенернеулерменмолынан безендірілген. Қазіргі кезде бұл бөлшектері ақшыл жасыл түспен боялған. Негізгі бөлігі күмбезбен аяқталады. Негізгі ауқымды қосымша безендіруге ғимараттың ұзына бойына орналасқан, аралықтары əрлегішторкөздерментолықтырылғанмұнарашаларқызмететеді. Ескерткіштіңжалпықабылдауынаоның кірпішпенқаланып, əрленгенернеулерментəмəмдалатынжəнетөртқырлыжабыныбаршағынбағаналары да қосымшақызмет етеді. Бағаналардың арасына шойын торкөз орнатылған. Қоршаудың негізі-бағаналар арасындағыкеңістіктетемірменжабылғаніргеқабырға, бұлжауын-шашыннанбүлінуденсақтайды. Қазіргі кезде мешіт мұсылмандардың жабдықтарды жөнелтетін асханасы қызметін атқаруда. Өкінке орай, ескерткіш аумағында соңғы уақытта өзінің бет-бейнесі жағынан ешқандай сын көтермейтін құрылыстар пайда болды. Олар Семейдің ең таңдаулы мешітінің кейпін кетіріп-ақ тұр. Екінші бір мəселе тарихисəулеттік бағасы зор жəне мешітпен органикалық түрде астасып тұрған бұрынғы Татар слободасының тарихиқұрылыстарыныңбұзылуыболыптабылады.

Часовня 1902 жылғысəулетескерткіші

Қырғыз Рухани Миссиясы бастығының орынбасары, Санкт-Петербург университеті мен Рухани Академиясыныңтүлегі, келешектеОрысПравославиешіркеуініңбелгіліиерархыКуйбышевжəнеСызрань митрополиті болған, иеромонах Мануил Лемешевский негізін қалаған православие Сергектік қоғамының бастамасыменсалынған. Олсоныменқатарірітарихшыболғанадам, соңынабірқатареңбектерқалдырған. Солардың ішінен «Жизнеописание русских церковных иерархов» деген еңбегін атауға болады, онда орыс шіркеу дінбасыларының бұлғақ пен төңкеріс, азамат соғысы жəне кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы қуғын-сүргін кезіндегі тағдыры баяндалған. Қазіргі кезде ғимарат Орыс православие шіркеуінеқайтарылғанжəне«Никольск часовнясы» дегенатқаие.

ЧасвоняХІХғасырдыңортасындаЗаречныйслободкасындаорналасқанайырбас(меновой) ауласында қоғамдықжəнежекеменшікқаражаттарғасалынған.

«Обзор Семипалатинской области за 1902 год» басылымының 74-ші бетінде ол туралы мынадай мəліметтерібар: часвонясалу26912 рубль80 копейкадатүскен. Сəулетшібелгісіз.

Часвоняменбайланыстыаңыздаркөп. Соныңбірімынадай:

«Көпес Ертістен тауар өткізіп əкеле жатыпты. Қатты дауыл көтеріліп, тауардың бір бөлігі суға кетеді. Көпестің өзі əзер аман қалыпты. Толқын оны қазіргі кезде часовня тұрған жерге таяу жағалауғашығарып тастаған. Өзін амансақтапқалғаныүшінқұдайғаалғысретіндекөрпесосычасвонясалыпты».

Ғимаратшағынтөртбұрыш іспеттіетіпсалынған. Кірересігібатысжағында. Екіжаққабырғаларында өрнекті шойын тормен торланған екі аркалы терезелері бар. Əрбір қабырғасы ортасында декорациялық қызғалдақгүлібаркескінменжəнекүрделіпрофильдікарнизбенаяқталады.

Қораптардың қиылысқан жерінде сегіз қырлы шатыр орналасқан, оның төбесінде сарымсақ тəрізді барабанжəнеауыршойынкресторналасқан..

Ескерткіш-елдің, халықтыңмəденимұрасыныңжалпыламаатауы. Ескерткіштерарқылыбізкез-келген тарихи мəлімет ала аламыз. Сол сияқты, Семей қаласындағы архитектуралық құрылыс ғимараттары, ескерткіштер өте үлкен маңызға ие. Олардың əр қайсысы қаланың жалпы көрінісінде, қаланың тарихын қалыптастыруда үлкен маңызды роль атқарады. Ауқымның шағындығына қарамастан бұл ғимараттар таңдаулыдіни құрылыстарғатəнақиқатасқақтықпенұлылыққатолыболыптабылады.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Шығыс Қазақстан облысы сəулет жəне монументалды ескерткіштердің тізбесі. Өскемен: Шығыс Қазақстан облыстық мəдениетпенөнердіқолдаудыңмемлекеттікқоры. Өскемен. 2005 жыл. 64-116 бет

2.http://ped.kz/-о-амды-п-ндер/тарих/семей-аласы-туралы.html

3.https://akimsemey.gov.kz/journal/view/3/2771

4.ТөлебаевТ. Қалалартарихы: жаңадеректертыңкөзқарас// 7 дней. 2002.

5.ҚазақСоветэнциклопедиясы. 10 том. Алматы. 1977.

428

ҚАЗАҚХАЛҚЫНЫҢМƏДЕНИӨЗІН-ӨЗІТАНУЫНЫҢ ҚҰРАУШЫЭЛЕМЕНТТЕРІ

ЕралыАйгүл

«Мəдениеттану» мамандығының3 курсстуденті Ғылымижетекші: филос.ғ.к, доцентƏ.Ө. Өмірбекова

Қазіргі ұлттар бұрынғы этникалық байланыстар, нақтырақ айтсақ, өткен тарих туралы естеліктер, мифтер, дəстүрлер, ритуалдар, символдарментілболмасапайдаболмаседі.

Мысалы, мəдниеттеі символдық образдар бір топты біріктіруде маңызды роль атқарады. Қазақ халқы халық ретінде қалыптаспас бұрын уақыт кеңістігінде белгілі эволюциялық өзгерістерді бастан кешірді. Қазақ қоғамы өткен ғасырда қазақ халқының жеке жəне ұжымдық санасын түбегейлі өзгерткен екі маңызды өзгерістерге ұшырады. Біріншіден, көшпенді өмірден отырықшылыққа ауыстырған ұжымдастырукезеңі. Екіншіден, Ортаазиялықаймақтакөпұлттымемлекетболыпқалыптасуғанегізсалған социалистік құрылымның құлдырауы нəтижесінде қол жеткізген тəуелсіздік. Екі фактор да қоғамның əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени қайта құрылуына əкеліп соқты. Мəдени бірегейлікті түсіндірмес бұрынкөшпелішаруашылықтанотырықшылыққаауысу кезеңіндегіөзгерістердіатапөткенжөн.

Қазақхалқыныңұлттықбірегейлігініңқалыптасуындамаңыздырольатқарғанұжымдастыру кезеңіне дейінгі жəне одан кейінгі символдық атрибутикаға көңіл бөлу керек. Ұжымдастыруға дейін қазіргі Қазақстан территориясында екі мың жылдан астам уақыт бойы көшпелі шаруашылық басым болды. КқшпелішаруашылықүшінадамныңөзіндікМенінжүзегеасыратынүлкенкеңістіктежербастықұндылық болды. Мысалы, қазақмəдениетіндедала‒жердегітұрмыстыңобразы, тау‒айбындылықтың, ұлылықтың, су‒ өлілер патшылығының символы болды. Көшпелі элемент əртүрлілік сезімін тудырды, ашықтықты арттырды, белсенді принципті əлемдік көзқарас элементі ретінде топтастырды. Сондықтан «адам ‒ бұл əлемніңорталығы, оныңішіндеұсақ-түйекнүктесіемес, оныңбөлігі, мəңгілікаспансияқтыкеңжəнекүшті, шексіз далалар, бірден түсе алмайтын кеңістік». Европа мəдениетімен салыстырып қарағанда, адам (жер бетінде азап шегетін күнəһар тіршілік) өзінің Можно здесь отметить, что в отличие от европейской культуры, человек (греховное существо которому дано испытания на земле, а жизнь всего лишь страдания) өзінің аумақтық кеңістігін шектемей, əлемнің бөлігі болды, өзінің Менімен қақтығысқа түспеді. Қазақтар үш жүзге‒ Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзге бөліне отырып, кең таралған тайпалық жүйеге бөлінген. Қазақ халқы үшін тайпалық фактор маңызды болды. Əрбір қазақ бір тайпаға (жүз, тайпа, ру, тұқым) тиесілі болды. Əр руда өздерінің ата-бабалары (шежіресі) жəне сəйкестендіру үшін пайдаланылған белгілері (таңба-таңба) болды.

Əрбір таңбаның өзіндік мағынасы мен бай тарихы бар еді, ол кейде əдет-ғұрыптар мен жазбаша дереккөздерденкөпнəрсеайтаалатынеді. Рас, билеушіэлитаныңөкілдерініңжалауларынажəнемөрлеріне бірыңғай эмблемалар болған жоқ. Көшпенділердің əрбір билеушісі, хан немесе сұлтан өзінің туы жəне өзінің жеке мөрімен ерекшеленді, олар басқа да ұқсас символдық үлгілерден сəндік əшекейлермен жəне олардыңиесініңбелгісіменерекшеленді. Көшпенділердаладакездескенкезде, біріншікезекте, малдыңəлауқаты туралы («Мал-жан аман ба?»), сондай-ақ, тектің тиесілі екендігі туралы («Сенің ата-бабаларың кім?») сұрақ қояды. Мал шаруашылығы ‒ көшпенділердің негізгі жұмыс орны. Ол қоғамның ұйымдық құрылымын анықтап, сөздің мағынасында көшпелі мəдениеттің тақырыбы болды. Ірі қара мал материалдық байлық үшін метафора ретінде қабылданады, ол адамның жоғары əлеуметтік мəртебесін, оныңəл-ауқатыкөшпенділіккеəсеретті. Өйткені, көшпенділерүшінеңқорқыныштыөмірсалты‒текқана көшпенді адам бөтен адамға қарсы тұра алады жəне сол арқылы «өзін» анықтайды. Дəстүрлі қоғамдарда жалпыға ортақ əрекет ретінде əрекет ететін семантикалық мазмұн этникалық немесе діни көзқарастар арқылы«біздің» дегендібілдіретінзаманауитəсілдерменсалыстырғандаөздігіненөзгертеалмайды. Белгілі біржүзгетиесіліболу даосылайеді.

Образды тарихи, діни жəне мəдени толықтыру қарапайым ғана анықтаушы болған жоқ, яғни, кімнің бөтен, кімніңөзінікіекенінанықтауғамүмкіндікберді. Тіптілингвистикалықсөздікқорымыздажатнəрсені нақты анықтайтын жəне өзінің Менінің шекарасын айқындайтын «жатақ» сөзі сақталып қалған. Егер «жатақ» сөзінің мағынасын тереңірек қарастырсақ, көшпенділердің өзге мəдениет өкілдерімен қарымқатынасының құпиясын ашамыз. Ең алдымен, біз «жатақ» сөзінің мағынасын түсінуіміз керек. Егер бұл сөзді мəдениеттанулық мəнмен аударатын болсақ, онда біз «көшпелі өмір сүруге қабілетсіз, ауыл шаруашылығымен айналысатын адам», яғни көшпелі деген сөзге мағынасына қарама-қарсы егінші, диқаншыдегенмағынаныаламыз. Егерруғатиесіліболудегенсұраққакелерболсақ(«Сізқандайтайпадан шықтыңыз, сіздің ата-бабаларыңыз?»), сонда тақырыпты ашуға көмектесетін қызықты деректерге кезігеміз. Яғни, оның адам болып қалыптасуына қатысты мəселе өзін-өзі сақтау туралы мəселеге дейін төмендетілмеуі мүмкін: ол өмірдің мағынасын, адамның өзі не болуы мүмкін екенін сұрайды. «Мен кіммін?» деген сұраққа «Менің түсінігм қандай» деген сұрақты қатар қояды. Бірақ, бұл сұраққа шындықтың мəнін, мен өмір сүретін əлем қандай екенін анықтау арқылы жауап бере аламын.

429

Бірегейлендіру жəне бірегейлендірудің мағыналық аспектісінің байланысы қоғамда табиғи деп қабылданғанбірегейлендірудің дағдарысына əкеледі. Өзін-өзі танудың мағынасы жай ғана анықталмайды деп болжауға болады, бірақ бір нəрсе «қабылдануы үшін» тоқтатылғанда жəне оның алдында проблема болмайынша, ол құндылыққа айналмайды. Яғни, бір нəрсені бағалау үшін, оны жоғалту керек. Дегенмен, «Сенкімсің?» дегенсұрақтыңқандайдабірайналымыретіндеұсынатынмəселе, бізкездесетінкездежауап беретін (оны сəйкестендіру мəселесі деп атауға болады), кем дегенде «өзінікі-жат» деген тақырыпта адамдарарасындағықарым-қатынастардытүсіндірудіұсынады. Ол«досемес, жау емес, солай». Бірақбұл «бөтен» жəне «басқарылатын» болу керек деген белгі емес, сонымен қатар, жалпыға ортақ кеңістікте онымен қарым-қатынастың жалпы формасын берудің аса қажет шарты. Басқаша айтқанда, адамдар өмір салтын мəдениет түрінде қалыптастырады, сол арқылы өмір жолын жүзеге асырудың анықталмаған құралдарын қалдырады. Сол секілді, көшпелілер тайпалық құрылым негізінде адамдар арасындағы иерархиялыққатынастарды сақтапқалды.

Əр адам өзінің өзінің руласы үшін жауапты еді, рудан тыс ешкім өзін өзі елестете алмады жəне көшпенді мəдениеттегі ең қатаң жазарудан қуылу еді. Бұл дегеніміз, рудан қуылу адамның мəнін жоғалтқанын білдіреді жəне ол өз руына жат адам болып қалады. Генеалогиялық қарым-қатынас өте маңызды рөл атқарды, өйткені ол қоғамдағы əлеуметтік қатынастардың реттеушісі болды жəне көшпелі қазақтар генетикалық байланыстардың үлесін бақылап отырды. Мысалы, көшпенді қазақтар үшін генеалогиялыққарым-қатынастаралты ата-бабатізіміменшектелсе, бұлнекелесугеқатаңтыйымболды.

Бұлтуғандарарасындаүлкенаумақтажүйеліжəнемəдениайналымға, басқашаайтқандаортақмəдени жəне лингвистикалық құндылықтарды қалыптастыруға ықпал етті, кейіннен қазақ халқының құрылуына негіз болды. Мысалы, Кавказ халықтарының арасында бір ұлттың ішінде ондаған диалектілер бар, бұл Кавказ тайпалары ұзақ уақыт бойы жергілікті түрде өмір сүргендіктен, олар өз көшпелі көршілерінен гөрі ішкі некеге қатысты қарым-қатынастарды құптады. Ал үлкен аумақта таратылғанына қарамастан қазақ тіліндегідиалектикалықайырмашылықтарминимумғадейінтөмендеді. Бірақ, осығанқарамастан, көшпелі қазақтар өзін қазақ емес деп таныды, өзін ру мен жүзге байланысты бірегейледі. Өз кезегінде, көшпелі мəдениет одан əрі дамуды қажет етті. XIX ғасырдың ортасынан бастап орыс қоғамдастығының əсерінен қоғамның ескі жүйесін жəне мəдениетті жаңғыртуға тырысқан қазақ халқының зиялы қауым өкілдерінің жаңа толқыны пайда болды. Осы кезеңде қазақтың жеке сəйкестігі интеллектуалды ортада қалыптасады. БұлтолқынныңөкіліШ.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевболды. Осытолқындаұсынғанмаңызды идеялардың бірі қазақстандық қоғамды білім беру арқылы реформалау жəне қазақтарды басқа ұлттармен бəсекелесуге ұмтылу болды. Бұл идеялардың жақтаушысы орыс жəне қазақ тілдерін еркін меңгерген Ш. Уəлиханов болды. Ол алдымен қырғызды қазақтардан жəне түркі этносының басқа халықтарынан ерекшелендірді. Бұғандейінқазақтарресейлікзерттеушілерарасында«Қырғыздар» депаталатын.

Ол өзінің туған жерін зерттеуге үлкен үлес қосты жəне тек орыс ғылымының дамуына үлесін тигізіп қана қоймай, сонымен бірге отандық мəдениетті зерттеуде талдау жасады. Қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің қалыптасуында ұлы Абай маңызды рөл атқарды. Абайдың қара сөздерін оқи отырып, халықты тек дəстүрлерден тысқары шақыруға емес, оларды қайта ойластыруға шақырады, оларды қоғамның əлеуметтік-мəдени бөлінуінің себебін көрстеуге тырысқанын байқауға болады. Абай ұлттық бірегейлік мəселелерін шешуде жаңа көзқарас тұрғысынан алғанда, мектептерді, білім беруді, нанымсенімге қарсы күрес, дінді жаңғырту, ғылымды игеру арқылы жүзеге асады деп сенді. Бұдан шығатын қорытындыға келсек, осы кезеңдегі интеллигенция Батыстың да, Шығыстың да білімін игеру арқылы өздерінің құтқарылуын жəне сақталуын көрді. Көшпелілердің мəдениеті батыстағы отырықшы мəдениет ретінде вертикалды (төменнен жоғары емес) емес, горизонталды дамығанын білеміз. Көшпелілер мəдениетінің өкілдері негізінен консерваторлар болып табылады. Осыған байланысты профессор Б.Нұржанов «көшпенділік параметрлері бойынша отырықшы өмір сүрудің тұрмысына қарсы» деп жазды. Егеротырықшыөмірсүрутəртібі«жаңа, жақсы» қағидасыбойыншаанықталса, көшпеліөмірсалты«көне, шынайы, сенімді, қауіпсіз» деп анықталды. Осыған қарамастан, интеллигенция халықтың игілігі үшін үлкен қажетті деп, қоғамды реформалауға тырысып көрді. Ең алдымен, олар ресейлік білім беру арқылы осыреформалардыңшешімінкөрді.

ХХ ғасырдың басында қазақ зиялы қауым өкілдерінің жаңа бір толқыны пайда болды. Осы кезеңде қазақ элитасы қалыптасқан, ол саяси деңгейде ең жоғары деңгейде əрекет етіп, саяси партиялардың баспасөзде жарияланған бағдарламалары арқылы қалыптасты. Солардың бірі А.Бөкейханов бастаған «Алаш» партиясы болды. ХХ ғасырдың басында, қазақ мерзімді басылымдарының гүлденуі деп айта аламыз. XIX ғасырдың аяғында «Түркістан уəлəятының газеті» (1870-1883 жж.) жəне «Дала уəлəятының газеті» (1888-1902) аттыекібасылымыболған, 1905 жылданкейінбірнешежаңагазетпенжурналдарпайда болды. 1907 жылыСанкт-Петербургтегіқазақзиялыларыныңтобы«Серке» газетініңбасылымынбастады, редакторы Абдурашид Ибрагимұлы болды. 1913-1918 жылдары Орынборда жəне Торғайда Ахмет Байтұрсыновтың редакциясымен жарияланған «Қазақ» газеті республикалық баспасөзді дамытудағы ерекше роль атқарды. Газеттің басты мəселесі қазақ халқының мəдени өрлеуі, қазақ əдеби тілінің жəне

430