81

ФОРМИРОВАНИЕДУХОВНО-НРАВСТВЕННЫХЦЕННОСТЕЙ СТУДЕНЧЕСКОЙ МОЛОДЁЖИВСОВРЕМЕННОМОБЩЕСТВЕ

Сатыбалдина А. А.

Кокшетаускийгосударственныйуниверситет имениШ. Уалиханова

МакаренкоВ.О.

Студент2-гокурсаНаучныйруководитель e-mail: myriseofthesoul@gmail.com

В связи с социальными и политическими изменениями в стране и мире в целом, нестабильной экономической сферой, социальной дифференциации общества, научно-техническим прогрессом и инновациями, а так же увеличениями числа и разнообразия взаимоотношений между людьми становится необходимымговоритьиоповышенныхтребованияхкморальнымпринципам иустановкам, безкоторых невозможностабильноепроцветаниеиразвитиечеловеческогообщества.

Духовно-нравственные ценности ‒ это то, что ещё древние греки именовали «этическими добродетелями». На протяжении всей истории человечества моральные принципы возводились до первостепенной важности у всех народов, которые служили незаменимым жизненным путеводителем, основой для создания официально утверждённых законов, фундаментом, на котором строились не только социально-общественныеотношениямежду людьми, ноисамогосударство.

Несмотря на огромное культурное разнообразие народов, населяющих все части нашей планеты, во все времена главные духовно-нравственные ценности были у всех одинаковыми. Человеколюбие, справедливость, честность, совесть, личноедостоинство, вераибодро, любовькроднойземлеипочитание семьи и рода ‒ вот тот неполный список нравственных ценностей, которые присуще каждому народу в любой период истории человечества. Люди всегда стремились воспитать новое поколение именно исходя из духовно-нравственных ценностей и жизненных воззрений таким образом, чтобы воплотить в жизнь идею «совершенного человека», который стал бы воплощением наиболее важных, первостепенных духовно-нравственныхкачеств.

Духовно-нравственное воспитание ‒ это один из аспектов воспитания, направленный на усвоение подрастающими поколениями и претворение в практическое действие и поведение высших духовных ценностей [1, с. 184]. Под «духовно-нравственными ценностями» понимаются основополагающие в отношениях людей друг к другу, к семье и обществу принципы и нормы, основанные на критериях добра изла, лжииистины[2, с. 64].

Нравственное становление человека, безусловно, является чрезвычайно сложным и многогранным процессом. Духовно-нравственноевоспитаниеначинаетсясрождениячеловекаипродолжаетсявсюжизнь, черезобщение, трудовуюдеятельность, школьноеисемейноевоспитание, повседневныедела.

Актуальность проблемы духовно-нравственного воспитания связана с тем, что в современном мире человек живёт окружённый всевозможными источниками сильного воздействия на сознание, включая средства массовой информации, социальное и политическое положение в стране, различные события окружающей среды, которые постоянно оказывают влияние на человека как позитивного, так и негативного характера. Все это непосредственно влияет на интеллект, чувства и поведение человека, на формирующиеся у него нравственные и моральные ценности, в особенности молодого поколения. Современное общество находится в состоянии глубокого кризиса, ведь можно точно сказать, что события настоящего времениоказалинегативное воздействиенаобщественноесознаниебольшинствасоциальных ивозрастныхгруппнаселения, былутерян тотдуховный стержень, которыймногиевекавзгревалжизньв сердцах людей. Теперь, для выхода из этого кризиса необходимо заняться, прежде всего, вопросами нравственного воспитания.

Таккакдуховно-нравственныеценностиявляютсяпродуктомобщественногосознанияиусваиваются индивидомвпроцессесоциализации, необходимоответственноподойтиквопросуформированияистинно правильных жизненных воззрений граждан государства, что возможно осуществить через систему образования. Безусловно, семейное воспитание играет ведущую роль в формировании нравственного стержнячеловека, однакоиучебныезаведенияиграютнеменьшуюрольвпроцессестановленияличности, ведь воспитание высоконравственного гражданина, способного принести пользу своему народу ‒ это, в частности, заботагосударственная.

Отсюда можно сделать вывод, что воспитание у подрастающего поколения Казахстана устойчивых нравственных принципов и твёрдых моральных убеждений на основе исторических, духовных, культурныхценностейстоитвряду главных задачобщеобразовательныхучреждений.

Прошедшая 29 ноября 2013 года республиканская научно-практическая Конференция на базе Национальной академии образования им. И. Алтынсарина в городе Астане и представленная на ней

391

резолюция «Стратегия развития духовно-нравственного воспитания личности в Республике Казахстан» говорятонепосредственнойзаинтересованностигосударствавразвитиидуховно-нравственныхценностей молодёжи. УчастникиКонференцииотметиливозросшуюактуальностьпроблемыдуховно-нравственного воспитания личности в условиях трансформации национальных ценностей, раскрыли сущность, содержание и функции духовно-нравственного воспитания личности в этно-поликультурном социуме, обсудили пути и перспективы совершенствования инновационных технологий и методики духовнонравственного воспитаниявобразовательномпроцессе.

Духовно-нравственные ценности человека всегда являлись одним из наиболее важных объектов исследования различных наук, включая философию, этику, социологию и психологию, а вопросы о решающей роли нравственного воспитания в развитии и становлении личности осознавались и ставились впедагогикеещёсдавнихвремён. Многиевеликиепедагогисчитали, чтотольконравственноевоспитание может обеспечить формирование у личности добродетельного характера и доброжелательных отношений к людям. Из педагогов-классиков прошлого наиболее полно и ярко охарактеризовал роль нравственного воспитаниявразвитииличностиК. Д. Ушинский, вработахкоторогомынаходимогромныйтеоретический и практический опыт в духовно-нравственном развитии личности. Он всю свою жизнь посвятил делу воспитания и просвещения простого народа, оказав огромное влияние на развитие всей педагогической науки и теории нравственного воспитания. Центральной идеей педагогической системы К.Д. Ушинского является идея народности в общественном воспитании, исходя, из которой он определял цели и задачи нравственного воспитания.

Характерной особенностью развития педагогической мысли второй половины XIX века является то, чтотакиевидныепрогрессивныепедагоги, какА. Н. Острогорский, Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинскийидругие рассматривали цель, содержание и методы воспитания с глубоко гуманистических религиознонравственных позиций. Вопрос о нравственном воспитании в то время глубоко волновал и Марию Константиновну Цебрикову, известного педагога, литератора, редактора педагогического журнала «Воспитание и обучение». Целью нравственного воспитания она считала развитие в ребенке «чувства собственного достоинства», которое «предохранит от бесчестных поступков» [3, с. 157]. М.К. Цебрикова придавалавеликоезначениенравственности. «Присильномнравственномчувстве, ‒писалаона, ‒развито сознаниеобщественного долга, стремлениеприноситьпользу» [3, с. 157].

В. А. Сухомлинский говорил о том, что необходимо заниматься нравственным воспитанием ребёнка, учить «умению чувствовать человека». «Все дело в одной, вочень важной закономерностинравственного воспитания, ‒ писал он, ‒ Если человека учат добру ‒ учат умело, умно, настойчиво, требовательно, в результатебудет добро. Учат злу (очень редко, но бывает и так), врезультатебудетзло. Неучатни добру, ни злу ‒ все равно будет зло, потому что и человеком его надо сделать» [4, с.120]. Сухомлинский считал, что «незыблемая основа нравственного убеждения закладывается в детстве и раннем отрочестве, когда добро и зло, честь и бесчестье, справедливость и несправедливость доступны пониманию ребёнка лишь при условии яркой наглядности, очевидности морального смысла того, что он видит, делает, наблюдает»

[4, с. 170].

Анализируя труды о духовно-нравственном воспитании и учитывая современную потребность общества и государства, можно сказать, что воспитание государством духовно-нравственных ценностей народа, ориентированное на стабильное процветание общества, заключается в формировании следующих личностныхкачеств:

Готовностьчеловекасдуховномуразвитиюинравственномусамосовершенствованию, способностьк объективнойсамооценке, осознаниюсвоегоиндивидуально-отвественного поведения;

Формирование морали как осознанной необходимости определённого поведения, основанного на принятыхвобществепредставленияходобреизле, должноминедопустимом;

Развитие совести как нравственного самосознания личности, способности формулировать собственные нравственные обязательства, осуществлять нравственный самоконтроль, требовать от себя выполненияморальныхнорм, даватьнравственнуюсамооценкусвоимичужим поступкам;

Осознание ценностей других людей, ценности человеческой жизни, нетерпимость к действиям и влияниям, представляющим угрозу жизни, физическому и нравственному здоровью, духовной безопасностиличности, умениеимпротиводействовать;

Укрепление веры в родное государство, чувства личной ответственности за Отечество перед прошлыми, настоящимиибудущимипоколениями;

Принятиеличностьюбазовых национальныхценностей, национальныхдуховныхтрадиций; Готовностьиспособностьвыражатьиотстаиватьсвоюобщественнуюпозицию, критическиоценивать

собственныенамерения, мыслиипоступки; Способностьксамостоятельнымпоступкамидействиям, совершаемымнаосновеморальноговыбора,

принятию ответственности за их результаты, целеустремлённость и настойчивость в достижении результата;

392

Трудолюбие, бережливость, жизненный оптимизм, способность к преодолению трудностей, творческоеотношениекучению, труду, жизни;

В многих высших учебных заведениях организация воспитания граждан сложилась таким образом, что первостепенной задачей является снабжение студентов знаниями, в то время, как нравственное и моральное воспитание играет не меньшую роль в становлении личности. Ведь именно в учебных заведениях закладываются основы тех качеств личности, с которыми в последующем человек вступит в новую для него сферу жизнедеятельности. Более того, без нравственного воспитания и прививания студентам правильных моральных ориентиров и установок, даже самый успешный студент, обладающий разносторонними познаниями в различных отраслях науки, не сумеет достичь вершины своего совершенствования и принести пользу государству. В своей статье «О нравственном элементе в воспитании» К. Д. Ушинский. писал: «Убеждены в том, что нравственность не есть необходимое последствие учёности и умственного развития, мы ещё убеждены в том, что влияние нравственное составляет главную задачу воспитания, гораздо более важную, чем развитие ума вообще, наполнение головыпознаниями» [5, с. 195]. Нарядусзадачейучебныхзаведенийпредоставитьстудентамкачественные знания стоит задача формирования богатой духовно-нравственной личности, обладающей твёрдыми моральными убеждениями и принципами, способного исходя из своим нравственных побуждений к совершениюпоступков, направленныхнаулучшениенетолькособственнойжизни, ноилюдейвокругсебя, принося пользу народу и государству. Высоконравственный человек будет патриотом своей родины, осознавая себя полноценным гражданином государства и стремясь к улучшению социальной и политической обстановки в нём. Именно обладая высоконравственными жизненными ориентирами, будущий специалист сможет применить свои научные познания и сформировавшиеся у него во время обученияпрофессиональныекачестваинавыкивоблаго.

Однако не стоит воспринимать обучение и воспитание как совершенно различные друг от друга процессы. Можно с уверенностью сказать, что воспитание в значительной мере осуществляется и через учебный процесс посредством дисциплин, изучение которых дают возможность получения самых различных видов воспитания. Например, гуманитарных блок дисциплин обеспечивает усвоение нравственных, эстетических, физических, гражданственных, правовых и экономических норм поведения. Блокестественнонаучныхдисциплинформируетуобучающихсяумственноеиэкологическоевоспитание, а производственная практика, возможностьосуществления которойпредоставляет любое высшееучебное заведение, а так же непосредственно сам учебный процесс, подразумевающий большой объем работы с преподавателем и другими обучающимися, а так же самостоятельной работы, воспитывает в студентах профессиональную этику, представляющую собой систему моральных принципов, норм и правил поведениявусловияхпрофессиональнойдеятельности.

Стоит отметить, что в формировании нравственной культуры студентов большую роль играет личность преподавателя. Для осуществления качественно нравственного воспитания наряду с обучением учитель-предметник должен обладать высоким уровнем педагогической культуры, что включает в себя наличие таких личностных качеств, как любовь к своей профессии, умение доступно и интересно преподнести учебных материал, способность индивидуально подходить к каждому студенту, наличие педагогического такта, широкого кругозора, высокого уровня нравственности. Именного такого преподавателяучениквыберетвкачественравственногоидеала, чтовсвоюочередьпослужитдостижению единства взглядов, мыслей и убеждений учителя и учащихся, а именно это считал главной задачей воспитывающегообучениявыдающийсяпедагог

В. А. Сухомлинский.

Нельзя не упомянуть роль внеучебных мероприятий в формировании нравственного воспитания студентов. К таким мероприятиям относятся студенческие ток-шоу, организация дебатов, встречи в ветеранами и выдающими людьми, посещение внеучебных конференций, участие в спортивных и интеллектуальных конкурсах вуза, а так же организация публичных мероприятий, посвящённых национальным праздникам. Все это обеспечивает студентам непосредственную возможность усвоения нравственно-моральных норм и формирования себя как высоконравственной личности путём включения себя в активную социальную и общественную жизнь, а так же осознания путём приобретения личного жизненногоопытаустоявшихсяморальныхобщественныхпринципов. Так, например, деньстуденческого самоуправленияможетстатьшколойвысокойнравственностиичувстваобщественного долга.

С другой стороны, учебные заведения не дают гарантии того, что их выпускник будет несомненно обладатьвысокимуровнемдуховно-нравственнойвоспитанности, ведьвоспитание‒это, впервуюочередь, качество личности, формирующееся под огромным количеством разнообразных факторов, которые учебные заведения не всегда могут учитывать. Но это, скорее, исключения их правил, ведь если ребёнок с самого детства воспитывается в благоприятной среде, в которой доминируют порядочные жизненные принципыиустановки, онвпитаетвсебявселучшееистанетпродуктомвысоконравственноговоспитания.

393

Результатом духовно-нравственного воспитания является нравственная воспитанность. В качестве критериевнравственноговоспитанностивсистемеобразованиямогутвыступать:

1.Наличие у человека чётко сформулированных жизненных позиций и принципов, на которые он полагаетсяприсовершенииправильногопоступка;

2.Способностьличности выражатьиотстаиватьсвоиморальныепринципы;

3.Убеждённостьличностивправильностисоблюдения моральныхпринципов;

4.Умения и навыки, которыми обладает личность, соответствующие правильному поведению в различных жизненных ситуациях, согласноустановленнымобщественнымморально-этическимнормам.

Делая вывод, хочется сказать, что духовно-нравственные ценности являются одной из основных составляющих жизни общества и государства, и именно поэтому приоритетной задачей образования в Республике Казахстан на современном этапе является укоренение в сознании молодых поколений таких священных понятий, как родина, семья, народ и его история, добро и справедливость. Наука должна в достаточной мере обеспечить образовательные учреждения содержательной и процессуальной сторонами приобщенияподрастающихпоколенийкдуховно-нравственнымценностям.

Хотелосьбыдобавить, чтоприобщениемолодогопоколениякнравственнымтрадициямспособствует укреплению национального самосознания, важного для сохранения самобытности общества, сохранение историииопределяетбудущеенашегонарода. Человекнерождаетсябогатымвдуховноминравственном плане, поэтомунеобходимовнешнеевоздействиепреподавателей, родителей, всейобразовательнойсреды, чтотакжеявляетсягосударственнойзадачей.

Списокиспользованнойлитературы:

ПархоменкоИ. А. Квопросуобопределениипонятия«духовно-нравственноевоспитаниемладшихшкольников» // Мирнауки, культуры, образования. №5. 2009. С. 184.

ЛевичевО. Ф. Духовно-нравственноеразвитие: законсохранениямощности// Школьныетехнологии. ‒2010. ‒№3. С. 64. ЧернявскаяН.Э., ЦебриковаМ.К. Педагогическиевзгляды(монография) / Н.Э. Чернявская. Белгород: БГИКИ, 2010. ‒157 с. СухомлинскийВ. А. Избранныепедагогическиесочинения-М: 1980, т.2.

УшинскийК. Д. Онравственномэлементеврусскомвоспитании/ К.Д. Ушинский/ Сост. П.А. Лебедев. М., 1998. ‒195 с.

ӨЗІН – ӨЗІ ТАНУ САБАҚТАРЫНДА ҚАДЫР МЫРЗАЛИЕВТІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ

БижігітоваГ.Е.

Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультеті Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығының 4 курсстуденті Ғылымижетекшісі: ағаоқытушыЕсеноваК.А.

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында «Еліміздің болашағы ұрпағымыздың өнегелі тəрбиесі – қазіргі уақыттағы маңызды мəселелердің бірі, ұрпағымыздың еліне, жеріне деген патриоттық сезімін, білімдері мен шеберліктерін, адамгершілік қасиеттерін, заманауи дүниетанымдық көзқарастарын, қоғамға сай мінез‒ құлқын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы дамыту – үлкен қажеттілік» депнегіздепкөрсеткен.[1]

Əрқоғамныңөзінесайұрпағынтəрбиелеудіңеңізгіжолы– руханиқұндылықтарынарттырунегізінде жүзеге асады. Алайда рухани‒ адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, қылмыстық іс-əрекетке бару сияқты жат қылықтардың санының көбеюі, балалардың рухани-адамгершілігінің төмендеуіне əсер етіп, мейірімсіз, қатігез оқушылардың көбеюіне ықпал етуде. Сондықтан да, ел тұтқасын ұстар ұрпағымыздың осындай күйге түспеуі үшін, рухани тұрғыда бай болулары үшін, өзімен жəне өзін қоршаған əлеммен үйлесімділіктеөмір сүруіүшінжағдайжасау кезеккүттірмейтінмəселеекеніанық,

Бұл мəселенің Қазақстан Республикасының жалпыға ортақ білім беру тұжырымдамасында, жеке тұлғаныңруханикүш-қуатмүмкіндіктерінашу, рухани-адамгершілікқұндылықтардықалыптастыру, əрбір тұлғаныдамытуүшінқажеттіжағдайларжасауміндетіретіндеқарастырылуы, көтеріліпотырғанмəселенің қазіргіқоғамдықталаптардантуындағанын дəлелдейді.[2]

Еліміздің бірінші ханымы С.А.Назарбаева: «Рухани-адамгершілік білім нəрімен сусындаған əр адам өзін-өзі тану арқылы өзгені тануда мейірімді, қайырымды, кешірімді, ақыл-ойы толысқан, бойында "арұждан", "сүйіспеншілік", "ізгілік" секілді қасиетті ұғымдардың қалыптасуымен ізгі қоғам құруға қатыса алады», ‒дейді.[3]

394

С.Алпысқызының бастамасымен Өзін-өзі тану пəні 2001 жылы жалпы білім беретін мектептерде саралауданөткізілді. 2010-2011 оқужылынанбастапбұлпəнжалпыбілімберетінмекемелердіңбарлығына жаппайенгізілді.

Жалпы білім беру мекемелеріне енгізілген өзін-өзі тану пəнінің негізгі мақсаты ‒ оқушылардың бойына мəңгілік жалпыадамзаттық, рухани-адамгершілік жəне ұлттық құндылықтарымызды дарыту. Оқушыларды адами қарым-қатынас талаптарымен, адамгершілік қағидаларымен таныстыру, олардың бойында қоғамдық мəдениет пен ізгілік қатынастарды дамыту, рухани-адамгершілік білім нəрімен суындату[4]

Сабақ құрылымы бойынша өзін-өзі тану пəні өзге пəндерден өзгеше. Бұл пəнде сабақ құрылымының ерекшелігін айқындайтын «Ақиқат», «Дұрыс əрекет», «Сүйіспеншілік», «Ішкі тыныштық»,« Қиянат жасамау» құндылықтары мен тəрбиеге негізделген қасиеттер оқушыларды шындыққа, еркіндікке, сүйіспеншілікке, сабақты өткізу барысында кездесетін айдарлар оқушы бойына рухани-құндылықтардың дəнінсебеді. СабаққұрылымындағыЖағымдыой–пікір«Дəйексөз», Оқиғаайту(Əңгіме), Шығармашылық жұмыс, топтық жұмыс, Топпен əн айту, Сергіту сəті əдістерінде қолданылатын жазушылар мен ақындардың, ойшылдардың дана сөздері тұлғаның рухани дамуына үлкен ықпал етеді. Осы тұрғыда халқымыздың біртуар ақындарының бірі Қадыр Мырзалиевтің шығармаларын өзін-өзі тану пəнінде қолданысқа енуі оқушылардың бойындағы адамгершілік пен сүйіспеншілік секілді асыл қасиеттерінің дамуынаөзіндікүлесқосадыдепойлаймыз.

Алайда, қaзipгі өзін-өзі тану пəнінің əдістемесінде Қадыр Мырзалиевтің шығapмaларын қолдануда, көлeмi меноқушыныңжac epeкшeлiгiнелaйықтылығыжaғынaнөзгерістердіқажететеді.

Шығармашылық жолында адамгершілік қасиеттерді жоғары ұстап келе жатқан халық ақыны Қадыр МырзалиевБатысҚазақстаноблысыныңЖымпитыауылында1935 жылы5 қаңтардадүниегекелген.

Филология ғылымының докторы Сауытбек Абдрахманов:«Қадыр Абайдан кейін көпоқылатын ақын. Ақынның өлең жолдары ұлағатты афоризмдері мен сөздері ауылдар мен аудиторияларды аралап кеткелі қашан?! Жалпы Қадыр Мырзалиевтің шығармаларын білмейтін қазақ жоқ»,‒ деп бағалауы шындықтың ауылынаналысемес.[5]

Қазақ халқының талантты ақыны Қадыр Мырзалиевтің бала біткеннің жүрегін тербейтін «Күміс қоңырау», өлең сүйер қауымның іздеп жүріп оқитын «Ой орманы», «Дала дидары», «Бұлбұл бағы Жерұйық» секілдітеңдесіжоқтуындылары бар.

Шығармашылық жолын балаларға арнап өлең жазудан бастаған ақын Қадыр Мырзалиев аз уақыттың ішінде жұртшылық тамсана оқитын ақындардың біріне айналды. Ақынның қаламынан туған балалардың рухани тəбетін ашып, ой-санасын оятатын балладалар мен ертегілер, сюжетті өлеңдер мен пейзаждар, мазақтамалар мен мысалдар, жұмбақтар мен жаңылтпаштар, диалогтар мен санамақтар қазақ балалар əдебиетініңклассикасынаайналған.

Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын дамытуға Қадыр Мырзалиевтің төмендегі шығармаларынегізболады.

Мəселен:

«Не үшін?» өлеңін алсақ. Осы өлеңнен балаларға рухани тұрғыда жақсыны көру, көмектесу секілді жақсықасиеттердіалғатартқанынкөругеболады.

Неүшін?

-Екікөзіңнеүшінкерек? -Жақсылардыкөруүшін -Екіқолыңнеүшінкерек?

-Елгекөмекберуүшінкерек? -Тілменжағыңнеүшінкерек? -Ақиқатты айту үшін?

-Алаяғың?

-Шеттежүрсем. Туғанжергеқайтуүшін!

Мысал оқушыларды еңбексүйгіштікке тəрбиелеуде Қадыр Мырзалиев іс, жұмыс, еңбек сияқты атаулардыаузынаалмай– ақ«Кімгенеартық?» өлеңіндетіліментапқырлықпенжеткізеді.

Кімгенеартық? ТəкаппарғакөзартықКөріптұрыпкөрмейді. Жарымескесөзартық Жөнсөйлеудібілмейді. НеістеседеоңдырмасыАртыққолыолақтың. ТілазарғатыңдамасҚажетіжоққұлақтың,

395

Ғұмырында, əруақытта Түкістемесеқұмартып, Жалқауларға Құлақта, Көзде, Қолда– Бəріартық.

Қадыр Мырзалиев адам бойындағы ізгілік. адамгершілік секілді жақсы қасиеттермен қатар, кемшіліктердідежырынаарқауетті. Адамзатбаласыныңбойындакездесетінтойымсыздық, қанағатыздық. дүниеқұмарлық секілді жағымсыз қылықтарды мазақтамаларда, қалжыңдарда жыр жолдарымен сынап отырды.

Мазақтамалар:

Мақтаншақ Əймақтаншақ, мақтаншақ!

Оянғаннанжатқанша, Жатқаннантаңатқанша Мақтанасың, мақтаншақ. Қоярмаедіқұлыптап.

Аузыңдыбіржапқаншақ!

Маубас Маубас, маубас, маубассың!

Мүлгігеннентаңбассың. Қалғығанғақанбассың.. Өміріңдеосылай

Ұйықтап өтсең оңбассың! деп жағымсыз қасиеттерді сынау арқылы өлең жолдармен мағыналық тəрбиенегіздерінкөрсетеді.

Қ. Мырзалінің шығармаларында жұмбақтардың да алатын орны ерекше. Жұмбақ бұл – əсем сөзбен əсерлісуретсалуөнері. Оқушылардыңақылын, ойынарттыруғаарналады.

Жұмбақтың ой гимнастикасы аталуы да сондықтан шығар. Жұмбақ шығаруда Қадыр Мырзалиев өте тапқырлықпенақындықөнерінтанытабілген:

Мысалы:

Жылжытадыалғабізді Жылжымайдыбірақөзі(Класс)

Жұмылмайтынжұдырық Бүгілмейтінбілек. (Күрек)

Бояуларымқашыпкетті, Көкқағаздыбасыпкетті. Қатарларынтізіпалды.

Арттарындаізіқалды.(Кемпірқосақ)

Жұмбақ баланың ойын дамытып, қиялын алысқа жетелесе, халық шығармаларының бірі жаңылтпаш, бала тілін жаттырушы негізгі құрал. Өйткені жаңылтпаш баланы қиын сөздер мен дыбыстарды айтуға машықтандырады. Балалар жазушысы Қадыр Мырзалиевте осы жанрға айтарлықтай ерекше тоқталып өткен.

Мəселен:

Ақынныңбатылдығынайт, Батырдың ақылдылырағынайт. Ұстаздыңсабырлылырағынайт, Шəкірттіңалғырлығын айт.

-Мыңмін Бойындакімнің?

396

-Жалқаулықбойында Мінмың!

ҚадырМырзалиевтіңақындықшеберлігініңбірқырынқанаттысөздеріненбайқауғаболады. Ақынның «Еңалдыменелқамы» аттыкітабындақанаттысөздеріжарықкөрген. Қадырақынқанаттысөздеріарқылы қаншаматақырыптардаойқозғап, мағыналы түйінді тəрбиеліксөздерқалдырған.

Мəселен:

1.Адамболудегенің– Иеболу өзіңе!

2.Өзгені жеңуүшін, өзіңдіжеңуің қажет.

3.Біреугежақсылықжасауүшінəкімболу, бастықболу міндетті емес. 4.Өзбағаңдыкөтеруүшінбіреудіңбағасынтүсіріпкерегіжоқ. 5.Өзін-өзітапқанадам– бақытты, жоғалтпағаны– бақыттырақоданда. 6.Адамбопоңайтуғанмен, Адамбопқалу көпқиын.

7.Адамбоптуу– анадан, Айуанбопкету– өзіңнен! ОсықанаттысөздеріарқылыҚ.Мырзалиеврухани дамыған тұлға болу ең алдымен адамның өзіне байланысты екендігін, əрбір жеке тұлға өзін-өзі тəрбиелеу арқылығанажетістіккежетеалатынынашыпкөрсетеді.

Қорытындай келе, ақын шығармалары оқушылардың бойындағы адамгершілік асыл қасиеттерін дамытуда, мəнді де мағыналы тілі жеңіл тапқырлығымен ерекшеленеді. Бүгінгі жас ұрпақты рухани дамыған,адамгершілігі жоғары тұлға болып дамуына балалар жазушысы Қ,Мырзалиевтің шығармашылығымаңыздыорыналады.

Пайдаланылғанəдебиеттер.

1.Қ.РПрезидентіН.Ə.Назарбаевтің«Қазақстан‒2030» Жолдауы. 01.10.2017. http://www.akorda.kz/

2.Қ.РЖалпыбілімберутұжырымдамасы.

3.С.А.Назарбаева. Этикажизни, ‒Алматы, 2001ж.

4.«Самопознаниеkz » журналы№7 (19) шілде2011 ж.

5.https://massaget.kz/layfstayl/debiet/kkzhiek/24361/

6.ҚадырМырзалив«Күмісқоңырау» (1970-1980) кітабы.

ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕГІ – РУХАНИӨМІР

ЕсеноваК.А.

Əл-ФарабиатындағыҚазақұлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультеті Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығының

ӨтебекФ.Ө.

4 курсстудентіҒылымижетекшіс: ағаоқытушы

Елбасы Н.Ə. Назарбаев «Интеллектуалды ұлт – 2020» ұлттық жобасында оны іске асырудың басты бағыттарының бірі ретінде жастардың рухани-адамгершілік тəрбиесі негізінде «еңбек сүйгіштік, намыс, парасаттылық, үнемі өзін-өзі жетілдіру мен оқуға ұмтылысы» сияқты қасиеттер жатқан құндылықтар жүйесінқалыптастырудыатапкөрсетті[1].

Қоғамымыздаорыналып жатқанкелеңсіздіктер, жасөспірімдер арасындағықылмыстыңартуы, өзара мейірбандықтыңжоғалып, қатігездіктердіңорыналуыеліміздіңболашағынаасаүлкенқауіптөндіруде. Бұл қасіреттіңбірден-бірсебебі, адамдардыңадамиқасиеттерініңазғындап, жалпыадамзаттыққұндылықтарды ұмыт қалдыруында. Бұл кезек күттірмес мəселелердің шешімі – жас ұрпақты рухани-адамгершілікке тəрбиелеу.

Рухани-адамгершілікбілімберументəрбиелеудіңнегізі– жалпыадамзаттыққұндылықтардыжарыққа шығару арқылыжасұрпақтыңтұлғалық қасиеттеріндамыту болыптабылады.

Бұл ретте бізді «Жас ұрпақтың тұлғалық қасиеттерін қалай дамытамыз? Бұл мəселені шешуде қандай əдіс тəсілдерді қолданамыз? Кімге жүгінеміз?» деген сияқты сұрақтар алаңдатыны сөзсіз. Əрине, тұлға тəрбиесі, рухани адамгершілік тəрбие, тұлғалық қасиеттерді дамыту мəселелері ежелден-ақ қоғамның назарындаболыпкелдіжəнезерттеушіғалымдарқайкезеңдедеболмасынбұлмəселегебейжайқарамады.

Ежелгі дəуірден-ақ ұлы ойшылдарымыз Əл-Фараби фəлсапаларында, М.Қашқари, Ж. Баласағұн, М.Х.Дулатикеңестеріндетұлғанықалыптастыру, тұлғатəрбиесі, тұлғалыққасиеттердідамыту мəселелері көрініс тапқан. Олардың ізін көрнекті педагогтар К.Д Ушинский, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский, Ы.Алтынсаринніңтəлім-тəрбиелікеңбектеріжалғады. БелгіліпедагогғалымМЖұмабаевоқушытұлғасын қалыптастыруғабағыт-бағдарберудіеңалғаштəрбиежұмысыныңмазмұнынаенгізді. ТұлғатəрбиесіҰлы

397

Абай əлемінде, Ш. Құдайбердіұлы шындығында, Алаш зиялылары А.Байтұрсынов, М. Дулатовтың қоғамдықой-пікірлеріндеөзіндікорыналды.

Дегенмен өмір ағыны бір орында тұрмайды. «Балаларыңды өздеріңдей етіп емес, олардың өмір сүретінзаманынасайетіптəрбиелеңдер», – депМағжанЖұмабаевайтқандай, жаңадəуірұрпақтəрбиесінде жаңалықтарды, заманауи əдіс-тəсілдерді қажет етеді. Осы орайда, біз жаңа дəуір азаматтары ата мұраны негізгеалаотырып, жасұрпаққаруханиадамгершілік білімберудеаянбайеңбекетуімізқажет.

Өскелең ұрпақтың тұлғалық қасиетін дамытуда «Жарыққа шығару қағидатын» басты ұстаным ету – рухани-адамгершілікті тұлға тəрбиелеудің алғышарты болып табылады. Профессор А.Ф.Лосев «Тұлға – бұлзомбиемес, олғажапəлем, онықалыптастыруқұдіретіешкімгеберілмеген», – депатапкөрсетеді. Бұл қағидат өзін-өзі тану пəнінің негізгі ұстанымдарының бір бола отырып, оқыту үдерісінде, біз тұлғаны қоғамның тапсырысы бойынша қалыптастырмайтынымызды, оқушы тұлғасының бұрыннан бар рухани адамгершілікəлеуетін, жарыққашығаратынымыздыкөрсетеді.

Ізгілікті педагог Ш.Амонашвили айтқандай, əрбір бала – керемет рухани күш иесі. Əр баланың бойында рухани бастау бар. Біз оны жарыққа шығаруымыз қажет. Ізгілік педагогикасының бірінші постулаты – əр баланың бойындағы рухани бастаудың күшіне сене отырып, жалпыадамзаттық құндылықтардықолданужасұрпақтыңтұлғалыққасиетінқалыптастырудаасатиімдіжолболыптабылады.

Құндылықтар – адам өмірінің өзегі, ал басқа мақсаттар оған жеткізетін баспалдақтар ғана. Осы қағидағасүйенсек, қоғамныңжаңарукезіндегіжаңашакөзқарастардыңбірі‒құндылықбағдар.

Құндылықтардызерттейтінғылым– аксиология. Аксиологияныңнегізгімəселесі– «Игілікдегенне?» деген сұрақ арқылы құндылықтар туралы мəселені ең алғаш Сократ көтеріп, «Өзгені тану үшін алдымен өзіңді-өзің таны» деген болатын. Антик дəуірінен бастау алған құндылық мəселесі бүгінгі көкейтесті мəселелердің шешімі болып отыр. Құндылықтар түрліше болып келеді. Соның ішінде ең жоғарысы – жалпыадамзаттыққұндылықтар.

Абсолюттікжалпыадамзаттыққұндылықтар– олуақытқабағынбайтын, ешқандайортамен, қоғаммен шектелмейтін, бүкіл адамзат үшін маңызы зор құндылықтар. [2] Жалпыадамзаттық құндылықтар – жалпыадамзатөркениетініңкүретамыры, барлықжаратылыстыңнегізі, олардыңəрбіріөзінетəнтұлғалық қасиеттердіжарыққашығарады. Осыарқылыболашақұрпақтыңдұрысқалыптасуынажолашады.

Алтын жүректі анамыз Сара Алпысқызы өзінің «Өмір əдебі» атты еңбегінде «Жалпыадамзаттық құндылықтардыоқыту– «Өзін-өзітануға» негізгіруханижолболыптабылады», – деперекшеатайотырып, өз сөзінде «Бір минут та күмəнданбаймын: болмыстың мəңгілік сұрақтарына жауап беру үшін жалпыадамзаттық құндылықтарды жандандырып, өзіміздің рухани бастауға оралу қажет. Біз ХХІ ғасырдың балалары жадымызды ұзақ уақытқа жоғалтып «өркениеті этикетті» ұстанып келдік, енді оны өмір этикасымен жандандыруымыз қажет. Адамдар ғасырлар қойнауынан бері осы құндылықтарды пайдаланып, кəусар рухани бастаудан сусындаған еді. Бірақ та соңғы он жылдықтардың қарқынды даму екпінінде, біздің замандастарымыз кəусар рухани бастауды ұмыт қалдырды. Мен, осы кəусар Рухани бастауды іздеу – əрқайсысымыздың басты мақсаттарымыздың бірегейі екеніне сенімдімін. Немесе, оны адам туралы білім Храмына жол іздеу десек те болады» – деп көрсетеді [3]. Жалпыадамзаттық құндылықтарбілімберуүдерісініңнегізінеайналуытиіс.

Жалпыадамзаттық құндылықтардың көріну дəрежесі тұлғаның рухани өсу деңгейін білдіреді. Адам ойы, сөзі, ісіменішкіүйлесімділіккежетуіүшінұстанғанжалпыадамзаттыққұндылықтарадамтұлғасының мынадайқұрылымдықдеңгейінесəйкесболуыкерек:

Қиянатжасамау– руханидеңгей. Ақиқат– интеллектуалдықдеңгей. Сүйіспеншілік– адамгершілікдеңгей. Ішкітыныштық– эмоционалдықдеңгей. Дұрысəрекет– физикалықдеңгей[4].

Адамосыбесдеңгейдітолықдамытқандағана, болашағыжарқын, тұлғалыққасиетіжоғарыдеңгейде жарыққашыққан, рухани-адамгершіліктіазаматболаалады.

Қазақстан бірінші ханымы Сара Алпысқызының «Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік бағдарламасы жас ұрпаққа рухани-адамгершілік білім беруді көздей отырып, адамдардың тұлғалық қасиеттерінің жарыққа шығуына, ізгілікті тұлға болып қалыптасуы өте жақсы бастама болды. Бұл жөнінде Сара Алпысқызы былай дейді: «Мен күрделі істі қолға алдым, оның нəтижесін жүз жылдан кейін көруіміз мүмкін. Алайда, даналықтың, адамгершілік құндылықтардың «таза қайнар көзіне» оралуымыз керек, əйтпесеқоғамешқашандааяқтантұрыпкетеалмайды, өзін‒өзітанужобасызаманауибілімберужүйесінің негізінеайналуытиіс».

«Өзін-өзітану» пəніадамныңөзін-өзітануына, өзініңеңжақсықасиеттерінанықтауға, өзар-ұжданын сақтап, əрқашан да Адам деген атқа лайықты болуына ықпал етеді. Сара Назарбаева «Өзіңді өзің тану – рухани өркендеудің түп тамыры жəне адамгершілік құндылықтардың негізі», – деген. VI–V ғасырларда

398

өмір сүрген Қытай халқының дана ойшылы, даос философиясының негізін салушы Лао-Цзы «Сыртқы əлемгетұрақтап қалма, олөткінші, мəңгілікқұндылықтарғатұрақта– олешқашанөзгермейді», – дейді.

Сондықтан оқушылардың тұлғалық қасиетін өзін-өзі тану сабақтарында жалпыадамзаттық құндылықтарды қолдану арқылы қалыптастыру – аса жақсы тəсіл болып табылады. Оқушылардың тұлғалыққасиетінжарыққашығару – рухани-адамгершіліктіұрпақтəрбиелеудіңжарқынкепілі.

«Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасы қоғамды ізгілендіруге бағыттала отырып, ізгілік, жауапкершілік, қайырымдылық, барлық адамға деген сүйіспеншілік қасиеттерімен сипатталатын, Қазақтың кемеңгер ақыны Абайдың «Адам бол!» қағидасыны ұстанатын кемел адамды тəрбиелеудікөздейді. Адамболу адамиқасиеттергенегізделеді.

Қорытындылай келе, жалпыадамзаттық құндылықтарды қолдану – жас ұрпақтың рухани өмірін жаңғыртып, оның кемелденуіне, ішкі жан дүниесінің рухани үйлесімділікте дамуына жол ашатын бірденбірсаражол.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.Н.Ə. Назарбаев: /Интеллектуалдыұлт– 2020» ұлттықжобасы/ Kazakhstan today 30 қаңтар2008 жыл

2.Петракова Т.И. Ценностный потенциал базового образования в духовно-нравственном воспитании учащихся. // Образование: исследовановвмире– М.: OIMRU, 2000 г.

3.НазарбаеваС.А. Өмірэтикасы– Алматы, 2001.

4.Жалпыадамзаттыққұндылықтар(5-11 сынып). Мұғалімдергеарналғанəдістемелікқұрал. /МұқажановаР.А., ОмароваГ.А., ƏкімбаеваЖ.Ж., ХожамуратоваС.Г./ ‒Алматы, «Бөбек» ҰҒПББСО, 2014. – 132 б.

АЛКОГОЛИЗМ– ТЯЖЕЛАЯФИЗИЧЕСКАЯИПСИХИЧЕСКАЯ ЗАВИСИМОСТЬЧЕЛОВЕКА

ЖдановаАлина

студентка2 курсапоспециальности«СПиС» КазНУим. аль-Фараби, городАлматы, РК Научныйруководитель– доцентСадвакасоваЗ.М.

Чтотакоеалкоголь? Этовеществонаркотическогодействия, котороевмешиваетсявомногиепроцессы мозга, оказывает седативное воздействие на нервную систему. Способен вызывать чувство эйфории, вуалировать заботы и формировать сопутствующие иллюзорные представления. Систематические исследованиямедико-социологическогоипсихологическогопорядкатехдеформацийвобществе, которые вызываются массовым избыточным употреблением алкоголя, начались с середины 19 в.; тогда же в 1848 шведскийученыйМ. Гусепредложилтермин"алкоголизм" дляобозначениясовокупностипатологических измененийворганизмечеловека, явившихсярезультатомрегулярногопотребленияалкоголя.

Биологическиесведения

По данным статистических исследований, алкоголь начинают употреблять рано. Обычно, все начинается с вечеринок: выпил немного с друзьями, пока не видят родители – одну бутылочку пива. Ощущения приятные, тело расслабляется, стены плывут. В следующий раз, подросток решит выпить 2 банкипива. Количество выпитогоалкоголябудетрасти. Здесьможноувидетьнесколько причин:

1.Желаниеиспытатьновыеощущения.

2.Потребностьсамоутвердитсявгруппе

3.Желаниеуйтиотконтроляродителей, самоутвердится.

4.Потребностьвпривлечениивниманияродителей/ сверстников

5.Бытьпохожимнавзрослого.

Со временем, у такого подростканачнутсяпроблемысалкоголем. Социальныепричиныупотреблениеалкоголяподростками:

1.Безработицародителей

2.Падениезначимости семьикакценности

3.Доступностьприобретения

4.Модананаркотикииалкоголь

5.Демонстрацияалкоголизации вфильмах, сериалах, СМИ

6.Недостатокдосуговыхорганизаций.

Склонностькалкоголизмутакжеможетвыявитьакцентуацияхарактера:

Шизоидная – такие подростки предпочитают проводить время в одиночестве, замкнуты и необщительны;

399

Эмоционально‒ лабильная – отмечаются беспричинные и довольно частные смены настроения, чувствительностьповышена;

Циклоидная– цикличныесменынастроения(отгипертимности до дисфории); Эпилептоидная – подростки с этой акцентуации, часто срываются на окружающих, отмечаются

вспышкигнева; Истероидная– активноепривлечениевнимания, срывы, истерики, эмоциибудто напоказ.

Алкоголизм характеризуется тяжелой психической и физической зависимостью. Развивается зависимостьмедленно, вполнереальноумеретьподругимпричинам, нежелистатьалкоголиком.

Алкоголь имеет дозозависимый эффект. При малой дозе (14 г этанола для женщин и до 28 г – для мужчинвсутки, 300 и600 млпива) – активируетсясистемавознаграждения«ясамыйлучшийвэтомбаре», появляется эйфория. При большой дозе: воздействие на рецепторы бензодиазепинам (депрессант), происходитугнетениенервнойсистемы, расслабление, снотворныйэффект.

Как и любая привычка, алкоголизм развивается постепенно, сувеличением дозы. Обычно, человекне планирует стать алкоголиком, это получается как-то само с собой. Каждая стадия развивается несколько лет. Тревожныезвоночки:

1.Синдромжелательнойалкоголизации.

Выпитьхочетсяполюбымповодам: встретилкрасивуюдевушку, несмогпознакомится– этостресс– нужновыпить. Получилхорошуюоценку/ похвалуотначальства– эторадость– нужно«отметить»

2. Толерантностькалкоголю

Однойдозыстановитьсямало, хочетсявыпитьещебаночку пива, ещенесколькорюмокводки.

3. Синдромоблигантостиопьянения.

Чувство обиды, когда опьянение не наступило. Сегодня, человек планировал выпить, но на работе задержали– временикупитьпиванет– обида

4. Запозданиефеноменанасыщения.

Сложнеедостигнутьсостояния: «Ябольшенепью» Ученые, психиатры, специалистывобластиалкоголизмавыделяюттристадииалкоголизма: 1) Первая Исчезрвотныйрефлекс

Появилсяабсистентныйсидром(Похмельныйсиндром) Можно допитьсядопроваловвпамяти

2)Втораястадияпроходитот8 -15 лет Толерантностьпадает Абсистентный сидром большенередкость.

Характернымистановятся: усталость, раздражительность, вялость Воспоминанияовыпитомстановятсяприятными, навязчивымихочетсяещеразощутитьэтосостояние

3)Третьястадия

Стойкоеснижениетолерантностикалкоголю Абсистентный сидром становитсяболеетяжелымидлительным. Появляетсяпаранойя, дезориентация Чащеотмечаетсяамнезии Опьянениебольшеневызываетрадости

Деградация личности: слабеет интеллектуальный уровень, ухудшается память, социальная дезадаптация: человекбольшенеможетобщатьсясокружающими.

Появляетсяпатологическоеопьянение– «белочка»

«Согласно современным научным данным, развитие алкоголизма на 60–70% обусловлено генетическими факторами, на 20% – особенностями личности и на 15% – социально-средовыми факторами. То есть наследственная роль очень велика. Однако по наследству передается не сам алкоголизм, а предрасположенность к нему – специфические особенности биохимических систем мозга, благодарякоторымпризлоупотребленииалкоголемзависимостьразвиваетсястремительно, заболевание быстро прогрессируетитребуетактивного медицинского вмешательствана самыхраннихстадиях.» ‒ Александр Кибитов, руководитель лаборатории молекулярной генетики Национального НЦ наркологии,

к. м. н. [1]

Статистическиеданные Всоответствиисрейтингомстранмирапоуровнюпотребленияалкоголя, составленногов2015 году

Всемирной организацией здравоохранения, Казахстан занимает 34 место из 188 стран с показателем потребления алкоголя почти 11 литров в год на душу населения. По международным критериям потребления свыше 8 литров на человека приравнивается к деградации генофонда страны. [2]. Угрожающих цифр достиг алкоголизм в России, статистика говорит о наличии к началу 2017 года 12,5 миллионов зависимых от алкоголя граждан. Более миллиона детей остались без родительского надзора

400