81

Кикілжіңніңтұлғалықсебептеріеңалдыменқатысушылардыңжеке-психологиялықерекшеліктермен байланысты. Сондықтан да жасөспірімдер арасындағы кикілжіңнің алдын алу мен шешу көбінесе педагогтыңжекетұлғалықерекшеліктерінебайланысты.

Мектептегіоқушылардыңата-анасымен, құрдастарыменжəнемұғалімдерменкикілжіңдіқатынастары мəселелері жоғары басымдықты алып отыр. Қазіргі таңда оқушының басты мəселесі оның əлеуметтік бейімделуінежағдайжасамайтынмектепболыптабылады. Мəселетексабақүлгеріміндеғанаемес, мектеп негізгіөмірлікдағдылардықалыптастырмайды. Кикілжіңдержасөспірімніңкелесідейөмірсалаларындағы қайшылықтардантуындайды: оқу, отбасылық, қоғамдық[7, 12].

Оқу саласындажиікездесетінкелесідейкикілжіңдердібөлугеболады:

1.оқушы– оқушы

2.оқушы– мұғалім

Педагогикалық үдерістегі кикілжіңдердің пайда болу нұсқаларын педагог Ə.М. Құдайбергенова өз еңбектерінде келесідей сипатта қарастырады. Педагогикалық үдерісте «мұғалім – оқушы – ата-ана» конфликтіүшбұрыштүзілген жағдайда мұғалімніңрөліерекшеболыптабылады[7, 18].

Мұндайжағдайдакикілжіңніңкелесідейнұсқаларытуындауымүмкін:

-мұғалім ата-анаменбірлесеотырыпоқушығақарсыəрекететеді;

-ата-анаоқушыменбіргемұғалімгеқарсы;

-мұғалімоқушыларменбіргеата-аналарғақарсы;

-барлығыбір-бірінеқарсыжəнеəркімөзіүшінəрекететеді.

Егер кикілжіңді нақтылы реттей алмаса, оған жаңа қатысушылар қосылуы мүмкін, мысалы оқу орнының əкімшілігі, ол кикілжіңде арбитр ретінде немесе тараптардың бірін жақтаушы ретінде қатысуы мүмкін, солкездекикілжіңдамуыныңмүмкінболғаннұсқаларыкөбейеді.

Жоғарыдакикілжіңніңтуындаусебептеріментүрлеріқарастырылды. Алайдаосындайпедагогикалық үрдістегі кикілжіңді болдырмау үшін кикілжіңнің туындауына əсер ететін жағдайларды анықтап, алдыналу жолдарын іздестіруқажет.

Д.П. Зеркин пікірінше, «кикілжіңді алдын алу оны болжауды» білдіреді. Сондықтан да, мүмкін болатынкикілжіңжағдайды негіздепоныңалдын-алу мақсатындаəрекететкенімізжөн.

Педагогикалық үрдісте кикілжіңді жағдайдың алдын алу үшін мұғалімнің педагогикалық шеберлігі жоғары болуы қажет. Педагог əр оқушының психологиясын терең түсініп, олармен тең дəрежеде қарымқатынас жасауы тиіс. Мұғалім мен оқушы арасында кикілжіңді жағдайларды болдырмас үшін мұғалімге тəн бірнеше сапалар мен қарым-қатынас жасауда талап етілетін төмендегідей жағымды сипаттарды есте ұстап, қолданғаны дұрыс:

-шəкірттердіңадамиқасиеттерінескеріп оныменүнемісанасыпотыруы;

-жасөспірімдер мен ересекадамдарға бірдей деңгейде қарым-қатынас жасап, олардың пікірлерімен

санасу;

-оқушыларғасенімбілдіру;

-шəкірттердіңбойындағыкемшіліктердікөпшілікталқысынасалмай, жекеөзінеоңашаайтуы;

-шəкірттерменсөйлескенде үнемісыпайылықпенəдептілікүлгісінкөрсету;

-кімгедеболсаигітілекпенықыластыкөмеккөрсету;

-шəкірттердіңжандүниесін(психикасын) айтпай-ақтүсініп, үнемі сезімталдықкөрсетуі;

-əрбірістеүнеміəділеттіболуы;

-шəкірттердіңтабысыменықылас-ынтасынтезаңғарғыштығы;

-əркімгелайықтыорындыталапқоюыжəнет.б.

Мектептегіəлеуметтікпедагогтыңбастымақсаты– оқушыныңəлеуметпенжан-жақтықарым-қатынас ортасын құру. Əлеуметтік педагогтардың негізгі жұмыс нысаны – балалар мен жасөспірімдер. Сондықтан да, кикілжіңді жағдайлардыңалдыналудапедагогтардыңатқарарқызметіөтезор.

Педагогикалық үдерістегі кикілжіңді жағдайдың алдын-алу – бұл тұлға психологиясының қалыптасып, оданəрідамуындажағымдықарым-қатынастыңорныерекшеекенідігінкөрсетеді. Оқушылар арасындағы кикілжіңнің алдын алуда мұғалімдер белсенді жұмыс жасауы қажет. Сондықтан да, мектепте орыналатынкикілжіңдердіңалдыналу– бүгінгітаңдағыөзектімəселелердіңбіріболыптабылады.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.АллахвердоваО.В., ВикторовМ.В., ИвановЕ.Н., КарминА.С., ЛипницкийА.В. Конфликтология. – Санкт-Петербург, 2000.

–448 с.

2.АнцуповА.ЯПрофилактикаконфликтоввшкольномколлективе. – Москва, 2003. – 208 с.

3..КрысинЛ.П. Толковыйсловарьиноязычныхслов. – Москва: ЭКСМО, 2007. – 276 с.

4.Российская педагогическая энциклопедия / под. ред. В.С.Панова. В 2-х Т. – Т.1 – М: «Большая Российская энциклопедия», 1993. – 608 с.

5.КоджаспироваГ.М. КоджаспировА.Ю. Словарьпопедагогика. – Москва: ИКЦ«МарТ»; 2005. – 448 с.

6.Журлова, Н.В. Работасоциальногопедагогасагрессивнымидетьми. – 2010, №7.

7.ҚұдайбергеноваƏ.М. Білімберуаймағындағыконфликтология// Оқуқұралы. Алматы: Қазақуниверситеті, 2015. – 124 б.

381

МҮМКІНДІГІШЕКТЕУЛІБАЛАЛАРДЫҢƏЛЕУМЕТТЕНУМƏСЕЛЕСІ

МайтқұловаТ.С.

əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультеті Педагогикажəнебілімберуменеджментікафедрасы

Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығының 4 курсстуденті Ғылымижетекші: п.ғ.к., доцентШужебаеваА.И. E-mail: talshin_96.kzlist.ru

Мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың қоғамдағы əлеуметтік жағдайы туралы мəселе қазіргі уақытта барлықмемлекеттердеөзекті, себебібарлықжердемұндайадамдардыңбелгілібірсаныбар, жəнеолардың азаюбеталысыбақыланбайды.

Мəселеніңауқымдылығыменоныңмаңыздышешімініңқажеттілігінəлемдікжəнеотандықстатистика мақұлдайды. Бүгінде əлемде халық құрылымында мүгедектер үлесінің тұрақты көбеюі бақыланады. БҰҰ сарапшыларының бағалауы бойынша, мүгедектер орташа есеппен халықтың 10 пайызын құрайды, жəне шамаменхалықтың25 пайызысозылмалы ауруларменауырады.

Зерттеушілердіңбағалауыбойынша, алдағы10 жылдаəлемде2-3 есемүгедектерсаныныңөсуінкүтуге болады. Қазақстанбұлбеталыстыңкөрінуіндеерекшелікболыптабылмайды. ҚазақстанРеспубликасында өмір сүретін415 мың адам дəрігерлік-еңбек сараптау комиссиясымен (ДЕСК) əртүрлі топтағы мүгедектер болыпқұпталған[1].

Бұныңнегізгі себебі, сарапшылар сөздері бойынша, Қазақстан территориясындағы ядролық сынақтар болып табылады. Ядролық қару барлық қару түрлерінен оны қолданғаннан кейін «озондық өлім» орнауы мүмкіндігімен ерекшеленетіні жалпыға белгілі. Оны қолдану кезінде тірі қалатындар радиациядан қаза табуымүмкін.

Адамдардың үшінші ұрпағында радиация начнет проявляться через 20 ‒ 22 жылдан кейін көріне бастайтыны анықталды. Қазір Қазақстанда шамамен əрбір үшінші бала ауру болып туылады. 2010-2020 жылдарға қарай геномдағы бұзылыстар саны «генетикалық апат» түсінігіне жатқызылатын болатын мағыналарғаиеболуымүмкін, себебітіріболыптуылғанəрбірекіншібалагендіканомалияныңтасушысы болады.

Балалар мүгедектілігі көрсеткіштерінің өсуінің басқа себептері жатырішілік даму кезеңінде зиян келтіретін өмір жағдайларының нашарлауы болып табылады. Əйел еңбегі жағдайларының нашарлауы, халықтыңсалауаттыөмірсалтыжағдайларыменмəдениетініңболмауы, қаладаөнеркəсіптікмекемелердің орналасуыжəнехимиялық қоқыстарменөршігенжайсызэкологиялықфакторлар.

Осылайша, ерекше қажеттіліктері бар балалардың əлеуметтену мəселесінің өзектілігі күмəн тудырмайды жəне əлеуметтік сферада мемлекеттік саясаттың басым бағыттардың бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік саясатышектеулімүмкіндігі бар адамдардыңөмір əрекеті үшін əлеуметтік-экономикалық, құқықтық жəне ұйымдастырушылық жағдайлар мен жайлы мүмкіндіктерді жасауғакепілдікбереді.

Шектеулі мүмкіндіктері бар адамдардың негізгі құқықтары, сонымен қоса мүгедектердің өздерінің құқықтары мен мүмкіндіктері түсінігін тереңдетуге бағытталған бағдарламаларды жүзеге асыру бойынша мемлекет міндеттері 1993 жылдың 20 желтоқсанында БҰҰ-да қабылданған, Қазақстан Республикасының Конституциясында (Ст. 1), «Қазақстан Республикасында мүгедектердің əлеуметтік қорғалуы туралы» ҚР заңында, «Шектеулі мүмкіндігі бар балаларды əлеуметтік жəне медико-педагогикалық коррекционды қолдау туралы» 2002 жылдың 11 шілдесіндегі №343 Қазақстан Республикасының Заңында, «мүгедектер үшінтеңмүмкіндіктердіқамтамасызетудіңСтандарттыережелерінде» көрсетілген.

Даму ақауы бар əрбір адам сəйкес жағдайарда толыққанды тұлға, рухани дамып, өзін материалды тұрғыданқамтамасызетіпжəнеқоғамғапайдалыболаалатыныназерттеулерретіментəжірибекүəболады.

Біздің елде соңғы жылдары мүгедек балаларды оқыту мен тəрбиелеумен қалыптасқан ситуацияны жақсы жаққа өзгертуге деген тырысу айқынырақ болды. Арнайыланған мекемелер жаңа түрінің жүйесі – көптеген мəселелерді кешенді шешуге мүмкіндік беретін реабилитационды орталықтар қалыптасуда. Денсаулықтың шектеулі мүмкіндіктері бар балаларды əлеуметтік реабилитацияны қамтамасыз етуге қызметететінмамандардыдаярлау жүруде.

Мүгедектердіреабилитациялау мəселесі, жəне, жекелейалғанда, мүгедекбалалардыреабилитациялау медициналық, педагогикалық, психологиялық, адамгершіліктік секілді түрлі аспектілерден теоретикалық тұрғыдақарастырылды[2].

382

Осылайша, Садвакасова З.М. отбасының бір мүшесі дамуының бұзылуы барлық отбасылық жүйеге əсер етеді деп есептей отырып, ерекше бала мен оның отбасын реабилитацияны əлеуметтік-мəдени контекстідеэкожүйеліктəсілдеметұрғысынанқарастырады.

Жусупова А., Жаназарова З.Ж. мүгедек балалармен психологиялық реабилитацияға үлкен назар аудараотырып, мəселегепсихологиялықкөзқарастұрғысынанқарайды.

Барлық экономикалық қиыншылықтарды ескере отырып, балалардың дамуындағы кемістіктерді түзетудіңеңнəтижеліжолы‒ертекоррекциялықкөмеккөрсетужүйесінұйымдастыру. Бірқатаршетелдегі жəне отандық зерттеулер көрсеткендей түзетушілік əсер етуді неғұрлым ерте бастаса, соғұрлым нəтижелі болады. (ЕрсаринаА.К., СтребелеваЕ.А., Сүлейменова Р.А. РазенковаЮ.А. т.б.)

Гусейнова А.А. арнайы дайындық мектептерінде ДЦП балалармен коррекциялық – педагогикалық жұмыстарынжүргізу.

Мүгедек балалар мəселелерімен айналысатын зерттеушілер жұмыстарына теориялық талдау жүргізе отырып, аумақтық ерекшеліктерді ескерудің жоқтығын, бұл мəселеге тəсілдеменің біржақтылығында көрінетін жеткіліксіз теориялық өңделгендікті, яғни қандай да бір медициналық, əлеуметтік, білім берушілік, психологиялықбастаудыңбасыңқылығынбайқауғаболады.

Біздің терең қағидамызға орай, жұмыста бұл бағыттардың үйлесімді теңгерімі мүгедек балаларды ауыртпалықсызарықарайғыенгізу үшінжағдайларжасайды.

Психологиялық, əлеуметтік, медициналық, корреционды-педагогикалықкөмектіңөзараəрекетібасты болған кезде реабилитация процесіне жүйелік тəсілдеменің дəл өзі мүгедек балалармен реабилитационды жұмыстыңнегізіболуыкерек.

Дементьев Н.Ф., Багаев Г., Исаев Т.Н., КумаржановаК.Ш. жұмыстарында отбасында мүгедек баланы тəрбиелеу мəселесі көрсетілген. Авторлар балаларды мектепке даярлау бойынша ұсыныстарды береді. Алайда мүгедек балаларды оқыту, тəрбиелеу мен реабилитация мəселесі күрделі болып қалады. Идеологиялық ойлар бойынша бұрында орын алған арнайы білім беруді дамытуға тəсілдемелердің теоретикалық шектеулілігі əсер етеді. Сол себепті 20 ‒ 30-жылдары жасалған жəне шетел тəжірибесінде сəтті қолданылған дамуында ауытқуы бар бала тұлғасына прогрессивті ғылыми көзқарастар ұмытылған. Аталған категориядағы балаларды қоғамға енгізуге даярлауда жағымсыз беталыстарды жеңу үшінолардыоқыту, тəрбиелеу, біздіңелдежəнешетелдеарнайыбілімберудіңзаманауимəселелерінтерең талдауданшығатынбарлықөмірəрекетінұйымдастыруғажаңатеориялықтəсілдемелердіжасауқажет[3].

Аталған категориядағы балалармен жұмыста мүгедек балаларды əлеуметтік қорғау, оларды оқыту, тəрбиелеу, əлеуметтік ортаға, сонымен қоса қоғам өмірінің өзгерген əлеуметтік-экономикалық жағдайларына адаптация мен реабилитацияға қатысты психологиялық, медициналық, педагогикалық, экономикалық, əлеуметтік, əлеуметтік-психологиялық жəне басқа мəселелер кешенін ескеру қажет. Осылайша, шектеулі мүмкіндігі бар балаларды қоғамға енгізу кешенді интегративті тəсілдемеден шыға отырыпжүзегеасуымүмкін.

ХХғасырсоңыныңеңмазасызбеталыстарыныңбіріденсаулығындақиындығыбарбалаларсанының өсуі болды. Физикалық, психикалық, интеллектуалды дамуында елеулі мəселелері бар балалар арнайы заңнаманың субьектілері болады, медициналық куəгерлік негізінде əлеуметтік-медициналық «мүгедек» статусыеналады.

2020 жылға дейінгі Қазақстанның білім беру жүйесін дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарлама міндеттерінің бірі мектепте инклюзивті білім беру жүйесін жетілдіру болып табылады. Инклюзивті білім беру – (фр. Inclusive-өзіне қосатын, лат. Include-қосамын) – барлық балалардың түрлі қажеттіліктеріне бейімделу тұрғысында барлығы үшін білім берудің қолжетімділігін білдіретін ортақ білім беруді дамыту процесі, олерекшеқажеттіліктерібарбалалар үшінбілімберугеқолжетімділіктіқамтамасызетеді.

Инклюзия мүмкіндігі шектеулі балалар басқалар балалар сияқты білім ала отырып, қарапайым балалармен бірге мемлекеттік бағдарлама бойынша білім алуында тұрады. Мектептерде бұл балалардың денсаулықкүйінескеретінқосымшажағдайлар жасалуыкерек.

Инклюзивті білім берудің негізгі құндылықтары мен қағидалары: əрбір адамның білім алуға құқығы бар; білім алу туылғаннан басталады жəне ересек жаста аяқталмайды; барлық балалар білім ала алады; əрбір адам білім алуда жеке сала бойынша немесе белгілі бір уақытта қиындықты бастан кешіруі мүмкін; əрбір адам оқу процесінде көмекке мұқтаж; мұғалім, оқу мекемесі, отбасы мен қоғам оқытуда жəне тек балалардың ғана емес жəрдемдесуіне жауапты; кемсітушілік қатынас пен балалар мінез-құлығы сынға ілінуі керек. Балаларды толеранттылық тəн жəне шектеулі мүмкіндігі бар баланың мəселелік шеңберінің саналуандылығынқабылдайтынинклюзивтіқоғамдаөмір сүругедайындау қажет:

‒босуақыттыұйымдастырудыңболмауы;

‒қарым-қатынастапшылығы;

‒білім, мамандықтыалудағықиындықтар;

‒жақындартарапынаншектентысқамқорлық(гиперопека);

‒қоғам тарапынантерісқарым-қатынас;

383

‒мүгедектергебағытталғанəлеуметтікқызметтердіңтолық дамымауы;

‒мəдениет, спортмекемелерінешектеуліқолжетімділік.

Мүмкіндігі шектеулі баланың отбасымен жұмыста əлеуметтік-педагогикалық əрекет мақсаты – отбасына мүмкіндігі шектеулі баланы тəрбиелеу мен дамытудың қиын міндетін орындауға көмектесу, тəуекелдіңобьективтіфакторыныңболуынақарамастан, оныңоңтайлықызмететуінеықпалету; отбасына реабилитациондыпроцестіңміндеттеріншешуүшіноныңмүмкіндіктерінжеңелдетумақсатыменəсерету. Басқаша айтқанда, əлеуметтік педагог мақсаты – мүмкіндігі шектеулі баланың туылу ситуациясында отбасының əлеуметтік адаптациясы мен реабилитациясына, оның ситуационды-рөлдік бейімделушілігін жоғарылатуға ықпалету.

Əлеуметтік педагог мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыста мүгедектіктің əлеуметтік кедергілерін жоюға, аутоиденттілікті жеңуге жəне олардың өмір əрекетінің кедергісіз əлеуметтік ортасын қалыптастыруғакөмектеседі, яғни:

1.Мүмкіндігішектеулібалажəне(немесе) отбасыныңəлеуметтікқызмететумеханизмдерінжақсарту.

2.Мүгедектігі бар адаммүмкіндіктерініңбарыншакөрінуінежағдайжасау.

3.Мүгедектігі бар балалардықоғамғаенгізу.

4.Мүгедекадамныңтəуелсізөмір жағдайларынқұру [4]

Пайдаланылғанəдебиеттер

1. МежибовскаяИ.В. Социально-трудовая реабилитация инвалидов в РК(теоретико-правовой сборник). ‒ Алматы: Баспа,1997. ‒128 с.

2.ООН: Стандартныеправилаобеспеченияравныхвозможностейдляинвалидов,1993г

3.ХолостоваЕ.И., ДементьеваН.Ф. Социальнаяреаблитация: уч.пос. – М.,2003г

4.Садвакасова З.М., Асаубаева А.К. Социально – педагогическиетехнологиив оррганизациях образования. Алматы,2013г-

164с

5. Закон РК «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями». Алматы, 2002г.

ЖАРҚЫНБОЛАШАҚ-ЖАСТАРДЫҢ ҚОЛЫНДА

ИлесбаеваА.Н.

«Интердент» медициналықколледжінің2 курсстуденті Ғылымижетекшісі: РахметжановаГ.М. e-mail: aidana17.09@mail.ru

Қазақ халқы өз ұрпағын ізгілікке , отан сүйгіштікке тəрбиелеп келеді. Осы тəрбиені одан əрі жалғастыру үшін əрбір отансүйгіш азаматтардың өткен күнгі тарихты, батырларымыздың ерлік рухын білуі керек. Қазақ жастарының бойына ұлттық рухты сіңіру жақсы тəрбие беру деген сөз. Бұл жағдайда əлемнің екінші ұстазы, ұлы ойшыл Əл – Фарабидің «Тəрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы , ол келешекте оның барлық өміріне апат əкеледі» -деген. Яғни барлық уақытта тəрбие бірінші орында тұратыныныжайлыайтқанекен. СондықтандаосыƏл‒Фарабибабамыздыңжолынұстанаотырып, біздер, яғни жас ұрпақ тəрбиелеушілер тəрбиені қалай қолға алсақ, патриоттық сезімде де дəл осындай дəрежеде, биік ұстауымыз қажет. Білім мен тəрбие қалай егіз жүрсе,мемлекет пен халық арасында да осындай ажырамастуыстыққатынастарболуышарт. Міне, осылардыоқу-тəрбиебарысындабарлықжастарбойына сіңірубүгінгікүнніңөзектімəселелерініңбіріболыпотыр. Олүшінжастардыпатриоттыққатəрбиелеуісін мемлекеттіктұрғыдақолғаалукерек. Бұлтəрбиенітекмемлекеттіктұрғыдаемес, осысалағаүлесқосатын əрбір адамдаеңбектенуікерек, яғнипатриотизмдіояту үшінөзтарихыныңқойнауынакөзжүгіртуішарт.

Күллі жер жүзі біздің көз алдымызда өзгеруде. Əлемде бағыты əлі бұлыңғыр, жаңа тарихи кезең басталды. Күн санап өзгеріп жатқан дүбірлі дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымымызға əбден сіңіп қалған таптаурын қағидалардан арылмасақ, көш басындағы елдермен тереземізді теңеп, иық түйістіру мүмкін емес. Өзгеру үшін өзімізді мықтап қолға алып, заман ағымына икемделу арқылы жаңа дəуірдің жағымды жақтарын бойға сіңіруіміз керек. ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысынасайкелмеуініңсырынеде?

Меніңше, басты кемшілігі – олардың өздеріне ғана тəн қалыбы мен тəжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердіңерекшеліктерінескермей, бəрінежаппайеріксізтануында. Əжептəуіржаңғырғанқоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең бастышарты– солұлттықкодыңдысақтайбілу. Онсызжаңғырудегеніңіздіңқұржаңғырыққаайналуыопоңай.

Сол үшін жастарды рухани тəрбие мен адамгершіліке тəрбиелеу қоғамның басты мақсаты.Себебі:Еліміздіңкелешегіұлтжанды, көзіашық, көкірегіояужастар.Алолардыңкемелбілімімен

384

парасаты еліміздің еңбасты шексіз,сарқылмас қазынасы.Олардың бойында рухани-адамгершілікті тəрбиелеу жəнедұрысжолғабағыттауқажет.

ЕлбасымыздыңбастамасыменРуханижаңғыруболашаққабағдарбағдарламасыбойынша.Жастарды қолдау үшін бір қатар жұмыстар атқарылуда. Бұл жұмыс өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында қолға алынған «Болашақ» бағдарламасынан басталды. Елімізде өте жоғары деңгейдегі бірқатар университеттер ашылды, зияткерлік мектептер жүйесі қалыптасты. Басқа да көптеген іс тындырылды. Дегенмен, білімнің салтанаты жалпыға ортақ болуға тиіс. Оның айқын да, бұлтартпас себептері бар. Технологиялық революцияның беталысына қарасақ, таяу онжылдық уақытта қазіргі кəсіптердің жартысы жойылып кетеді. Экономиканың кəсіптік сипаты бұрын соңды ешбір дəуірде мұншама жедел өзгермеген. Бізбүгінгіжаңаатаулыертең-ақескігеайналатын, жүрісіжылдамдəуіргеаяқбастық. Бұлжағдайдакəсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгертуге қабілетті, аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді. Осыны бек түсінгендіктен, біз білімге бөлінетін бюджет шығыстарының үлесі жөнінен əлемдегі ең алдыңғы қатарлы елдердіңсанатынақосылыпотырмыз. Табыстыболудыңеңіргелі, бастыфакторыбілімекенінəркімтерең түсінуікерек. Жастарымызбасымдықберетінмежелердіңқатарындабілімəрдайымбіріншіорындатұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бəрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді.Себебі білімді жас мамандар біздің елімізді озық 30 елдің қатарына қосып,жаңа технологияларды жетік меңгеріп,жаңа бастамаларғажолашады.

Елдің бүгіні,ертеңі жəне келешегі болатын жастарды қолдау жəне білім беру қажет. Сонымен бірге, жаңғыру ұғымының өзі мейлінше көнерген, жаһандық əлеммен қабыспайтын кейбір дағдылар мен əдеттерден арылу дегенді білдіреді. Мысалы, жершілдікті алайық. Əрине, туған жердің тарихын білген жəнеонымақтанеткендұрыс. Бірақ, одандамаңыздырақмəселені– өзіңніңбіртұтасұлыұлттыңперзенті екеніңді ұмытуға əсте болмайды. Біз əркім жеке басының қандай да бір іске қосқан үлесі мен кəсіби біліктілігіне қарап бағаланатын меритократиялық қоғам құрып жатырмыз. Бұл жүйе жең ұшынан жалғасқан тамыр-таныстықты көтермейді. Осының бəрін егжей-тегжейлі айтып отырғандағы мақсатым – бойымыздағыжақсыменжамандысанамалап, теруемес.

Рухани жаңғырудың басты мақсаты Қазақ елін жаңа жаһандық дамуға,жарқын келешекке,заман ағысынасайөзгеругемүмкіндікжасау.

Жасбілімгерлердіңбойындағыруханитəрбиеніңқырларынжан-жақтыашаотырып,олардыжетілдіру мақсатында əр түрлі іс-шаралар өтілуде.Мысалы: оқу орындарындарында арнайы:тəрбие сағаттар,ашық сабақтар, пікір таластарменарнайылекцияларөткізіледі.

Осы іс-шаралар арқылы білімгерлер ашық ой білдіруге жəне өз білім көкжиегін кең игеруге көмектеседі.

Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың бұл мақаласы ел дамуының жарқын үлгісі мен нақты қадамдарын көрсететін келелі ой, салиқалы пікір, батыл шешімдерге құрылған маңызды құжат. Бұл мақалада сананы жаңғырту, ұлттық болмыстан, ұлттық кодтан айырылып қалмай, оны əлемдік құндылықтармен үйлестіріп, Қазақстанның игілігіне жарату жолындағы мақсат-мүдделер туралы өзекті мəселе көтеріліп отыр. Онда ел Президенті Қазақстан үшін қайта түлеудің айырықша маңызды екі үдерісі

– саясиреформаменэкономикалықжаңғырудықолғаалаотырып, БіртұтасҰлтболуүшінболашаққақалай қадам басатынын жəне бұқаралық сананы қалай өзгертетіні жөнінде алысты болжайтын көзқарастарымен бөліседі.

Мемлекет басшысы аталмыш жаңғырудың негізгі қызметі мен ерекшеліктеріне ой жүгіртіп, бұл жаңғырудың маңыздылығына тоқталады: «Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тəжірибе мен ұлттық дəстүрлергешекеденқарамауғатиіс. Керісінше, заманасынынансүрінбейөткенозықдəстүрлердітабысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нəр ала алмаса, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды». Саяси, экономикалық реформаларда егеменді еліміз бірқатар жақсы нəтижелерге қол жеткізгені баршаға мəлім. Ол адами құндылықтар, рухани қазына, жастарды тəрбиелеу, олардың бойына патриоттық рухты сіңіре білу жұмысында рухани салаға басымдық берудің қажеттілігін алға қойып отыр. Бұл дегеніміз – ұлтымыздың барлықұлттықсалт-дəстүрлерін, мемлекеттіктілімізбенəдебиетімізді, мəдениетімізді, ұлттықрухымызды жаңғырту деген асыл ұғымға келіп саяды. Елбасымыздың рухани жаңғыруға, руханиятқа, білім, ғылымға маңыз беруі – үлкен көрегендік пен ұлттың алға ілгерлеуін жылдам қарқынмен жылжытатын қозғаушы күш. Бұл – тəуелсіз еліміздің бақытты болашағы мен алаңсыз келешегі үшін жасалып жатқан жұмыс. Өйткені, руханибайлықтыңкемелболғаныбұлжекеазаматтарымызүшінде, əрбіржекетұлғаданқұралған қоғам, туғанелімізүшіндеөтемаңыздыүдеріс.

Мектеп қабырғасында балаларымыз ағылшын тілін оқып, латын əріптерін онсыз да үйреніп жатыр. Сондықтан, жасбуынүшінешқандайқиындық, кедергілер болмақемес.

385

2017 жылдыңаяғынадейінғалымдардыңкөмегімен, баршақоғамөкілдеріменақылдасаотырып, қазақ əліпбиінің жаңа графикадағы бірыңғай стандартты нұсқасын қабылдау керек. 2018 жылдан бастап жаңа əліпбидіүйрететінмамандардыжəнеортамектептергеарналғаноқулықтардыдайындауғакірісуімізқажет.

Алдағы2 жылдаұйымдастыру жəнеəдістемелікжұмыстаржүргізілугетиіс.

Əрине, жаңаəліпбигебейімделукезеңіндебелгілібіруақыткириллицаалфавитідеқолданылатұрады. Екіншіден, қоғамдық жəне гуманитарлық ғылымдар бойынша «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ

тіліндегі100 жаңаоқулық» жобасынқолғааламыз.

Білім беру өте өзекті жəне күрделі мəселе.Білім келешек ұрпақтың басты –қаруы мен келешектің ең басты-тұтқасы.Сол себептен ел басымыз латын қаріпіне көшуді басты назарға алып отыр. Латын қаріпіне көшубіздіңелімізгеэкономикалық-саяситұғырлардабиіккөрінуіміздіжəнееліміздіңшетелдерменжақсы демократиялық қарым-қатынас жасауға,туризм жəне медицинаны дамытуға үлкен жол ашады.Үйткені Латынтілі-келешеккілті.

Менің жеке пікірім бойынша келешек ұрпақ сауатты, ұлтжанды, парасатты жəне білімді болса.Елдің бүгіні сенімді, ал келешегі жарқын болады.Себебі :Келешек жастардың яғни біздің қолымызда.Біз жетік білімді,ұшқыр ойлы жəне асқақ арманды болсақ Қазақстан озық 30 елдің тізімінде болады деп сенемін.Əринеүздік30 елдіңқатарынакіруұзақуақыттыжəнеүлкенеңбектіталапетеді.Бірақбарлығымыз жұмылакіріссекбұлсыннандаөтубізгежеңілболады.Алолүшінбізгеміндеттітүрдежастардыңжаңашыл бастамаларыменжаңаойтүйіндеріқажет-депесептеймін.

Тəуелсіз елдің ертеңі – бүгінгі жас ұрпақ. Еліміздің жарқын болашағы білім нəрімен сусындаған, парасат-пайымымол, жоғарымəдениеттіжастардыңқолында. Білім– ақыл-ойдыңбастапқы түрткісіжəне негізгі құралы. Əрбір адам салауатты өмір сүру үшін біріншіден ақыл-ойын жетілдіру керек. Ұлт тағдыры ‒ ұрпақ қолында. Болашаққа үлкен сеніммен қадам басу үшін өткенмен қуаттанып, жастармен қанаттану керек.

Халық, елжастарғасенеді. Алолсенімдібүгінгіжастарқалайақтауда? Əрине, бессаусақбірдейемес, олай болса жастардың барлығына кінə тағуға болмайды. Десе де бүгінгі жастарға рухани байлық, таза ой, терең білім, адамгершілік, адалдық, қайрат, қала берсе, денсаулығымыз да жетіспейтін секілді. Біз бір қоғамның азғындау жолында тұрған сияқтымыз. Ойланып көрейікші, бізді қазіргі уақытты не қызықтырады? Елбасымыздың Халыққа Жолдауында ХХІ ғасыр білім ғасыры делінген. Олай болса, елімізді өркендету үшін білімді жастар керек, жақсы оқып, жан-жақты білім ала отырып,ғылым жаңалықтары жолына атсалысуымыз керек. Ел ертеңі – біздердің, келер ұрпақтың қолында деп айтып та, жазып та жатыр. Елімізді көркейту, оны өзімізден кейінгі ұрпаққа жеткізу-біздің борышымыз деп білем. Ал осы дұрыс жолдан тайып, нашақорлық пен маскүнемдікке салынып жүрген жасөспірімдердің саны өсуде. Неге денсаулығымызды, жанымызды тазаұстап, талғамымыздың биіктігінбілдіріп, салауаттыөмір сүрмеске? Бұған не кедергі, кім кінəлі? Бұған əр адамның өзі кінəлі.Өйткені біз келешегімізді ешқашанда қабылдағымыз келмейді. Пайғамбарымыздың хадистерінің бірінде: Ішімдікпен достастым дегенше, адамгершілікпен қоштастым дейтін ұлағатты сөзі бар. Бүгінгі батыстық əдеттерден арыла алмай жүрген жастар адамгершілікпен баяғыда қоштасқан. Ондайлар өздері өмір сүрген қоғамды қайтып көктетеді? Елініңқамынқашанойлайды? Онықалайқорғамақ? Осыныңбəрінойлағандақоғамдытүсініпболмайсын.

Ел боламын десен, бесігіңді түзе,-дегендей, еңсесін енді ғана көтеріп келе жатқан біздің еліміз үшін дарынды, білімді, жігерлі ұрпақтардың орны бөлек қой. Ал барлық жігер, қайрат, еліміздің болашағы тек жастардың қолында.Елбасымыздың Халыққа Жолдауында: Біздің ұрпақ алдында бабалар қол жеткізген игілікті сақтау, қайта қалпына келтірілген мемлекетімізді нығайту жəне дүниежүзілік қауымдастық талаптарынасайжаңасапалықдеңгейгекөтерілу міндетітұр-депжастарғазорсенімменүмітартыпотыр. Солсенімдіақтап, болашағымыздыжарқынқылайық.

Мен бұл мақалын жазу себебім. Ел басымыздың Рухани жаңғыру болашаққа бағдар жобасын қолдау мақсатында таңдадым.Себебі:Білімнің салтанат құруы атты бөлім,бүгінгі жастардың бүгіні мен жəне де елдіңертеңіментығызбайланысты.

Еліміздің мұратына айналған «Мəңгілік ел» идеясы ‒ халықтың əл-ауқатын жақсартып, ынтымағын арттыратын, елді дамудың жаңа сатысына жетелейтін жаңа қадам. «Мəңгілік ел» идеясының маңыздылығын Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстан жолы ‒ 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты жолдауының негізі етіп алып, бұл туралы өз сөзінде: «Бір жыл бұрын мен еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім. Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол – «Мəңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дəуірдің кемел келбеті... Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мəңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр» деген болатын. Халықты бір мақсатқа, бір мүддеге, бірболашаққаүндегенЕлбасыныңбұлжолдауындаелхалқынаүлкенжауапкершілік жүктелген.

Мəңгілік елге айналу үшін тəуелсіздікті сақтап, елдігімізді нығайту басты мақсат болып табылады. Өйткені, тəуелсіздік ұғымы халқымыздың мұраты, ғасырлар бойғы арманына айналған, сонау алаш тұлғаларының зердесіменөнегесіменкелгенаманатдүниеболатын.

386

Қазіргі кездегі жаһандану үдерісі, қолжетімді ақпараттар легі жастардың бойында ақпараттарды електенөткізебілу, теріспиғылдыидеологияларғақарсытұрабілетіниммунитеттіқалыптастырудықажет етеді. Өйткені қазіргі таңда жат пиғылды ағымдардың ықпалына еріп, экстремистік əрекеттердің қатарын толықтырушыларосыжастарболыпотырғаныбелгілі. Жастардыңмұндайəрекеткебаруыныңбастысебебі ретінде олардың білім, сауаттылық деңгейінің төмендігін айтуға болады. Экстремистік идеялар халықты өзінің ертеден келе жатқан бай рухани құндылықтары мен салт-дəстүрінен бас тартқыза отырып, мəдени, тарихи, рухани санасын жойып жіберуді көздейді. Мұндай идеология кез келген мемлекет секілді Қазақстанқоғамыныңдаішкітұрақтылығынаелеуліқатер төндіреді.

СоныменқатарЕлбасыН.Ə.Назарбаев«Мəңгілікел» идеясынҚазақстанхалқыныңжарқынболашағы үшін қабылдаған өте маңызды жəне тарихи мəнге ие құжат «Бес институционалды реформаны жүзеге асыруға бағытталған нақты жүз қадам» атты бағдарламаның идеологиялық негізі етіп алды. Мұндағы «Біртектілікпенбірлік» реформасында«Мəңгілікел» патриоттықактісіжобасынəзірлеу, Қазақстанхалқы Ассамблеясының «Үлкен ел ‒ үлкен отбасы» кең көлемді жобасын əзірлеу жəне жүзеге асыру, азаматтық біртектілікті нығайтудың «Менің елім» ұлттық жобасын əзірлеу жəне жүзеге асыру, «Нұрлы болашақ» ұлттықжобасынəзірлеужəнежүзегеасыру, т.б. нақтықадамдар жүзегеасыру көзделді.

Қазақстан тағдыры үшін, өткен ата-бабалар мен болашақ ұрпақ алдында ең бағалы құндылығымыз ‒ егемендігімізді сақтап, мұратымызға айналған «Мəңгілік ел» болу идеясын жүзеге асыру жолында аянбай еңбекетебілейік!

Пайдаланғанəдебиеттер

1.Қазақстан-Евразияжүрегінде2000ж.

2.Қазақстаныңжаңадəуірі2010ж.

3.ОңтүстікҚазақстангазеті№1512 басылым28.12.2016ж.

4.ЕгеменҚазақстангазеті№3214 басылым15.02.2016ж.

ҚАЗАҚСТАНМЕНЖАПОНИЯДАҒЫГЕНДЕРЛІК ТƏРБИЕ: САЛЫСТЫРМАЛЫТАЛДАУ

Темірова Г. А.

Əл-Фарабиат.ҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакултеті Педагогикажəнебілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 4 курсстуденті

Ғылымижетекші: п.ғ.к., доцентм.а., ШағырбаеваМ.Д E-mail: temiroova@gmail.com

Бүгінгікүніерменəйеладамныңқоғамдағыорнытуралытүсініктерменқұндылықтар, осығансəйкес əлеуметтік үрдістер мен стереотиптер тек елімізде ғана емес, дүниежүзіне ортақ өзекті мəселе екендігі мəлім. Оған қоса, қазіргі жаһандану серпілісі əйел адамдардың ер адамдармен бірдей қызмет атқаруына, əлеуметтікдамуындаөзқұқықтарынқорғауына, тіптіерадамдарменбəсекелесеалуынамүмкіндіктуғызып отыр.

Елбасы Н. Ə. Назарбаев ерлер мен əйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің нақты теңдігін қамтамасыз ету – уақыт талабы екендігін ескере отырып 2005 жылдың 29 қарашасындағы бұйрығымен Қазақстан Республикасының 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясын бекіткен болатын. Мемлекет басшысы бекіткен гендерлік теңдік стратегиясы негізінен ерлер мен əйелдердің теңдігіне қол жеткізу мақсатындағы билік пен қоғамның өзара тиімді əрекет етуіне бағытталып шығарылғанзаң.

Қазақстан Республикасында 2006-2016 жылдарға арналған Гендерлік теңдік стратегиясын бекіту туралы Заңында «гендер» ұғымына сипаттама беріледі. Оған сəйкес, «гендер» ‒ бұл ерлер мен əйелдердің мінез-құлқын, сондай-ақ олардың арасындағы əлеуметтік өзара қарым-қатынасты айқындайтын, олардың əлеуметтікжəнемəденинормаларыменрөлдерініңжиынтығы. «Gender» сөзіағылшынтіліненаударғанда жыныс (ер, əйел) дегенді білдіреді. Сонымен қатар, «гендер» термині əлеуметтік процестерді түсінуге арналғанталдау құралыболыптабылады.

Соңғы жылдардағы педагогикалық зерттеудің жетілген тұсында жарық көрген педагогикалық жəне психологиялықсөздікте«гендер» ерлерменəйелдерарасындағыөзгешеліктінегіздейтінəлеуметтікжыныс мағынасынбілдіреді[1, 167 б.].

387

Қазақстандажасы 24-ке дейінгі аралықтағы халықтың гендерлік құрамы ерлердің сан жағынан артық екенінкөрсетеді, себебіұлбалалардыңқызбалаларғақарағандатуылуыкөбірек. 25 жастанбастаперлердің үлесі 50 %-дан кеми түседі, одан əрі жас ұлғайған сайын бара-бара азая береді. Сонымен қатар, еліміздегі адамның орташа өмір жасы 66,2 жылды, соның ішінде ерлердікі ‒ 60,6 жылды, əйелдердікі ‒ 72,0 жылды құрайды. Əйелдер ерлерден11,3 жылартықөмір сүреді.

Яғни, əлеуметтік рөлдерді бөлудегі қалыптасқан таптаурындыққа байланысты нақты өмірде əйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктері ерлерге қарағанда азырақ болады. Елбасының аталмыш заңнаманыбекітуіненегізболғансебептердің біріосыекендігідемəлім.

ХХІғасырдыңбасыжəнеүшіншімыңжылдықəлемдікқауымдастықалдынаəйелдердіңхал-жағдайын жақсарту ғана емес, олардың қоғамдық өмірде ерлермен тең дəрежеде болуын (гендерлік теңдік) жүзеге асыруміндетінқойды. АталмышмəселенішешумақсатындаБҰҰБасАссамблеясы2000 жылдыңмаусым айында арнайы жиырма үшінші сессиясын ұйымдастырды. Сессияда БҰҰ-ына мүше елдерге «əйел адамдардың өмірдің барлық деңгейіне кең масштабта қатысуына, əсіресе саяси партиялар мен саяси қызметтерде, министрліктер мен директивті институттарда, жергілікті ішкі істер қызметтерінде жетекші посттардақызмететуінетеңдікберілуін қамтамасызетугеқатысты» ұсынысжасалды.

«Қазақстан– 2050» стратегиясы: қалыптасқанмемлекеттіңжаңасаясибағыты» Стратегиясына(бұдан əрі – Стратегия-2050) сəйкес еліміз Қазақстанның əлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына кіруі жөніндегі тұжырымдамада көрініс тапқан жеделдетіп жаңғырту мен индустрияландыруға бағыт алды. Қазақстанбесстратегиялықбағыттыіскеасыруүшін15-50 жылдық«мүмкіндіктертерезесін» пайдалануға ниетті, олар: адами капиталды дамыту, институционалдық ортаны жетілдіру, ғылымды қажет ететін экономиканы құру, заманауи инфрақұрылымдарды қалыптастыру жəне халықаралық интеграцияны тереңдету.

Адами капиталды əлеуметтік жаңғыртудың объективті аса маңызды жағдайларының қатарына жатқызу күн тəртібінде экономикалық, əлеуметтік жəне қоғамдық-саяси институттарды қайта құру қажеттігінтуғызды. Осымақсатта2014 жылыҮкіметадамикапиталдыңсапасыменбəсекегеқабілеттілігін арттыру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ барлық қазақстандықтар үшін өмір сүру сапасының жоғары стандарттарына қол жеткізуіне бағытталған Қазақстан Республикасын əлеуметтік дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекітті, онда əлеуметтік-еңбек қатынастарын, денсаулық сақтау жүйесін, білім беруді жəне ана мен баланы, отбасылардың осал топтарына жеке назар аудара отырып, əлеуметтік қорғауды реформалау бойынша стратегиялық міндеттер айқындалған. Қазақстанда демократиялық мемлекетретіндеқалыптасу кезеңіндеəйелдер, анаменбаламəселелерібойыншаалғашқықоғамдықмəні бар құрылымдарқалыптасты.

Гендерлік стратегияны іске асырудыңаяқталуына байланысты мемлекеттік гендерлік саясаттың жаңа кезеңін орнықты дамудың халықаралық трендтерімен, ұлттық стратегиялық басымдықтармен жəне əлеуметтіксаясаттыңжаңақағидаттарыменбайланыстырудыңқолайлымүмкіндіктерітуыпотыр.

Халықаралық тəжірибе көрсеткендей, отбасының функционалдық беріктігі деңгейіне гендерлік қатынастар моделі елеулі əсер етеді. Гендерлік теңдік деңгейі жоғары болған сайын, отбасы мүшелерінің өздерінің тұрмыстық, экономикалық, адамгершілік-тəрбиелік, қорғаушылық жəне басқа да маңызды функцияларынорындаудажауапкершілігі, тепе-теңдігіменнəтижелігіжоғарыболады.

Осылайша, заманауи берік отбасының қалыптасуына жағдай жасау жəне гендерлік теңдікке қол жеткізу қоғамдыəлеуметтікжаңғыртудыңажырамаспроцесі болыптабылатыныайқын.

МемлекеттікотбасылықсаясатҚазақстанныңəлеуметтіксаясатыныңқұрамдасбөлігіболыптабылады жəне отбасылардың өмір сүру жағдайы мен сапасын жақсартуға бағытталған ұйымдастырушылық, экономикалық, құқықтық, ғылыми, ақпараттық жəне кадрлық қамтамасыз ету қағидаттары, бағалаулары жəне шаралары жүйесін білдіреді. Гендерлік стратегияны іске асыру жылдары отбасылық-неке қатынастарында тұрған ерлер мен əйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің кеңеюінде оң динамикаға қолжеткізілді.

Мемлекетқабылдапжатқананаменбаланықолдаушараларыныңтиімділігіноңстатистикарастайды. Мəселен, 2010 жылмен салыстырғанда бала туу 8,8 %-ға өсті, егер 2010 жылы 366,2 мың бала туса, 2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 398,6 мың бала туған. 2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан халқының саны 17,670 млн. адамды құрады, оның ішінде əйелдер – 9,128 млн. (52 %), ерлер – 8,542 млн. (48%). Халық санының өсімі 2015 жылы 266,4 мың адамды құрады, өсу қарқыны жылына – шамамен1,5 %.

Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» мемлекеттікбағдарламасыіске асырылған жылдары репродуктивтік денсаулық жағдайын жақсарту айтарлықтай алға ілгеріледі. Қазақстан БҰҰ-ның мыңжылдықтың даму мақсаттарына мерзімінен бұрын қол жеткізді: елде аналардың өлім-жітім көрсеткіші 3,7 есеге (100 000 тірі туғандарға шаққанда2006 жылы45,6 болса, ал2015 жылы12,3 болды), балаларөлім-жітімі– 1,5 есеге(1000 туғандарға

388

шаққанда 2006 жылы 13,9 болса, ал2015 жылы 9,4 болды) азайды. Тегін медициналыққызметтің кепілдік берілгенкөлемініңтізбесінесүтбезініңқатерліісігінертеанықтаускринингіқызметіқосылды.

Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасында белгілі бір прогреске қол жеткізілді. «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» 2009 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан РеспубликасыныңЗаңы2010 жылғы1 қаңтарданбастапқолданысқаенгізілді.

Елде əйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі арнайы бөлімшелер құрылды (247 аудандық ішкі істер бөлімінің ішінен 133-де əйелдер мен балалар істері жөніндегі инспектор лауазымы штатқа енгізілді). Үйдегі зорлық-зомбылық құрбандары пайдаланған қорғау ұйғарымдарының саны жылдан жылға өсуде. Қазақстанның барлық өңірінде зорлық-зомбылық құрбандарына тегін медициналықəлеуметтік, əлеуметтік-құқықтық, əлеуметтік-психологиялық қызметтер, сондай-ақ уақытша баспана беру қызметтері көрсетілетін 28 дағдарыс орталығы жұмыс істеуде (17-сінде баспаналар бар), ал 2006 жылы 10 өңірде ғана 24 орталық жұмыс істеген болатын. Жыл сайын барлық өңірде «Əйелдерге қатысты зорлықзомбылыққақарсы16 күн» аттыақпараттық-сауаттандыру акциясыжүргізіледі.

Мемлекеттің отбасын кешенді қолдау бойынша шаралар қабылдауына қарамастан, шұғыл шешім қабылдаудыталапететінмынадайүрдістерорыналуда.

Ажырасу жəне некесіз бала туу үрдісінің өскені байқалады. Шамамен əрбір үшінші неке ажырасуда. Кəмелеттік жасқа толмаған балалары бар ерлі-зайыптылардың ажырасу үлесі көбейді. 2011 жылы 160,5 мыңнекенің44,9 мыңыажырасса(28 %), 2015 жылы 148,7 мыңнекенің53,3 мыңыажырасқан(35%).

Толық емес отбасылар саны артуда. 2009 жылы 1999 жылмен салыстырғанда толық емес отбасылар үлесі 6,8 %-ға артқан. Олардың ішінде 400 мыңнан астам əйел 700 мыңнан астам баланы, ал 60 мыңнан астам ер адам 300 мыңнан астам баланы тəрбиелеп отыр (15,1 % бала анасымен ғана, 6,4 % бала əкесімен ғанатұрыпжатыр). Демекəрбір5-шібалатолықемесотбасындаөмірсүруде.

Гендерлік шарттармен ер адамдарға берілген еркіндік əкелердің бала тəрбиесіне аз қатысуына жəне баланы асырауға алимент төлеудегі проблемаға əкеп соқтырады. 2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша279 мыңісқараудаболса, оныңішіндеəйелдерденалынатыналиментүлесі0,8 % құрайды.

Мульти-индикаторлық кластерлік зерттеу (бұдан əрі – МИКЗ) нəтижелері бойынша 2015 жылы Қазақстан Республикасында 5 жасқа дейінгі балалардың 6,6 %-ы ғана өзінің ерте білім алу процесінде əкелерітарапынанкөмекалады, аланалар тарапынаносындайқолдаудыбалалардың50,7 %-ыалады.

Баланы жалғыз өзі тəрбиелеп отырған ерлердің осы уақытқа дейін осындай жағдайға тап болған əйелдер иеленетін құқықтары жоқ. Əйелдер мен ерлердің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету процесінде ерлер мен əйелдердің əлеуметтік рөлдеріне қатысты қоғамдағы қатып қалған стереотиптердің болуы əсер етеді. [2]

Бүгінгі таңда еліміз дамушы елдердің қатарында бола тұра, өзге дамушы немесе дамыған елдермен салыстыруғаəбденлайық. Халқымыздыңұлттыққұндылықтарыменділдікерекшеліктерінескереотырып, дамыған елдердің қатарынан табылған, бүгінде сан қилы салада жетекші орындарға ие елдердің бірі Күншығыселі– Жапонияменсалыстыруғабірқатарнегізбар.

Еліміз 18 157 100 адам (2018, қаңтар) халқының санымен 64-орынға ие болса, Жапония 126 560 000 (2018, қаңтар) халқымен 10-орынға ие. [3] [4] Сонымен қатар, екі елдегі ерлер мен əйелдердің үлесін салыстырмалы түрде қарайтын болсақ, Жапонияда ер адамдар халқының 48,7 %-ын; əйел адамдар 51,3 % болса, алҚазақстандықерадамдарүлесі48 %, əйеладамдарүлесі52 %-дықұрайды. [5] Яғни, екіелдегіер адамдарменəйеладамдардыңүлесісалыстырмалытүрдежақынболыпкеледі(1-сурет).

Жапон халқының əлеуметтік-мəдени ережелерінде əйел – отбасының шырағы екендігі айтылады, сəйкесінше, оныңорны– шаңырағыдеп көрсетіледі. «Ресайкэмбо» ‒ «Жақсыəйел жəне даналы ана» атты ұғым Жапонияда «Мэйдзи» (1868-1912) кезеңінде қалыптасты. Бұл ұғым ерте кезеңдегі жапон əйел бейнесінсуреттейді. «Ресайкэмбо» ұғымыəрбіржапонəйелдерініңсанасындақалыптасқан, дəстүрлімұра болып сақталып келе жатқан дəстүрлерінің бірі. Бірақта қазіргі таңда қоғамдық – əлеуметтік қатынастардың дамуына, қоғамдық талаптардың өзгеріске ұшырауына байланысты əйелдердің бейнесі де бірте-бірте өзгерістерге ұшырауда. Мэйдзи кезеңінде ерлер мен əйелдерге тең дəрежеде білім беру жүйесі қалыптасты. Ортағасырəйелдерінеүйшаруасыменшеберайналысужəнебаланыдүниегеəкелуміндеттері қойылса, Мэйдзи кезенінен бастап əйелдерге балаларына білім беру міндеті қосылды. Сонымен қатар əйелдер оқытушы қызметке де жарамды, əрі лайық болып есептелді. Эдо кезеңінде əйелдер күйеулеріне толығымен тəуелді болып, қатаң шектеулерде өмір сүрсе, Мэйдзи кезеңінен бастап əйелдер күйеулерінің өмірдегі сапалы, əрі саналы кеңес беруші тірегіне айналды. Мэйдзи кезеңінен бастап Жапон қоғамында білімдіəрімəдениеттіағартушылардыңортасынанəйелдердідекездестіругеболады. [6]

389

1-сурет

Шетел ғалымдарының айтуы бойынша жапон əйелдерінің Мэйдзи кезеңінен бастап терең дəрежеде білім алуы, əрі білімді қоғам тəрбиелей алуы, Жапонияның осындай дəрежеге жетіп, дамуының негізгі факторы болып табылады деп пайымдайды. «Ресайкэмбо» дəстүрі ‒ қазіргі заман əйелдердің қызметте өсуіне кедергі болатын алғышарттардың бірі. Қоғамдық қатынастардың дамуына байланысты, жапон əйелдерініңдеқоғамдағы, отбасындағыжағдайыөзгерістергеұшырады. Тұрмыстықталаптарыдакүшейді. Қазіргі таңда баласын бала‒ бақшаға апарып, қызметін жалғастырып жатқан немесе мансабын отбасы құрудан да маңызды деп ойлайтын, отбасылық өмірді қызмет пен қатар алып жүруді қиын деп ойлайтын əйелдер саны жылдан жылға көбеюде. Жапон əйелдерінің жағдайы туралы қарастыратын болсақ, жапон əйелдері«ерлер билікетіпбасқаратын» қоғамдаөмірсүруде.

Қоғамдық, саяси, мəдени, отбасы қатынасында ерлердің билік етіп басқаруы, əрбір шығыс еліне тəн құбылыстардың бірі, сондай-ақ ерлердің басқаруы жапон қоғамында көне заманнан қалыптасып кеткен құбылыстардыңбірі. Бірақтажапонəйелдерініңажарлы, сыпайы, шыдамдылық, қарапайымдылыққасиеті, қандай жағдай туындамасын ризашылыққа ұмтылуы, рухани тепе-теңдігі сияқты қасиеттері бүкіл əлемге танымал. Азия жəне шығыс елдерімен салыстыратын болсақ, шын мəнісінде жапон əйелдерінің құқығы басым болып келген. Жапон əйелдеріне баланың тəрбиесі, білімі, жалпы тағдырын шешу əйел адамның мойнына жүктелген. Сонымен қатар күйеуінің табысын басқару, қандай шығынды қай кезде жасау əйел адамға табысталған. Қазіргі таңда жапон əйелдері нық өз аяғымен тұрып, қоғамдық істерге белсене қатысуда. Европа əйелдерімен салыстырғанда, жапон əйелдері күйеулерімен дипломатиялық қарымқатынас құру арқылы жəне нақты сезімдерін жасыра алу шеберліктері арқылы күйеулерімен қарымқатынаста көптеген жетістіктерге жетуде. Жапон қоғамында жаханданудың терең тамыр жайғаны, қоғамның тез қарқынмен дамуы əйел адамдарды тəуелсіз, білімді, тəкəппар жандарға айналдырғанымен, жапонəйелдеріəлікүнгедейіниіліпкүйеуіншығарыпсалу, қарсалудəстүрінжалғастырыпкелуде. Жапон əйелдерінің қазіргі таңдағы жағдайы туралы қарастыратын болсақ, қазіргі таңда жапон əйелдері туралы ерекше көзқарастар қалыптасқан. Өткен заманның əйелдері үнемі күйеуінің айтқанына көнетін, айтқанын бұлжытпайорындайтын, нəзік, əріөтеəлсізжандарболатын. Қоғамныңдамуталабынасай, жапонəйелдері деосызаманныңəйелдерінесəйкесөмір сүруде.

Тарихи жазбаларға сүйенер болсақ, Шығыс əлемі шынайы сұлулығы жəне өмір сүру ерекшелігімен қашанда дараланып тұрған. Сəйкесінше, ондағы дəстүр, сенім, ұлттық құндылықтар өзіне дүниежүзінің назарын аударып отырды. Осы ретте, қазақ халқы мен жапон халқын «Шығыс халықтары» ұғымы біріктіріп қана қоймай, екі халыққа ортақ дəстүрлер мен құндылықтар, отбасы жəне саяси-əлеуметтік аренадағы əйел адамдардың рөлінде де біршама ұқсастықтар бар. Аталмыш мəселе жапон халқы мен ұлтымыздағыгендерліктəрбиені зерттеуге негізболыпотыр.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.ДекларациятысячелетияОрганизации Объединенных Наций. Утверждена резолюцией55/2 ГенеральнойАссамблеиот 8

сентября2000 годаhttp://www.un.org/russian/documen/declarat/summitdecl.htm.

2.Қазақстанда гендерлік саясат қалай жүзеге асуда. Караван. Медиа портал. https://kaz.caravan.kz/zhangalyqtar/qazaqstanda- genderlik-sayasat-qalajj-zhuzege-asuda-197929/

3.www.stat.gov.kz

4.Official Japan Statistics Bureau

5.ДепартаментпоэкономическимисоциальнымвопросамООН: Отделнародонаселения

390