81

Пайдаланылғанəдебиетттер:

1.ҚазақстанРеспубликасының«Білімтуралы» Заңы(21.07. 2015 ж. бағытталғанөзгертулерментолықтырулар).

2.11.07. 2002 ж. № 343 ҚР «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды əлеуметтік жəне медициналық педагогикалық түзеу арқылы қолдаутуралы» Заңы.

3.2004 ж. 26 қарашадан№974 ҚРБжҒМ«Оқу-тəрбиелікұйымдарыныңмүгедек-балалардыүйдеоқытудаата-аналарғакөмек көрсетуітəртібітуралыбұйрық».

4.ПарфентьевП.А. «Безшколы. Юридическийпутеводительпосемейномуобразованиюиэкстернату» «Ресурс», – М. 2011.

5.ХоменкоИ.А. Семейноевоспитаниекакактуальнаянаучно-педагогическаяпроблема, Знание. Понимание. Умение, №2 2010.

С.166-172.

6.Е.В.Чмыхова, Н.В.Шестак, «Возможности и перспективы индивидуального обучения школьников с использованием современныхдидактико-технологическихподходов», Инновациивобразовании. 2014. №10

КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫНАПРИРОДУЛИДЕРСТВА

СауринаМ.В.

студентка4 курсаспециальности «Социальнаяпедагогикаисамопознание» КазНУим.аль-Фараби Научныйруководитель‒к.п.н., доцентСадвакасоваЗ.М.

Мировые тенденции во всех сферах деятельности нашей жизни модернизирует направления и непрерывноменяетвзглядынаприродулидерствакакфеноменасоциальноговзаимодействия.

Лидерство интересует разные области и сферы деятельности с давних времен, побуждая людей к активному достижению своих жизненных целей, и предполагает действия людей по отношению к себе, своему окружению через личные убеждения, взгляды и влияние. По определению Антонио Менегетти «Лидер» ‒ это тот, кто умеет служить, кто умеет наладить гармонию отношений между сотрудниками на предприятии, в организации или иной среде для достижения максимальной производительности или целостногорезультата[1].

Исследователей интересовало и интересует откуда берется лидерство и как оно проявляется. Рассмотримнекоторыеизвестныетеориилидерства.

Ситуационная теориялидерстваФ. Фидлера

Воснове ситуационной теории Ф. Фидлера лежит «вероятностная модель эффективного лидерства», предполагающая, что эффективность лидера имеет вероятностный характер и зависит от того, насколько его стиль взаимодействия с группой соответствует ситуации ее жизнедеятельности. Основываясь на результатах эмпирических исследований, Ф. Фидлер делает следующий вывод: «…Работа лидера так же зависит от организации, как она зависит и от его личных качеств. Бессмысленно говорить просто об эффективном лидере или неэффективном лидере, мы можем говорить только о лидере, который имеет тенденциюбытьэффективнымводнойситуацииилинеэффективнымвдругой»[2].

Модель Ф. Фидлера можно лучше понять, если рассмотреть поведение лидера в ситуации, в которой реализуется процесс лидерства. Согласно представлениям автора теории, поведение лидера во многом детерминировано лидерскимипотребностями, которыеопределяютмотивационную сторону лидерства. В качествеважнейшихлидерскихпотребностейФ. Фидлервыделяетпотребностьвустановлениииразвитии межличностных отношений и потребность выполнения задания. Ведущая потребность у различных лидеровможетотличаться. Однилидерыпридаютбольшеезначениедостижениюцелизадания, втовремя как для других могут быть более важны межличностные взаимоотношения, в которых осуществляется деятельность. В соответствии с ведущей лидерской потребностью выделяется два основных стиля руководствалидера:

1.Стиль, ориентированный на отношения. Лидер получает удовлетворение от хороших взаимоотношений с другими людьми. Его самоуважение в первую очередь зависит от отношения к ним. Соответственно, онзаинтересованиболеевосприимчивктому, какчувствуютсебячленыгруппы.

2.Стиль, ориентированныйнауспешноевыполнениестоящихпередгруппойзадач. Лидерорганизует работу посредством точных и недвусмысленных приказов и инструкций, регламентирующих организационноеповедениеподчиненных. Всвоюочередь, самлидерчувствуетсебяболеекомфортнопод четкимруководством со сторонывышестоящегоначальника[2].

Всвоих работах Ф. Фидлер подчеркивает, что оба представленных выше стиля руководства лидера могутбытьэффективнымивсоответствующихситуациях. Темсамымоннеразделяетпредставлениеотом, что существует универсальный стиль, эффективный во всех случаях. Наиболее приемлемый стиль будет зависеть от характера заданий, с которыми встречается лидер, и от особенностей ситуации, в которой он

371

работает. Для описания ситуации врамках теорииФ. Фидлераиспользуются триосновных ситуационных переменных:

1.Отношения«лидер–подчиненные» (благоприятныеилинеблагоприятные); 2.Структураисущностьгрупповойзадачи(четкостьпостановки задачииеерешения, единственность

или многовариантность решения, согласие или несогласие членов группы с правильностью выбранного решенияит. п.);

3.Позиционная власть (широта полномочий, в соответствии с которыми лидер может поощрять и наказыватьсвоихпоследователей, то естьиспользоватьсанкциивотношенииних).

Ситуационная теория П. Херси и К. Бланшара [3] также соотносит эффективность стиля руководства с ситуационными переменными. Между тем в ней внимание фокусируется прежде всего на подчиненных (ведомых) лидера. Согласно этой теории, успешность лидера зависит от соответствия его стиля лидерства зрелости членов руководимой им группы. Под зрелостью при этом понимается способность и желание членов группы нести ответственность за свое поведение. Авторы выделяют два основныхкомпонентазрелости:

‒профессиональная зрелость ‒ охватывает профессиональные знания и навыки подчиненных. Профессионально зрелый индивид обладает знаниями, навыками, способностями и опытом, позволяющимиему выполнятьсвоипрофессиональныезадачибезчьего-либоруководстваиуказаний;

‒мотивационно-психологическаязрелость‒обусловленажеланиемимотивациейделатьсвоюработу. Людям, зрелым психологически, не требуется внешняя стимуляция и поощрение, они мотивированы внутренне.

Еще один компонент рассматриваемой теории состоит в выделении ориентации лидерства на задачу либоналюдей.

П. Херси и К. Бланшар рассматривают четыре специфических лидерских стиля, связывая их эффективностьсуровнемзрелостичленовгруппы.

1. «Указывающий» (сильная выраженность ориентации на задачу и слабая выраженность ориентации налюдей). Лидеропределяетролиподчиненныхиуказывает, что, как, когдаигдеделать.

2.«Подсказывающий» (сильная выраженность ориентации на задачу и сильная выраженность ориентации на людей). Лидер реализует как директивное (указывающее), так и поддерживающее поведение.

3. «Участвующий» (слабая выраженность ориентации на задачу и сильная выраженность ориентации на людей). Лидер мотивирует и поддерживает подчиненных, привлекая их к процессам планирования и принятиярешений, выполняяролькоординатора.

4. «Делегирующий» (слабая выраженность ориентации на задачу и слабая выраженность ориентации налюдей).

ЦенностнаятеориялидерстваС. КучмарскииТ. Кучмарски

Ценностная теория лидерства, разработанная Сьюзан и Томасом Кучмарски, получила признание в 1990-е годы и во многом опирается на концепцию «стейкхолдерства» что означает в переводе «владелец доли капитала», в основе которой лежит постулат, что люди готовы следовать за человеком, у которого есть чему обучиться (лидерскому поведению и мировоззрению, эффективному взаимодействию с окружающими и т. п.). Авторы связывают процесс лидерства с возможностью для всех членов группы (организации), а не только для определенного человека, проявить свои лидерские способности и строят свою ценностную модель на основе двух базовых положений. Первое положение заключается в том, что лидер (как отдельно взятый индивид) оказывает значительное влияние на развитие ценностей и норм отдельных членов и организации в целом. Все, что лидеры делают, говорят, проповедуют, с интересом наблюдается, обсуждается и интерпретируется субъектами организационно-лидерского процесса. От лидерского влияния нельзя уклониться или отбросить его. Оно есть сущность лидера, которую лидеры должны осознавать как факт и правильно использовать для установления соответствующих организационных ценностей. Второе положениесостоитв том, что лидерству, основанному наценностях, можно и, более того, необходимо обучаться в процессе деятельности. Лидерами не становятся вдруг. Лидерстворазвиваетсяврезультатенакопленияопыта, причемпроцессизучениялидерстваиобученияему непрекращающийся. Никто неможетдостичьсовершенстваисказать: «Я‒идеальныйруководитель». Ни президентстраны, нидиректор фирмы, нируководительпредприятиянедолжныостанавливатьсявсвоем обучении эффективному лидерству. Авторы подчеркивают, что наиболее эффективный путь освоения лидерства происходит через деятельность и практику взаимодействия индивидов друг с другом. Но для этогомежличностныевзаимоотношениядолжныбытьдостаточноразвиты, организационноеокружение‒ быть открытым и допускать возможность для личности (не только руководителя, но и его сотрудников) социальнорастииразвиватьвсебелидерскиекачества[4] .

Идея стейкхолдерства увеличивает сферу лидерства и во многом изменяет сущность «последовательства», превращаетдвухчленнуюдостаточножесткосубординированнуюформулу«лидер–

372

последователи» в многочленную, многополярную систему, где стейкхолдеры выступают в качестве активных соучастников лидерского процесса. При этом выделяются три этапа развития процесса «последовательства–лидерства», представляющиемодельстановлениялидерства.

На первом этапе «лидер–ведомые» ведомые занимают пассивно-созерцательную, анализирующую позицию. На втором этапе «лидер–последователи» последователи играют активную роль, но не равную с лидером. На третьем этапе «лидер–стейкхолдеры». Стейкхолдеры активно участвуют в лидерском процессе, хотя и не на равных с лидером, вместе с тем это участие формирует соответствующие ценности стейкхолдеров иразвиваетих лидерские качества. Авторытеориивыделяютряд показателей ценностного лидерстваворганизации:

1.Создание позитивных межличностных взаимоотношений. Позитивные взаимоотношения не складываютсясамипосебе‒лидерунеобходимоприлагатьусилиядляихформированияиподдержания.

2.Знаниеличныхцелейкаждогосубъекталидерскогопроцесса. Последователиболееохотноберутна себя индивидуальную и коллективную ответственность, если их потребности и желания, как минимум, признаются, а по возможности ‒ удовлетворяются. Поэтому лидеру необходимо знать цели его последователей, чтобы иметь возможность управлять их мотивацией и формировать организационные цели.

3.Формирование чувства принадлежности к социуму. Человеку свойственно соотносить себя с группой. Ичемуспешнееэтагруппа, тембольшежеланияу еечленовснейотождествляться.

4.Обучениепоследователейлидерскомуповедениюиуправленческомувзаимодействию. Силалидера во многом основывается на силе и профессионализме его последователей. По мнению авторов теории, ценностный лидер должен способствовать развитию лидерского поведения последователей. При этом наиболееважнойсторонойвпроцессеобученияявляетсянелидер-учитель, апоследователь-ученик. Лидер лишь помогает обучающемуся в овладении знаниями и мастерством в той мере, в которой ученик готов принятьих внастоящеевремя. Черезобучениепоследователейпроисходитиразвитиесамого лидера.

5.Поощрение инициативности и разделение ответственности. Предоставление последователям возможностипроявлятьинициативныедействия, чтопредполагаетихготовностьпринятьответственность зарезультат, способствуетбольшемуразвитиюделовыхиличностныхкачествпоследователей.

6.Формированиекоманды. Успешностьдеятельностиорганизациивомногомзависитотслаженности работыеечленов. Поэтомуобучениесотрудниковработевкоманде, ориентированнойнавзаимопомощьи поддержку, являетсяважнымпоказателем ценностного лидерства.

7.Диалогичность общения. Диалогичность взаимодействия лидера с сотрудниками, его открытость к получению любой достоверной информации способствует формированию у него более точного представленияореальности итрансляцииорганизационно-значимыхнормиценностей[5] .

Заключение

Таким образом, высоко эффективный лидер это тот, кто использует в комплексе «лучшие» мировые лидерские практики в своей области и занимается непрерывным процессом в образовании, развиваясь во всехотношенияхвсвязисвызовом времениитенденциямивмировомсообществе.

Быстрый и динамический процесс и вхождение в мировое пространство требующие не только следовать вызовам времени, но и гибко перестраиваться в зависимости от обстоятельств и условий, используя при этом ситуационный подход, проявляющийся в благоприятных взаимоотношениях между людьми. Такжерольлидеразаключаетсявосвоенииценностныхпринципов, обученииимпоследователей лидеров и профессионально-личностном развитии вместе с ними, разумном планировании и осуществлении своих действий, проявления себя в любой ситуации, подборе наиболее подходящего подходавруководствеистратегии.

Списокиспользованныхисточников

1.АнтониоМенегеттиПсихологияменеджмента: сборниквыступлений/ПереводситальянскогоННБФ«Онтопсихология». ‒ М.: ННБФ«Онтопсихология», 2003. ‒с.265.

2.Fiedler F. E. Personality, motivational systems and behavior of high‒ and low-LPC person // Human relations. 1972.‒ Vol. 25. ‒ P. 391–412.

3.Hersey P., Blanchard K. So You Want to Know Your Leadership Style? // Training and Development Journal. 1974. ‒February. ‒P.

1–15.

4.КудряшоваЕ. В. Лидерствокакпредметсоциально-философскогоанализа. М., 1996. ‒С. 293.

5.КудряшоваЕ. В. Лидерствокакпредметсоциально-философскогоанализа. Дис. докт. филос. наук. ‒М., 1996. ‒С. 294–299

373

ƏЛЕУМЕТТІКПЕДАГОГТЫҢБАЛАЛАРҮЙІТƏРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІҢ ПАТРИОТТЫҚҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Тажу Т.Қ.

Əл-Фарабиат.ҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакултеті Педагогикажəнебілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 3 курсстуденті Ғылымижетекші: п.ғ.д., профессорМукашеваА.Б.

Автордыңe – mail: aika-97-28@mail.ru

Қазақстан Республикасы өзінің тəуелсіз мемлекет бола алатындығын бүкіл əлемге дəлелдеді. Ендігі басты міндет осы мемлекеттің өркендеп өсуі, халықтың əлеуметтік, экономикалық жағдайын көтеру. Жастарға патриоттық тəрбие берудің бағдарлы идеяларын елбасы Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: ...біздің балаларымыз бен немерелеріміз... бабалардың игі дəстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, жылдам өркендеу үстіндегікүлліəлемгеəйгілі, əрісыйлыөзелініңпатриоттарыболады– депүміт артыпотыр[1].

Қазақстан Республикасы тəуелсіздік алғаннан бері балалардың, жасөспірімдердің оқу – тəрбие ісіне ұдайы көңіл бөліп келеді. Оқу – тəрбие сінде назар аударып отырған, тəрбие салаларының бірі – Отансүйгіштіктəрбие. ҚазақстанРеспубликасы– көпұлттыіргеліел.

Жаңа қоғамның дамуындағы ең маңызды нəтиже – оның барысында қалыптасқан жаңа адам бостандықты жеңіп алып, оны ауыр күрестерде қорғай білген, барлық сын – сынақтардан өтіп, өзі адам танымастай болып өзгерген. Өзінің бұрынғы қасиеттеріне саяси мұраттылықты қосып, өмір сүрудің тəжірибелерінен қуат алып, өзінің жеке басының мəдениетін, білімін кəдеге жаратып, мəреден көріне білетінадам.

Ұлттықдəстүргеберік, елін, жерінсүйетіназаматтəрбиелеу, балаларүйітəрбиеленушілірініңбойында патриоттыққұндылықтықалыптастыруөскелеңөмірталабынантуындапотыр[2].

Қазіргі кезеңде қазақстандық отансүйгіштік ұғымына зор мəн берілуде. Көп ұлтты Қазақстан халқының отансүйгіштік сезімін қалыптастыратын – азаматтық келісім, ұлттық бірлік. Егемен еліміздің тəуелсіздігін сақтау ұлттық келісім, ішкі үндесім барша халқымыздың ынтымағы мен өзара жарасылымдылығында.

Қазақстандықотансүйгіштіккекелсек, олтекқазақтардыңғанаөзотанына– сүйіспеншілігіемес, онда мекендейтін бүкіл ұлт пен ұлыс өкілдерінің бəріне қатысты дүние. Бұл сезімнің мағынасы терең, аумағы кең құдіреті күшті. Ол өз мазмұнына, өз аясы бар, құдіретті күшке кездей-соқтықтан айналмайды, бұл сезімніңоянып, бірте– біртекүшалып, саналыөзіндікмəні, өлшемі, мағынасыбарбіртұтассезімгеұласуы обьективтішарттылықтардықажететеді.

Отанын адамның өзі тануы тиіс. Оны жете біліп, қадір – қасиетін ұққанда, тарихын, өткен жолын, қиындықтарын, рухын, таржол, тайғақкешулерінкөзалдынанөткізіп, жаныменсезебілгенде, елдіңбасын біріктірген, жат жұттықтардан жерін, суын, даласын, тауын, қанын төгіп қайсарлықпен қорғап алған ерліктерін сезіпбілгендеғана, соғандегенмақтанышсезіміоянады.

Патриоттық сезім – ұлт рухының деңгейінің айнасы, өлшемі. Елбасы өзінің халыққа Жолдауында азаматтардың отаншылдық сезімі мен өз еліне деген сүйіспеншілігін дамытуды ұлттық қауіпсіздікті сақтаудыңнегізгіэлементтерініңбіріретіндетаниды.

Патриоттықтəрбиеніқалыптастыруүшіналғышарттарпісіпжетілуікерек. Солалғышарттардыңпісіп жетілуімен сабақтаса адамдардың сана – сезімі артып, жаңа құндылықтарды, оның шінде отаншылдық сезімібойындамолырақсезінетінболады .

Егемендік алған бастапқы күндерден – ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны төңірегінде пікірталас жүріпкеледі. Одан, ұлттықпатриотизм, қазақстандықпатриотизм– дегенекіұғымныңтуындағаныбелгілі. Бірақ өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тəрбиелеуде бұл екі ұғымның қайсысын ұсынған жөн; олардың мазмұндық құрылымы, қандай ой – тұжырымдар жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде балалар үйі тəрбиеленушілерінің патриоттық құдылықтарын қалыптастыруда бұрыннан қалыптасқан əдіс

– тəсілдері, формаларымен мазмұнынқолдануғабола ма? – деген сияқтыкөптегенпроблемалықсұрақтар туындапотыр.

Бүгіндей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар үйі тəрбиеленушілерінің тағдыры өздеріне, мемлекеттік қолдауға байланысты болып отырған жағдайда патриотизмнің сипатын ашып айқындаудыңмаңызызор. Бұлжағдайда, халқымыздыңпатриотизмгебайтарихитəжірибелерін, жауынгер, ер жүрек, ата – бабаларымыздың өнегелі өмірін, іс – əрекетін, мінез – құлқын жас буындарға жеткізу, санасынасіңіріп, соғанеліктеудіңтыңжолдарыніздестіруқажеттігітуындапотыр. Бұлреттеаттарыаңызға

374

айналған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай батыр сынды тағы да басқа ерлеріміздіңорныбөлек.

Қазақ халқының біртуар ұлдары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Б.Майлин, т.б. өзұлтыныңнағызпатриоттарыекендігінсөзіменде, ісімендедəлелдегенұлытұлғалар, олар ұлт азаматтығын оның өркениетті ел болуын көксеп, жастарды елін сүюге, ұлтын қадірлуге, отанын қастерлеуге шақырған. Майдангер жазушылыр Б.Момышұлы, Ə.Нұршайықов, Ə.Қалмырзаев өз шығармаларындапатриотизмніңҰлыОтансоғысындағыөшпесүлгілерінжастарғаөнегеетіпкөрсетебілді. Заманымыздың белді ақындары М.Мақатаев, О.Сүлейменов, М.Шақанов т.б. шығармаларын көкіректегі қайнаған патриотизмнен туындаған жалынды толғаулар деуге болады. Олар жас ұрпақты патриотизмге тəрбиелеудің сарқылмас бұлағы. Бұл ақын – жазушылар өз шағармаларында кейде ашық, кейде көміскі түрде тəуелсіз ел болуды аңсап, қазақ халқының бойында ұлттық патриоттық сезімді оятуға ұмтылған, ал қазіргікүнібізоныашықайтааламыз.

Қазақстан мемлекеттерінде кеңес одағы кезінде, өсіп келе жатқан жас буындарды патриотизмге тəрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты жеткілікті тəжірибе жинақталған. Осы тəжірибелердің белгілі бір кезеңдегі жай – жапсарын зерттеу, танып – білу, оның нəтижелерін нарықтық экономика жағдайында, балаларды патриотизмге тəрбиелеу жолдары мен бағыттарын қарастыру бүгінгі күн талаптарынантуындапотыр:

мектеп оқушыларын патриотизмге тəрбиелдеудің теориялық жəне əдістемелік аспектілері, мақсат – міндеттері, мазмұныЮ.К.Бабанский, Н.И.Болдырев, В.А.Сухомлинский, т.б. зерттеулеріндедəлелденген; Қазақстанда білім беру саласының даму тарихы мен ұлттық тəлім – тəрбие саласының əртүрлі

проблемаларынаТ.Тəжібаев, Қ.Бержанов, С.Мусин, Қ.Құнанбаевт.б. қарастырған; халықтық педагогиканы жастар тəрбиесінде тиімді пайдалану мен оларды музыкалық шығармалар

арқылы патриотизмге тəрбиелеу мəселелері Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, М.Х.Балтабаев, Б.М.Бекмұхамедов т.б. еңбектерінеорыналған;[3]

Бірақ, бұл еңбектерде балалар үйі тəрбиеленушілерінің патриоттық құндылықтарын қалыптастыру мəселелерітолықашылмаған. Бүгінгінарықтықэкономикажағдайындаөсіпкележатқанжасбуындардың патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың тарихи тəжірибелерге негізделген педагогикалық бағыттары нақтыбелгіленбеген. Мұрағат құжаттарыжəнефилософиялық, психологиялық, педагогикалық тарихи еңбектер мен балалар үйлеріндегі оқу – тəрбие практикасын зерделеу барысында – тəрбиеленушілерді патриотизмге тəрбиелеуде мұрағат құжаттары мен озық тəжірибелердің тарихи – педагогикалық тұрғыдан толық зерделенбеуі мен оны балалар үйіндегі оқу – тəрбие процесінде пайдалануының жеткіліксіздігі арасындағы; тəрбиеленушілерді патриотизмге тəрбиелеудің жаңа негізіндегі мүмкіндіктері мен балалар үйі тəрбиеленушілерін отаншылдық, елжандылыққа тəрбиелеудегі балалар үйі сұранысы аралығындағы қарама – қайшылық туындап отыр. Бұл қайшылықтардың шешімін табу, біздің зерттеу проблемамыздың көкейкестілігін анықтайды. Сондықтан да, зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: Əлеуметтікпедагогтыңбалаларүйітəрбиеленушілеріндіңпатриоттыққұндылықтарын қалыптастыру депанықтауғанегізболды.

Балалар үйі ‒ өзіне тəн жұмыс ерекшелігі бар өте маңызды балалық шақ аумағы. Балалар үйінің жұмысының басқа да білім мекемелерінен – бала ‒ бақша мен мектептен айырмашылығы бар. Балалар үйіндегі басты міндеттер ‒ балаларға жағдай жасау арқылы жанұялық жылу беру жəне оларды қоғамда өз ісіне жауап бере алатын жеке тұлға ретінде қалыптастыру. Мінез ‒ құлқы əртүрлі балалармен қаншама жұмыс істеу, оларға жаңа білім берумен қатар, махаббат жылуын беру де негізгі міндеттер қатарына жатқызылады.

Тəрбиеленушілердің əрқайсысының жүрегіне жол табамын десең, олардың алдында жүрегің ашық болуы керек. Олар қандай болса, сол қалыптарында жақсы көргенің дұрыс. Ар заңы алдында қызмет етіп өз жұмысыңды жақсы көрсең ғана тəрбиеленушілер жүрегінен орын аласың. Ұлы жазушы, əрі педагог Л.Н.Толстой : “Егер тəрбиеші өз жұмысын сүйсе жəне тəрбиеленушілерін сүйе білсе ғана – ол жақсы педагог”‒дегенпікірідəлайтылғандепойлаймын. Балаларүйініңтəрбиеленушісітəрбиешісінанасы, досы, ұстазы деп таниды. К.Д.Ушинский: “Үлкен адамдардың жүрек жылуынан ғана тəрбиелеу күші шығады”, деп айтқан екен жəне ол күш шыншыл болуы керек. Жеке тұлғаны тұлға тəрбиелейтіні бəріне таныс. Сен өзіңоқыпбітпейіншеоқытушысың, тəрбиелеудіңбастыəдісі‒жекеүлгітəрбиелеу[4]»

Ұрпақ тəрбиесімен айналысатын əрбір оқытушы өз тəрбие жұмысының негізгі мақсатын от жүрегі Отандепсоғатынжастартəрбиелеудепалса, ұлтболашағына, елтыныштығынасенімменқарауғаболады. Кеудесіне “бұл менің елім, менің жерім” дейтін сенім ұялата білген жас қана өз елінің шынайы патриоты бола білмек. Ол үшін “баланы жастан” дейтін халық даналығын естен шығармасақ болғаны. Жас ұрпақты патриоттық, отансүйгіштік рухта тəрбиелеу еліміздің өсіп-өркендеуі үшін қызмет ететіні еш күмəн туғызбайды

375

Əдебиеттер:

1.Н.Ə.Назарбаев«Қазақстаныңболашағы– қоғамныңидеялықбірлігінде» ҚазақстанхалқынаЖолдауы.

2.«Тəрбиеқұралы» журналы2006 жылы№6 саны.

3.Жастарға патриоттық тəрбие беру – ел болашағының кепілі/А.М.Кенжеғалиев//«Қазақстан Республикасы жəне əлемдік тарихи процесс»: халықаралық ғылыми – рактикалық конференция материалдары(10желтоқсан 2010ж.)/‒ 126-128б. – Библиогр.: 2 атау..2‒Алматы, 2010ж.

4.«Балаларүйітəрбиеленушілерінеазаматтық– патриоттықтəрбиеберу»/А.А.Теребаева//Тəрбиесағаты. – 2014. ‒№3. – 9-10

б.

ӨЗІН – ӨЗІТАНУ САБАҚТАРЫНДАОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ ЕҢБЕГІ МƏДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

ШахабайМадинаҚожахметқызы

Əл-Фарабиат.ҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакултеті Педагогикажəнебілімберуменеджменткафедрасы Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығы 4 курсстуденті Ғылымижетекші: п.ғ.к. профессорТаубаеваШ.Т.

Түйіндеме

Мақала мектепте өзін-өзі тану пəнін оқыту арқылы оқушылардың оқу еңбегі мəдениетін қалыптастыруға бағытталған. Оқушының оқу еңбегі қабілетін тұлғалық мəдениетпен байланыстырудың жолдары нақтыланған. Педагогикабарысындаоқуеңбегімəдениетіндамытудыңмаңыздылығыкөрсетілген.

Кілттіксөздер: «өзін-өзітану», «оқуеңбегі», «мəдениет»

Резюме

Встатьеосновноевниманиеуделяетсяформированиюкультурырабочегопроцессашкольниковпутемобучения самопознанию в школе. Указаны способы, с помощью которых способность ученика связываться с культурой личности. Впроцессепедагогикиважноразвиватькультуручтения.

Ключевыеслова: «самопознание», «воспитательнаяработа», «культура»

Summary

The article focuses on the formation of the culture of the working process of schoolchildren by teaching self-knowledge in school. The methods by which a student's ability to communicate with a culture of personality are indicated. In the process of pedagogy it is important to develop a culture of reading.

Key words: "self-knowledge", "educational work", "culture"

Қазіргі заманғы білім беру тұжырымдамасының бағыты – ізгілік жəне тұлғаны қалыптастыру. ҚазақстанРеспубликасының«Білімтуралы» заңында: «Білімберужүйесініңбастымақсаты– ұлттықжəне адамзаттық мəдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасай отырып, оныңшығармашылыққабілетінжəнеэстетикалықтəрбиеберудідамыту» ‒депатапкөрсетті. Осығанорай бүгінгі мұғалімдердің алдында оқушыға білім, білік, дағдыларын игертіп қана қоймай, қабылдауын, ойлауын, қиялын, сезімдерін, ерік – жігерін, яғни жан – жақты шығармашылық тұрғысынан да дамыту міндеттерітұр [1].

Оқушыныңоқуеңбегімəдениетіндамытудыңпедагогикалықжəнепсихологиялықтұрғысынанжан– жақты зерттеулер көбеюде. Өйткені, қоғамның тəжірибесі шығармашылық жетістік тұлғалық емес, əлеуметтік мағынаға ие болғандығын мойындап, психология – педагогикалық ойлардың осы мəселелеге назар аударуына мəжбүр етті. Өзін – өзі тану пəнін оқыту барысында оқушылардың оқу еңбегін қалыптастырудыықпалдастыру арқылытұлғабойындамəдениетұғымыныңқұндылығынкүшейту еді.

Қоғамның даму тарихына байланысты, еңбек тəрбиесі əртүрлі формада дамыды, жетілді, өзгерді, жаңарыпотырды. Ортағасырлықмектептəрбиесінеқарсышыққан, чехтыңұлыпедагогыЯ.А. Коменский (1592-1670) педагогикасының негізі – гуманизм мен демократизм болғаны педтарихынан белгілі. Коменский мектеп балаға сүйіспеншілік, адамгершілік қасиеттерін тəрбиелейтін «адамгершілік шеберханасы» болуға тиіс деген көзқарасты насихаттайды. Осы негізде ол тəрбиені, оның басты саласы қоғамдық тəрбиенің негізгі буыны – еңбек тəрбиесін адамның табиғатына сəйкес жүргізу қажет деп есептеді.

Қоғам үшін еңбек ету пікірін алғаш рет Т.Мор, Т.Ксипанелла, А.Сен-Симон, Ш.Фурье, Р.Оуға айтқан болатын. XVIII ғасырдың ағартушылары оқыту мен еңбек тəрбиесін ұштастыру жолдарын көтерді. Олар француз жазушысы, ағартушы – философ жəне педагог Жан Жак Руссо (1712-1778) мен Швецария педагогыИоганнГенрихПесталоцци(1746-1827) болды. Песталоццитəрбиесініңмақсаты– баланыңкүшін дамытады. Əртүрліқимылға, қозғалысқабаланыңөзіұмтылады. Сөйтіп, Песталоцциденетəрбиесінееңбек тəрбиесіменұштастыражүргізудідəлелдепберді.

376

Ал орыс демократтары В.Е. Белинский, А.И. Герцен, Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов, Д.И. ІІисаревтер еңбек теориясына елеулі үлес қосты. Демократиялық педагогиканың негізін салушылар педагогиканың өте күрделі мəселелерінің бірі адамды жетілдірудегі тəрбиенің, оның басты саласы – оқу мен еңбек тəрбиесінің рөліне ерекше мəн берді. Олардың педагогикалық ой-пікірлерінде, сол демократияшыл педагогиканың еңбек тəрбиесіндегібасты мақсаты ‒ баланыңтабиғи мүмкіншіліктерімен күшіне сеніммен қарауға тиіс. Тəрбие теориясын жасаушы педагог-ғалымдар – еңбек тəрбиесінің теориясын жасауда, əсіресе, басты рөл атқарған К.Д.Ушинский болды. Ол өзінің еңбегінде адамның жанжақты дамуыүшін еңбектің маңызының зор екендігін көрсетті. К.Д.Ушинскийөзінің еңбегінде «Еңбектің психикалық жəне тəрбиелік мəні» деген мақаласында еңбек тəрбиесін арнайы қарастырды. Ал, «Балалар əлемі», «Анатілі» оқулықтарындаосытəрбиежөніненбалаларғаарнапсаналуанматериалдар жазды[2].

Мəдениет– адамныңөзқолымен, ақыл-ойыменжасағандарыжəнежасапжатқандарыныңбəрінтүгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан жəне тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан – мəдениет саласының өрісі кең. Сондықтан да адамбойындағымəдениеттіңдамуыоныңөмірденөзорнынтабуынадабағытсілтепотырарысөзсіз.

Ж. Əбиев айтқандай бала мектеп кезінен бастап жүйелі түрде еңбек тапсырмаларын орындауға, отбасындағы қажеттілікке көңіл бөлуге, еңбекшілдікке, оқу-білімге үйрететіндігі рас-ақ. Оқу еңбек мəдениеті мектепте білім берумен тығыз байланыста жүзеге асады. Оқу еңбегінің барысында бала да ұқыптылық, еңбексүйгіштік, еңбек ету дағдылары қалыптасады. Мектептерде өзін-өзі тану пəні арқылы еңбек ету мен оқудың психологиялық жəне практикалық дайындық бастауыш сыныптардан бастаған тиімді болады. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты жəне оқу үдерісі жұмыстарынан басқа, өзіне-өзі қызмет ету, өз бетінше жұмыс істеу жəне өзін ‒ өзі басқару, оқу құралдарын дайындау, жөндеу, мектепүйінжөндеу, мектептіңтұрғанауданынжақсартуғарадиоландыру, ауылшаруашылығы, табиғатты қорғау, т.б. қоғамдық пайдалы жұмысқа қатысу, олардың мəдениетінің кеңеюіне, қабілеттіліктерінің, бейімділіктерініңдамуынамүмкіндікжасайды[3].

Қазіргікездееліміздегіжалпыбілімберетін, оныңішіндебастауышсыныпоқушыларынаоқуеңбек əрекетінің мəнін ұғындыру мемлекеттік маңызы бар құбылысқа айналуда. Себебі, əрбір мектеп пəні өз мүмкіндігінеқарайоқушыларғаеңбекпен мамандықəлемітуралы мағлұматбереді. Ал, осындағыөзін-өзі тану пəні мен оны ұйымдастырудың əдістемелері ерекше орын алады, өйткені бұл сабақта оқушылар жалпы таныммен қатар еліміздің халық шаруашылығында болашақ жұмыс істеуге қажетті жалпы еңбек біліктілігімендағдысынүйреніп, өзбілімдерінжетілдіреді.

Бастауыш сыныптарда оқушының оқу еңбек мəдениеті екі бағытта дамиды: бірі – сабақ процесінде жасаған еңбегі, алған білімі, екіншісі – олардың қолынан келетін қоғамға пайдалы еңбегі. Еңбек дағдысы ментəрбиесібалалардыңбойынажаскүннен, бастауышсыныпкезіненбастапсіңірілеберуікерек. Əсіресе оқушылардың еңбекке деген құрметі мен ілтипатын қалыптастырудағы өзін-өзі танудың оқу пəндері мен табиғаттану, ана тілі, математика пəндерімен байланыстыра өткізуге болады. Сонда оқушылар еңбек түрлерімен танысады. Өзін-өзі тану сабағы оқушылардың адамгершілік мəдениетін, ой-өрісін, шығармашылық белсенділігін арттырады. Өз бетімен жұмыс істеуге, табандылыққа үйретеді, өз күшіне дегенсенімінарттырады[4].

Қорыта айтқанда оқу мен өмірдің байланысын нығайту, оқушыларды еңбекке даярлауды жақсарту – күн тəртібінен түспейтін мəселелер. Қазір еліміздің көркейуінің, дамуының барлық саласына жас күштер қажет. Олкүш– қазіралдымыздаотырғаноқушылар. Олардыңеңбеккеынтасынтудыруүшін, мұғалімдер барлықкүшті, шеберліктісоларғажұмсау керек.

Бұл жасөспірімдерді оқу мен еңбекке тəрбиелеу – күрделі де ұзақ үдеріс. Сондықтан оларды жастайынанқұнарлыбілімалуғажəнеадалеңбекетебілуге, үлкендердіжəнеолардыңеңбектерінбағалай, қадірлей білуге тəрбиелеудің маңызы зор. Бүгінгі таңдағы білім беру жүйесіндегі өзгерістер, жаңалықтармен байланысты негізгі мектептің бастауыш сатысы үшін де өзін-өзі тану пəнінің жаңа білім мазмұныанықталып, бағдарламажасалды. Пəндіоқытудағынегізгімақсат– оқушыныңоқуеңбекəрекетін қалыптастыру менадамгершілікмəдениетінарттыру еді.

Оқу еңбегімəдениеті– адамдамуыныңнегізі. Еңбекету процесіндебастауышсыныпоқушыларында пайда болатын қарым-қатынастар баланың болашақ əлеуметтік мəнін анықтайды, оның қоғамдық тұлға ретіндеқалыптасуыныңеңмаңыздыдашешушішартыболыптабылады.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.ҚaзaқcтaнРecпубликacы«Бiлiмтурaлы» Зaңы. // Aлмaты: Юриcт, 2007. – 42б.

2.АқназаровС. Оқушылардыеңбеккебаулу, ‒Алматы, 1976, 40 бет.

3.ƏбиевЖ. Еңбектəрбиесініңпедагогикалықнегізі, ‒Бастауышмектеп, 1993, ном11, 12, ‒4 бет.

4.НұрлановаГ. ƏбуНасырƏль-Фарабидіңтəрбиежəнееңбектəрбиесітеорияларынжасауы. – «Ұлағат», 1997 ном181 бет.

377

ПЕДАГОГИКАЛЫҚҮДЕРІСТЕОҚУШЫЛАРАРАСЫНДАКИКІЛЖІҢНІҢ ТУЫНДАУ СЕБЕПТЕРІМЕНАЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ

БексейітЖ.Ə.

Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультеті Педагогикажəнебілімберуменеджментікафедрасы

Əлеуметтікпедагогикажəнеөзін-өзітанумамандығының 4 курсстуденті Ғылымижетекшісі: ағаоқытушыЖұмабековаҚ.Б.

E-mail: jadira96.kz@mail.ru

Тұлғаның қарым-қатынас жасау қабілеті, ең алдымен, мектептен қалыптасатындығы анық. Өйткені мектепте психологиясы мен мінез-құлқы, тіпті əлеуметтік жағдайы мен тəрбиесі əр түрлі оқушылар білім алады. Сол себепті білім ордасында оқушылар арасындағы келіспеушіліктер мен кикілжіңдердің орын алатындығыдазаңды.

Оқушылар арасындағы кикілжің бүкіл сыныпқа, тіпті мектепке өз əсер тигізеді. Ал педагог пен оқушының жанжалдасуының нəтижесінде білім сапасы төмендеп, тəрбие беру нашарлайды. Мұғалім мен оқушы арасындағы кикілжің мектеп əкімшілігі мен педагогикалық ұжымның əлеуметтік-психологиялық көңіл күйдің нашарлап, жағымсыз ахуал туындауына əкеліп соғады. Мұғалімдер ұжымында немесе сыныпта əлеуметтік-психологиялық ахуал қиындаса, мұғалімніңнəтижелі еңбек етуіқиындап, оқушының сабақоқуғадегенынтасытөмендейтіндігібелгілі.

Мектептегітұлғааралықкикілжіңнің алдыналу – бүгіндеөзектімəселелердіңбірі.

Біріншіден, кикілжіңнің алдын алу оқу үрдісінің сапасын арттыруға əсер етеді. Оқушылар мен мұғалімдерөзініңзияткерлікжəнеморальдықкүштеріноппонентпенкүрескеемес, өзініңнегізгіқызметіне, яғнибілімментəрбиеберуге(алуға) жұмсайтынболады.

Екіншіден, кикілжіңадамдардыңкөңіл-күйіменпсихологиялықжайкүйініңбұзылуынаəкеліп, соның нəтижесінде күйзеліс туындайды. Сондықтан мұндай жағдайда өз уақытында профилактикалық шаралар жасау мұғалімдер мен оқушылардың физикалық жəне психологиялық денсаулығына түгелдей дерлік əсер етеді.

Үшіншіден, мектепте баланың, жасөспірім кезеңде тұлғааралық өзара қарым-қатынаста əр адамның өмірінде орын алатын қарама-қайшылықты шеше алу дағдылары қалыптасады. Бала кикілжіңді реттеу амал-тəсіліндемектептежүріпүйренетіндігіанық. Мектеп– баланыңалғашаяқбасқанортасыəріқарымқатынас жасау аясы. Сондықтан жалпы білім беретін мектептерде дау-дамайды болдырмау мен оның алдыналужұмыстарынсаналытүрдежүргізубілімментəрбиеберужұмыстарынжақсартыпқанақоймай, оқушылардың қарым-қатынас кезінде болған қарама-қайшылықты конструктивті түрде шешу жолдарын да меңгертуге көмектеседі. Бұл баланың ересек болып қалыптасуына, жоғары білім алу ортасында, еңбек ету ұжымындаорыналғанмəселелерді шешеалуғабаулидыəріоғантеңдесіжоқтəжірибебермек[1, 3].

Педагогикалық үрдісте кикілжіңді басқара алу үшін, расымен де, теориялық базасын, динамикасын жəнебарлыққұрамдасбөліктерінжақсыбілу қажет.

Кикілжің (конфликт) дегеніміздің өзі – екі немесе одан да көп субъекттердің арасында мүдделер мен құндылықтардың, ықылас-тілекпенкөзқарастыңсəйкескелмеуінəтижесіндетуындайтынəлеуметтікөзара қарым-қатынасжасау формасы.

Кикілжіңнің түрлері көп. Алайда біз педагогикалық кикілжіңді қарастырғандықтан, яғни білім беру жүйесінеқатысушытұлғалар арасындаорыналғанкикілжіңдердіқарауміндетімізгежатады.

Бұл мəселеде, алдымен кикілжің жəне кикілжіңдік жағдай ұғымдарының арасын ажыратып алу маңызды. Себебіекіұғымныңөзіндікайырмашылықтарыбар.

Кикілжіңдік жағдай – əлеуметтік субъектілер арасындағы шынайы күрес пен қақтығыс негізінде қалыптасатын, қарама-қайшы мүдделер жиынтығы. Кикілжің жағдайында бірақ ашық түрде белсенді қақтығысорыналмайды, текқанаоныңтуындау жолыпайдаболады.

Кикілжіңдікжағдайөршіп, кикілжіңніңөзінеұласуымүмкін. Яғни, кикілжіңдікжағдайдау-дамайдың негізіболыптабылады.

Кикілжіңнің болатындығын, не болмайтындығын алдын ала болжау үшін тараптар арасында қарамақайшылықтуғызатынмəселеніңбар, нежоғынанықтапалуқажет. Бұданкейінкикілжіңгеараласуымүмкін қатысушылар құрамын анықтап, олардың уəжіне, пікірі мен көзқарасына, өзін ұстау ерекшелігіне, мінезқұлқына ерекше назар аударылуы тиіс. Одан кейін кикілжіңдік жағдайдың неге ұласуы мүмкін екендігін болжапқарауғаболады[1, 5].

378

Кикілжіңніңорыналатындағынмынадайбелгілер алдыналаескертуімүмкін:

‒Дағдарыс. Дағдарыс кезінде адам өзін жоғалтып, əдеттегі мінез-құлқынан айырылып, бөгде мінез көрсетеді. Кейдебұндайжағдайдажатқылықтарғабаруымүмкін, ашуғаберіліп, шектеншығуымүмкін;

‒Түсініспеушілік. Қарым-қатынасқа қатысушылардың біреуі эмоционалдық күйге беріліп, айтылған ақпараттытолықтайқабылдамауыныңнегізіндеорыналатынқұбылыс;

‒Оқиға (инцидент). Кикілжің туындар алдында аздаған қақтығыс, ашу мен наразылық орын алуы ықтимал. Мұндайда, əдетте, адамдар ұсақ-түйек нəрсеге ашуланып, мінез көрсетіп қалады. Бұл – уақытша болатынжағдай.

‒Шиеленіс. Кез келген түсініспеушілік дау-дамайға ұласуы мүмкін. Жанжалдасушы адамдар арасында абыржу, көңілсіздік орын алады. Жағымсыз көңіл-күйдің əсерінен екі тарап та бір-бірін тыңдамай, айтқан ақпаратты бұрмалап, жалған қабылдауы мүмкін. Ал бұл өз кезегінде кикілжіңніңтуныдауынаалғышартжасайды.

‒Дискомфорт (Жайсыздық). Сөзбен айтып жеткізе алмайтын сезім, қорқыныш, толқу мен үрей туындайды. Бұл– шиеленістіңшарықтау шегі.

Жоғарыдааталғанбелгілердіңнегізінде кикілжіңді жағдайлардың пайда болатындығын, не болмайтындығын анықтауға болады. Осындай кикілжіңнің туныдауын əсер ететін белгілер орын алған жағдайдаонытезарадатоқтатуғакірісу қажет.

Дегенмен ғалымдар арасында педагогикалық үрдісте орын алған қақтығысты шешу негізінде ұжымныңдабəсекелестікқабілетіндамытып, кикілжіңдішешудегіамал-қабілетінарттыруғаболадыдеген пікір бар. Орын алған кикілжіңді оқушы мен мұғалімді тəрбиелеу, жетілдіру жолында тиімді пайдалана отырып, кикілжіңдікжағдайдыреттеудіңарнайыпсихологиялық-педагогикалықəдістемесінжасапшығуға болады[2, 7].

Ғылымда кикілжің ұғымына берілген анықтамалар саны көп. «Шет тілдер түсіндірме сөздігінде»бұл ұғымға келесідей анықтама беріледі: «Конфликт (неміс conflict, латын conflictus) – қақтығысу, күрделі қайшылық, талас» [3, 394].

«Педагогикалық энциклопедияда» бұл ұғым «өткір эмоциялық уайымдармен күрделі шиеленіскен жағдай» депкөрсетілген[4, 467].

Кикілжіңдертұлғаəлеуметтенуінің əртүрлікезеңдеріндезерттеледі:

‒Мектепкедейінгішақта(, Я.Л. Коломинский, А.А. Рояк, Т.И. Юфеорважəнет.б.)

‒мектепжасында(Л.С. Славина, М.М. Шульгина, С.Г. Якобсонт.б.)

‒жасөспірімдіккезеңде(И.А. Ламанов, Е.В. Первышева, С.Н. Хоружийжəнет.б.)

‒жасстуденттертоптарында(В.М. Басова, В.В. Новиков, А.И. Шкильжəнет.б.)

Кикілжің индивидтердің қарым-қатынасы негізінде, өзара əрекеттен туындайтындықтан кикілжің субъектісіжекеадамдар, топтарболуымүмкін. Субъекттердіңөзараəртүрліқатынасқатүсуінебайланысты В. Воронин бойынша кикілжіңдердің келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады: оқушы – оқушы; оқушы – мұғалім; оқушы – ата-ана; оқушы – əкімшілік; мұғалім – əкімшілік; мұғалім – мұғалім; мұғалім – ата-ана; ата-ана– ата-ана; ата-ана– əкімшілік; əкімшілік– əкімшілік.

Кикілжің типологиясы түрлі сипаттамаларға байланысты бөлінуі мүмкін. А.В. Мошенко қарамақарсылықтыңшиеленісудеңгейінебайланыстыкикілжіңніңклассификациясын– соғыс, жанжал, араздық, ұрыс-керісдепжіктеді. Мəселелікіс-əрекеттікбелгісібойыншамынадайкикілжіңдердібөліпқарастырады: басқарушылық, педагогикалық, өндірістік, экономикалық, саяси. Адамдардың кикілжіңге түсу деңгейіне байланысты: тұлғаішілік, тұлғааралық, тұлға жəне топ арасындағы, топаралық, ұжым аралық, мемлекет аралықдепбөлінеді.

Жалпыкикілжіңніңтүрлері:

1.Ашықжəнежабықкикілжің

2.Мотвациялық кикілжің

3.Қарым-қатынаскикілжіңі

4.Мақсатқажету жолындағыкикілжің

5.Статустықкикілжің

6.Жекежəнетоптықкикілжіңдер

7.Қажеттіліккикілжіңі

8.Əлеуметтікнорманыңжəнеқажеттіліккикілжіңіжəнет.б.

Оқу іс-əрекетінде оқушылар арасында көп тараған тұлғааралық кикілжің түрлері мен туындау себептеріне тоқталайық. Оқушылар арасындағы болатын кикілжіңдердің бірі – көшбасшылыққа ұмтылыс немесе көшбасшылық кикілжің. Көшбасшылық кикілжің – екі-үш көшбасшылардың жəне олардың топтарының сыныпта бірінші болу беделіне таласуы. Сынып ішіндегі көшбасшылар арасындағы кикілжіңдер бір жағдайда кикілжің күштері тең екі микротоптың лидерлерінің арасында болса, екінші жағдайда кикілжің тұрақталған көшбасшымен оның қолдаған, күшейіп келе жатқан адамының арасында туындайды. Сонымен қатар, формальді емес көшбасшымен топ басқарушысының арасындағы кикілжің

379

көптаралған. Көшбасшыменбасқарушысыныңқызығушылықтарыменмүдделерібағыттасболсада, олар үнемі қақтығысуыықтимал.

Кикілжің өзара əрекет барысында əр жаққа бағытталған мақсаттардың, қызығушылықтардың, позициялардың, көзқарастар немесе пікірлердің соқтығысуы, қарама-қайшылықтардың өткір шиеленісуі жəне мəселеге қатысты екі немесе одан да көп қатысушыларының күресінегізінде туындайды [5, 141]. Кикілжің, əсіресе, орта сыныптарда қыздар тобымен ұлдар тобының арасында жиі орын алады. Үш-төрт жасөспірімдердіңбүкілсыныпнемесебіроқушыныңбүкілсыныпоқушыларыменкикілжіңгетүсуімүмкін.

Кейбір психологтардың бақылауынша, көбасшылыққа жол, əсіресе жасөспірімдер ортасында, қатыгездік, мейірімсіздік, өзінің біріншілігін көрсету немесе демонстрациялаумен байланысты. Балалық қатыгездік– барлығынатанымдықұбылыс. Əлемдікпедагогиканыңбірпарадоксыныңнəтижесібойынша бала ересектен де көбірек өзінің қатарластарынан қатыгездік көреді. Мұның соңы оқушылардың агрессияларын тудырып, соңыүлкеншиеленістіжағдаятқасоқтыруымүмкін.

Сонымен қатар, баланың жəне жасөспірімнің жеке тұлғасы өз-өзінен қалыптаспайды, қоршаған ортада, қоғамда қалыптасып, дамиды. Əсіресе, баланың қалыптасуында отбасының рөлі жоғары. Жанұядағы əр түрлі жағдайлар баланың психологиясына ерекше əсер етеді Əр түрлі авторлар сəтсіз қалыптасқанжанұялардыəр түрлібөліп көрсетеді.

Л.С. Алексеевасəтсізқұрылғанжанұялардыңкелесітүрлерінкөрсетеді:

-кикілжіңді;

-аморальді;

-педогогикалықкомпетенттіемес;

-асоциалды;

Г.П. Бочкаревакелесіжанұялардыбөліп көрсетеді:

‒Эмоционалдыатмосферасысəтсізқұрылғанжанұялар, мұндаата-аналарыөзбалаларынамейірімсіз, соныменқатар дөрекі, құрметтемейқарайды;

‒Мүшелерініңарасындаэмоционалдыбайланысжоқ, баланыңқажеттіліктеріненемқұрайлықарайды;

‒Балаға саяси жағымсыз қажеттіліктер мен қызығушылықтар ілініп, оларды аморальді өмір сүруіне итеру [6, 5].

А. Бандура ата-аналары физикалық күш көрсету арқылы тəрбиеленген балалар көбінесе кикілжіңге түскішболады депесептейді.

Сынып ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы кикілжіңдер, оқушылар тобы ішіндегі өзара кикілжіңдер топтағы жеке тұлғалық қарым-қатынас үйлесімділігінің жəне топтың құрылымының тепе-теңдігін бұзылуынан(статустық, рөлдік, коммуникативтік, басқармалық) көріністабады.

Сонымен қатар жасөспірімдер арасында кездесетін кикілжіңдерге тоқтала кетсек, мəселен, мұғалім мен оқушы арасындағы өзара қатынастаға кикілжіңдер. Педагогтардың пікірінше, мұғалім мен оқушыларарасындағықатынастакикілжіңдердіңтуындауыныңнегізгісебебі, мектепоқушыларыныңжас ерекшеліктерін ескермеуден, жеке ерекшеліктерін елемеу жəне т.б. жағдайлармен байланысты. Мұғалімдер жасөспірімдермен кіші мектеп оқушыларымен қарым-қатынасы тəріздібайланыс жасайды. Оқушыларды авторитарлы стильде басқару, олардың өзінің көзқарасы мен құрдастары арасындағы өзін көрсетуге деген талпынысын түсінуге тырыспау, көптеген тұлғааралық кикілжіңдерге алып келеді. Бұл кезеңде жасөспірімнің қызығушылығын анықтап, оны мінез-құлығын түзету мақсатында дұрыс арнаға бағыттау қажет. Сыныптастарының ортасында жасөспірімді төмендетуге, оған ескертулер жасап, атаанасынайыптауға, оқушыларарасынанбірнешеуін«сүйікті» категориясынабөлугеболмайды, себебіолар

əділетсіздікті өте өткір сезінеді. Жасөспірімдер мен ата-аналары арасындағы кикілжің. Психологтардың анықтауынша, ең ауыр жəне кикілжіңді кезең мектеп оқушыларының жасөспірімдің кезеңі екен. Бұл кезеңдеолардыңата-аналарыменкөптегенкикілжіңгетүсуікездеседі. Мектепоқушысыныңмұндаймінезқұлығыныңбірнешесебептерінқарастырыпкөрейік. Жасөспірім ересектердің сөзінтыңдаудыазайтып, өз алдына əрекет етуді жөн көреді, ата-анасының ескертулеріне əрқашан адекватты жауап бермейді. Ал атааналар болса, балаларының тез ер жетіп, өзіндік жеке əрекеттерін көре тұра олардың жасерекшелік сипаттарын елемейді. Ата-анасының баласының жеке даралығын мұндай қабылдамау əрекеті көптеген кикілжіңдерге себеп болары белгілі. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжіңдер. Жасөспірімдік шақтың түрлі себептерге байланысты орын алуы мүмкін. Сəтсіз махаббат, оқудағы, құрдастары арасындағылидерлік, бəсекелестікжəнет.б.

Кикілжіңдердің пайда болуы мен дамуына негізгі төрт фактор мен себептер əсер етеді: объективті, ұйымдық-басқарушылық, əлеуметтік-психологиялық жəнетұлғалық.

Кикілжіңдердің объективті себептері адамдардың өзара əлеуметтік əрекетінде олардың қызығушылықтарының, көзқарастарының, мақсаттарыныңсəйкескелмеуінентуындайды. Кикілжіңдердің ұйымдық-басқарушылық себептері ол айналысатын ұйым құрылымының талаптарына сəйкес келмеумен түсіндіріледі.

380