Февралин 23 өдр.

Тавн хонг хооран, намаг көдлмшәс гертән асхн орҗ ирлһнлә, Босха, мини үр күүкн, әмсхсн сахньсн орҗ ирв. Би нам алң болув, юңгад гихлә, Босха йир төвшүн, номһн күүкн болҗ медгднә. Эн күүкн хойр җил хооран багшин училищ чиләһәд, мана школд ирҗ көдлҗәнә. Ик нурһта, тәкминь цокад бәәдг ут болн бөдүн чилм хар үстә, көркхн шар чирәтә, мөөлүр хамрта, минчисн улан халхта, инәһәд орксн цагтнь җимгр урл һатцнь җирисн тегш цаһан шүднь цәәһәд, Соятин көвүдиг саналдулад оркдмн.

— Делә, чамла йир бачм кергтә ирүв, — гиҗ, күн ардаснь көөсн мет әмсхҗ тер келв.

— Юн кергв?

— Удлго болх сән өдриг мартчкҗвдн. Тер өдриг яһҗ кехин тускар чи тоолҗанч, аль угай? — гиҗәнә.

— Юн сән өдрв терчнь? А, Советин Цергин сән өдрий? Тер өдр ода бийнь тавн хонг. Дәкәд бидн ю белдх зөвтәв? — гиҗ би алмацҗанав.

— Терүнә тускар би чамла зөвчлцхәр ирүв. Дәкәд эн өдриг советин әмтн цуг сәәнәр тосх зөвтә. Тегәд яахмн гиҗ медҗәнч? — Босха нанур хәләв.

Нам оңдан му зәңг авч ирсн болһад, үүмхләрн, Босхаг деегшән һар гиҗ келхән мартсн бәәҗв.

— Күлтән тәәләд, өөдән һарад су, — гиһәд үр күүкән стулд суулһв.— Үнәртнь келхд, ю белдхән медҗәхшв. Школд сурҗахдан эврәннь классин көвүдиг йөрәһәд, байрин бичг илгәдг биләвдн. Ода кенд, ю тәвхинь медҗәхшв.

— Медҗәнчи, миниһәр болхла, оңдан, мел солю юм ухалх кергтә, — гиҗ Босха зөвәр уха туңһаҗ келҗәнә.

— Чи эврән тиим соньн юм сансн болхла кел.

— Миниһәр болхнь, дәәнд хорсн улсин эк-эцк тер байрта сән өдрлә йөрәлһни бичг авх зөвтә. Зуг кен тер бичгт һар тәвх, юн гиҗ бичхинь медҗәхшв, — гиҗәнә.

Үр күүкнә келсн үгин утхнь мини муңхг чееҗд түргәр орҗ өгчәхш. Зөвәр тоолҗаһад маһдлҗанав:

— Нә, тиигәд, йөрәлин бичг тәвхд дала зовлң уга. Зуг үр-садан алдад, хөр һар җил болад, кезәнә зовлңган мартад, нүднәннь нульмсн хагсад, цөкрсн улст мана бичг ю авч ирх? Кезәнә эдгсн зүркнәннь шавинь шинәс көндәхн угай? Миниһәр болхнь, тиим.

Терүнәнчн тускар би бас тооллав. Зуг миниһәр болхла, үрн-саднасн хольҗсн эк-эцкин зүркнә шав кезәдчн бүрлдшго. «Цаг-цар чолуг эләнә» гиҗ келнә. Болв цаг ууҗх дутм, зүркн менрәд, өвдкүрнь невчк тогтндг болвчн, өңгрәд цогцан сольтл эк, эцкин өрчинь хәәрәдл бәәхмн,— гиҗәнә.

— Нә, сән. Бурушаҗахшв. Зуг ю бичхм, кенә нерн деерәс тәвхмби, кенд? — болҗанав.

— Эн хамгиг сәәнәр ухалх кергтә. Зуг мана цагмдн йир ахр. Маңһдур асхн күртл сәәнәр ухалад, шиидәд авчкх зөвтәвдн, — гиҗ Босха келв.

— Терчнь чик. Өрүн тоолвр — өрчд сонр. Маңһдур асхн нааран күрәд ир, — гиһәд үүрәсн саллав.

Маңһдур асхнднь Босха байртаһар инәсн орҗ ирв. Өдрин дуусн көдлмштән йовад тоолсн бийнь, дала эсвтә юмн мини толһад орхш.

— Нә, юн болв? — гиҗ Босха сурҗана.

— Дала кергтә шиидвр муңхг толһадм орсн уга. Күүнә эсвлсн, тоолсн хамгиг күцәх, эгл салдс болх хөвтә күн бәәҗв. Чи толһаннь экн дотркан нааран һарһад тәв! Юуһинь болвчн би күцәхв! — гиҗ шоглн, эврәннь седклән келҗәнәв.

— Э, э. Чини медрл көгшрҗ! Хөрдгч зун җилин, кибернетикин болн атомин эпохла эгл салдсин бийнь, толһаннь экәрн көдлх кергтә. Эс гиҗ эндрәк җирһләс хоцрхч! — болад Босха намаг теврн, инәв.

— Миниһәр болхла, одак кергичнь иигҗ кехмн. Райо­на дәәнә комиссарин болн района комитетин комсомолин сегләтр хойрин һар тәвсн йөрәлин цаас, өр-зүркәр орулсн өр-җөөлкн үгәр бичәд, дәәнд үрн-саднь хорсн күн болһнд илгәхмн, — гиҗ үр күүкм келҗәнә.

— Эн күүкнәсн авчатн! — гиһәд би байрлҗанав. — Фи-ить!..

— Нүл! Күүкн күн бас ишкрдви, дәкәд герт ишкрдмн биш! Килнц! — гиҗ тенд хорад бәәсн экм хаҗуһас орлцв.

— Мартчкҗв, дәкҗ ишкрхшв, аак, — гиҗ экдән хәрү өгчкәд, багш күүкнә келсиг маһдлҗанав... — Ю келҗәхмчи, Босха? Района ахлачнр биш, мана совхозин толһачнр тиим цааснд һар тәвх угань медгдшго, темдг уга.

— Терүнәс әәҗ болшго! Теднәс нань улс һар тәвх зөв уга. Мана илгәсн бичг тоомсрта болх зөвтә. Яһвчн тиим цаас бичүлҗ авдгин арһ хәәх зөвтәвдн. Босха эврәннь бат шиидврәсн хәрү хәрҗәхш.

— Мана үг кен соңсхмб? Бидн кемби? — болҗанав.

— Кен соңсхмби гинчи?! — Босха нүдән бүрлзүләд, мини толһа деегүр хәләчкәд, нег мөслҗ келҗәнә. — Бидн комсомольцнр! Терүгән меддговчи?

«Бидн, комсомольцнр! Минь эн хойрхн үгд: мана күцл, мана чидл, мана ицл, мана эндрәк бәәх җирһлин зөв, маңһдурак хаалһин мөр! Мана эндрк күцәхәр бәәх төрмвдн мел бичкн умшла әдл чигн болтха! Болв мана Төрск бүрдәсн болн харслтин ноолданд цусан асхсн Магнитк, Амур деер бәәх Комсомольск, Сталинградск тракторн завод болн нань чигн орн-нутгин эркн тосхлтд көлсән асхсн урдк үйнр болн мана ахнр тер ик чинртә йовдлмудан гүртмднь кеһәд орксн уга болх! Тедн чигн бас манла әдл баахн төрәс эклсн болх» — гисн тоолвр ми­ни чееҗ дүүргв.

— Терчнь, Босха, чик. Бидн өмнән тәвсн төрән яһад болвчн күцәх зөвтәвдн. Зуг яһҗ күцәй? Келлч, хәәмнь иньг! — гиһәд би Босхаг теврвв.

— Маңһдур Ладовк орх кергтә. Мини келсәр комсомолин райком болн дәәнә комиссариат хойрт одх кергтә, зуг би үд күртл йовҗ чадшгов, урокан яһҗ хайхв.

— Үдин хөөн йовхла, асхн оч күрхч. Дәкн тиим цагла машин харһх угань темдг уга. Би йовад ирсв. Зуг ю келхинь зааҗ өглч, — гиҗ үр күүкндән келҗәнәв.

— Ханҗанав. Тиигҗ келхичн медләв, — болад Бос­ха, һартан бәрҗәсн цаһан түңгрцгәсн цаас һарһад нанд өгв:

— Миниһәр болхла, иим-бәәдлтәһәр бичхмн.

Би Босхан өгсн цаасиг умшув.

— Ай, Босха, энчн яһсн керсү ухамб? — гиһәд би үнн седкләсн тиим сәәнәр бичснднь байрлад, үр күүкндән бахтув.

— Әрлһ цааран, хөөнь бийдм тиим үг бичә кел! — гиһәд күүкнә чирәнь улав.

Маңһдуртнь йовдсн машин деер сууһад, хөрн дуунад бәәсн Ладовкд ирвв. Комсомолин райкомин сегләтрмүд уга бәәҗ, негнь — Элстд, наадкнь оңдан селә орҗ.

Района дәәнә комиссар, бахн мет, һо болн өндр нурһта майор мини келсн үг соңсад, цаасим хәләчкәд, келв:

— Тана седвәр соньн, болв, негдвәр, тиим цаас йовулх зөв манд кен чигн өгсн уга, хойрдвар болхла, альк хотнас кедү күн дәәнд хорсна туск темдг манд уга. Дәәнә хөөн тер цаасд геедрәд хуурч.

— Кемрҗән танд уга болхла, манд бәәнә. Мана Соят селәнәс эн Төрскән харсгч Алдр дәәнд найн хойр күн хорсн бәәҗ. Болв зәрмсиннь эк-эцкнь өңгрәд, зәрмсиннь гер-бүлнь оңдан һазрурн нүүлдәд болн нань чигн уршгар ода Соятд кесгнь уга. Эндр өдр ил бәәхинь тоолхла, һучн долан күүнд цаас бичх кергтә, — гиҗ би цәәлһҗәнәв.

— Делә, чини келсн үгмүд нанд таасгдв. Болвчн бидн хойр санандан орсан кеһәд һарһад бәәҗ болдмн биш. Негдвәр болхла, деерк ахлачнрла селвглцх кергтә. Хойрдвар, цаг йир бачм. Чини келсн тоотиг сәәнәр чиңнүрдәд, хөөннь, үлгүрлхд, дән чилсн өдрлә илгәхлә яах гиҗ меднәч? миниһәр болхла, тернь чик, — гиһәд майор инәмсклчкәд, келдүр мет хату һаран мини ээм деер тәвчкв. Сансн санаһан эс күцәсндән ик һундлта, тер герәс һарад, дала аю угаһар яахан медҗ ядад, уульнцар йовҗ йовнав. Генткн хәләхнь, партин райкомин герин өөр күрч ирсн бәәҗв. «Кемрҗән тенд нег бичкн цааснд һар тәвхдән аца авчахла, райкомур орад медслчн», — гиҗ санад, герүр орад ирүв.

Зөвәр сиигвр нурһта, тәв һарчксн наста, ахрхнар хәәчлсн цаһан үстә күн мини келсиг болһамҗтаһар соньмсв.

— Кен өгх билә? Босха бидн хойр эврән тиигҗ санҗанавдн. Төрскән харсгч дәәнд үр-садан алдсн көгшдүдин седкл байрлулад, тиим бүләкн бичг бичхлә, кенәс һару һарн гиҗәнә?

— Тана седвәр йир чик. Тиим цаас бичҗ болхмн гиҗ би санҗанав, гиһәд тер дәәнә комиссариг дуудулв.

Тедн хоорндан күүндәд, мана авч ирсн цаасиг невчк соляд, нанас Соятд бәәх улсин список авад үлдцхәв.

«Мана седвәр юн болна, тедн келсн үгдән күрнү, угай?» — гиҗ зөвәр алмацҗалавдн.

Эндр буудя цеврллһнд көдләд, асхн хотан кехәр адһад хәрҗ йовхинь, Сарл аав намаг дуудв.

— Делә, эн цаас умшлч, — болад көгшә конвертәс тиизтә цаас һарһад өгв.

«Күндтә Сарл Менкенович!

Советин Цергин өөнлә Танд халун мендән күргҗ, хаҗуһин өвчн уга, хаалһин саалтг уга, седкл тарһн, ут наста, бат кишгтә бәәтн гиҗ йөрәҗәнәвдн!

Һалзу андн фашистнрәс һазр-усан харслһнд тана көвүн, Мөңкин Цецн, уйн баһ насан, ульһр теркә зүркән таңсг Төрскнәсн әрвлсн уга.

Терүнә зөрмг йовдл баһчудин зүркнд, заль мет мөңк падрҗ, уралан йовхднь урмд болҗ, угтх хаалһинь улм омгшаҗ, ухан-седкләснь хөөһшго.

Шорвин района дәәнә комиссар ВЛКСМ-н Шорвин райкомин сегләтр»

Намаг бичг умшад дуусхла, Сарл аав, буру хәләһәд, ханцарн хамран арччкад, келв:

— Һанцхн көвүһән алдчкад, өвгн эмгн хойр, нарн унсн мет, чееҗмдн хавчгдҗ, эндр өдр күртл зөвүртә бәәһәвидн. Тер кезә мана чееҗәс һархв? Болв тадн, баһчуд, кенә төлә тедн әмн-цогцан әрвллго йовсинь эс мартхла, мана байр. Эн бичгичнь үдин өмн авч ирхләнь үзгләд умшсн бийм, дәкн чамар умшулхар бәәһәв. Козлдуран хамхлчкад, арһм тасрв. Тенд, деедк йосн мартлго бәәхлә, йир сән. Болв эндрк мана баһчуд бас теднә зөрмг йовдлмуд мартлго, чееҗдән хадһлҗ, теднә омг, седкл, халун зүркн, хәәртә Төрскни иткл бертәлго бәәхлә, улм сән болхмн, — гиҗ көгшә келв.

— Аав, терүнә төлә бидн ю кех зөвтәвдн? Терүгинь юңгад эс келнәт? — болҗ би сурҗанав.

— О, хәәмнь, күүкн! Һал зүрктә, һавц цогцта, хурдн тоолврта, хурц ухата баһчудт юуһинь заахув! Өвкнрин авц авсн, өмнкән эврән медсн таднд уул өргҗ чадх чидлчн бәәнә, уха туңһах толһачн бәәнә, — гиҗәнә.

— Аав, кемрҗән бидн негдәд, мана Соятин селәнәс дәәнд алгдсн улст нерәдәд бумблв тәвхлә яах?

— Эн үгдчн, тооллго, эн ормдан хәрү өгч болшго. Энчнь, миниһәр болхла, сән седвәр. Болв бумблв теднә хорсн һазртнь тәвгддг болх гиҗ меднәв. Гражданск дәәнә цагт мана полкин командир Прохоров Тең һолын амнд, түүг хөрн цаһачуд гетҗәһәд, әмдәр кел бәрҗ авхар седхләнь, әәлго дәврәд, нәәмн күүһинь эврән чавчҗ уңһаһад, йисдгчәснь бийнь чавчулад үксмн. Басл зөргтә күн билә. Тегәд һучн дөрвдгч җил терүнә полкас әмд үлдсн улс цуглрад, бидн тер өңгрсн ормднь, Тең һолын чагчм эрг деер бумблв тәвләвдн. Дәкәд хөөннь фашистнр ирхдән тер бумблвиг хамхлчксн бәәҗ. Ода түүг хәрү босхчксн бәәнә. Урән би олад, үүртән толһаһан һазрт күргҗ гекәд ирүв. Кедү дәкҗ маниг үкх дәәнәс авч һарсн болхв тер!

— Аав, цогцнь уга һазрт бумблв тәвдг угаһинь би бас медҗәхшв. Кемрҗән Соятин тал дунд:

Хурц нарни герлд,

Цегән теңгрин дор,

Эдлҗәх сәәхн җирһлдән

Элдү байн кишгтән

Эн улст өртәвдн...

Алдр Төрскни дәәнд мана Соят селәнәс орлцад, зөрмг йовдл һарһад, өңгрсн улс, — гиһәд, нердинь алтн үзгәр бичүләд мөңкрүллһни доск тәвүлхлә яах гиҗ меднәт.

Аав зөвәрт уха туңһаҗаһад, намаг бийүрн шахад:

— Нә, би наадад, хурц ухата, хурдн тоолврта баһчуд гиҗ келлү? Нандчн иим шиидвр ирх бәәсн, болв эн ормдан иршгонь ил. Чини кесн седвр йир соньн. Зуг көгшн би, баахнчн хойрин келсн үг, теегт ишкрсн зурмна дун мет, геедрхн угай? — гиҗ аав саглв.

— Ю келҗәхмт, аав? Дөчн тавн җил партин зергләнд йовх тана үг эс соңсхла, тегәд кениг соңсхмби? Зурмн ишкрчкәд, күүнәс әәһәд, нүкндән орад бултхла, бидн кенәс әәхмби?

— Терчнь, кукн, чик. Болв адгтан совхозин һоллгч селән болхла, оңдан керг. Тенд совхозин цутхлңгд сель­совет, партийн болн комсомольск ячейке бәәнә. Теднд, нииләд тәвхд, амр. Манд болхла тиим чидлчн уга, мөңгнчн уга, — аав сүүлин үгмүдән арһул келв.

— Аав, тертн хаҗһр! Яһад манд чидл уга болҗахмб? Бидн негдәд, хойр-һурвн сән өдрлә көдләд, олсн мөңгәрн келгүлҗ болшгов? — гиҗәнәв.

— Терчнь чик. Зуг кен терүг һардҗ, әмт цуглулҗ бүрдәхмб?

— Тиим күн бәәнә... Босха.

— Босха, миниһәр болхла, сән күүкн, ухата, тоомсрта. Зуг хашң, уралһн биш деерән, омг уга бәәдлтә, болҗ нанд медгднә. мини седкләр болхла, баһчудиг баглҗ зүркнднь һал өгч, ормаснь көндәҗ үгдән орулх күн кергтә. Тер күн чамаг болх гиҗ санлав.

— Ю келҗәхмт? мини насн баһ, медрл баһ, дәкәд би йир һацачв. Босха болхла, төвшүн, күүнд үлү үг келшго. Келсн үгнь, керчсн мет, төв. Босха һардач болтха. Келсинь күцәдгнь би болсв. Зуг фермин залач мини келсн үгд оршго, тер халхднь тана үг кергтә, — болҗанав.

— Терчнь чик. Маңһдур би Харһат орҗ, партийн хургт одхв. Тиикләрн парткомин сегләтр Уташла харһад, мана фермд комсомолин ячейк бүрдәтн гиҗ сурнав. Тадн ода долан күн, дәкн деернь баһчуд орулҗ авх кергтә. Сән өдрт көдлхин тускар залачд келсв. Зуг тадн баһчудан үгдән орултн — болҗ Сарл аав сүв-селвгән өгв.