Февраль сарин 2 өдр.

— Делә, таниг мана Босха дуудҗана, шулуһар иртн,— гиһәд Босхан бичкн дү көвүн, герән ахулчкад, клуб орхар бәәсн намаг адһав. Эн сарин чилгчәр Хальмг келн-әмтнә сән өдр «Цаһан сар» болхмн. Эн сән өдриг кесг зун җил хооран Хальмг улс Зүн һарт бәәхдән, үвлин хату-мөтүһәс амулң-менд һарсндан байрлад, кедг бәәҗ. Хавр ирхлә, ноһан урһна, мал ясрна, тосн, үсн элвг болна. Хавр эклхлә, баһчудин седклд дурн урһна, көгшдүд киитнәс һарч, ңарнд ясан дуладхна, нүүсн шовуд хәрү ирцхәнә. Һазрин урһмл әм авч шин җирһлән эклнә, тер төләд кесн, ик гүн үндстә сән өдр бәәҗ.

Хөөннь, эгл харчудын сән өдриг, ховрг улс, эврәннь номин чинр немҗ, әмтнә сүзгллһ өөдлүлхин кергт, бурхн-шаҗна тогтасн өдрт хүврәнә. Эндр өдр манахнд хурл-ховрг уга, тер бийнь көгшдүд эн өдриг урд кевтән, бурхн-шаҗнд сүзглҗ, теднә зааврар кецхәнә.

Эн Хальмг келн-әмтнә сән өдриг, бурхн-шаҗна сүзгинь авч хайҗ, урдк кевтнь, хаврин сән өдрт яһҗ хүврәй гисн күүндвр Соятин баһчудла хамдан кесн комсомолин хургт тәвгдлә. мана шиидвр комсомолин райкомд болн обкомд таасгдв. Тегәд кесг өдрәс нааран белдвр кеһәвдн. Тер кергәр эндр асхн клубт хурх болҗ күүндсәр, би көдлмшәсн ирләв.

«Босха, яһад дуудулсн болхви?»—гиһәд үр күүкнәннь герт күрч ирвв. Босхан эцкин гер бас дөрвн хора­та, хулсар хавчад бәрчкәд, һазаһаснь улан тоосхар эргүләд һадрлчксн өргн терзтә, модн полта, сарул гер. Зуг бүлнь ик, күүкднь олн болсн учрар, дотрк өлг-эднь диг-даран уга. Хора болһнд зерглүлҗ тәвчксн төмр орндгуд бәәнә.

— Делә, хувцан тәәләд, нааран, эн хораһур ор,— гиһәд Босха өмнән фартук зүүчксн тосад һарч ирв.

Босхан бәәдг эвтәкн хора сарул болн дотрк өлг-эднь цуг эврәннь ормдан. Барун булңгднь дегтрәр дүүрң шкаф, талдан өнцгтнь һурвн тольта нүр үздг гер бәәнә. Теднә хоорнд, эвтәкн тахта. Терзин өмн Босхан көдлдг стол. Герин эрст рамкта хойр-һурвн зургуд өлгәтә.

— Би чамаг клуб орҗ одх гиһәд, дүүһән тәвләв. Эндр өрүн залачла күүндхлә, кергтә улс уга бәәҗ. Арлтан Ладовк орад хургт оч. Эрднь Харһатд, наадк комитетин члед бас кергәр йовҗ одцхаҗ, ман хойрас талдан күн үлдсмн уга. Тегәд маңһдур цуглрх болҗ шиидвдн.

— Босха, «цаһан» күртл кедү хонг үлдсинь медҗәнчи? Цөөкн хонг үлдв! Өдр хооран сааһад керг уга. Ма­нд ода бийнь дала белдвр кергтә,— гиҗәнәв.

— Бичә адһ. «Адһсн күүкн — аавиннь барун бийд» гидг. Әәһәд керг уга. мана сансн күцх,— гиҗ Босха намаг тогтнулв.

— Яһҗ медхв? Әмтн манур ирлго, хоорндан «цаһа» кеһәд йовҗ одхла, яһначи? — гиҗәнәв.

— Бембә Амуля хойрин хүрмәс яһҗ әәҗәләвдн. Көгшдүд эврәһәрн кехәр бел кечксн бийнь, хәрү цуцлад, комсомольск хүрм кевшвдн. Зәрм көгшдүднь керүл-цүүгән уга гиһәд мана хүрмиг таасҗана.

— Хаалһин хүрмиг бидн кеҗ чадсн угалм,— болад би үр күүкн талан хәләвв.

— Яһад эс кесн болҗахмб? Аш сүүлднь манаһар эс боллу? Тиигҗ хөвәсн цөкрҗ болшго. Бидн мууһар көдлҗәхшвдн, болв ода бийнь баһ. Көдлмшин тускар күүндснь болх. Чи өөрән сууҗа хамдан хот уухмн,— гиһәд Босха инәмскләд һарч одв.

Цаһан тәрлктә ур һарсн дотр һартан бәрсн орҗ ирв.

— Би чамаг дотрт дуртаһичнь меднәв. Зуг мини мамала әдл кеҗ чадсн угаһан медҗәхшв, мана эцк эндр ирәд нег хөөһән һарһчкад, хәрү отарурн йовҗ одла. Босха стол деер хотан тәвҗәнә.

Тиигәд ю-бис күүндәд суухла, мана суусн хоран үүд секәд, киртә бор чирәтә көвүд шаһалдад бәәнә. Босха урднь хойр дәкҗ тедниг цааранднь көөһәд һарһчкхла, тер бийнь хәрү ирцхәҗ.

— Би ю келләв, цааран, эврәннь өрәдән ортн! — гиһәд Босха дүүнрән көөлдҗ һарла, дарунь теднә негнь уульсн дун соңсгдв.

— Юңгад тедниг цокнач? Би бичкн күүкдт йир дуртав. дүүнр уга болхла йир му,— гиҗ теднд өр өвдүв.

— Дегәд альвн, күүнә келсн үг соңсхш. Би бас эдндчн дуртав. Би түрүн авгтан оңдан школд көдлҗәхдән, эдниг санад бәәҗ чадлго биләв. Дегәд эрклүлхлә давад бәәцхәнә. Хая-хая неҗәд ташад оркхла сән. Үзҗәнчи, ода негчн күн үүднд өөрдҗәхш,— гиҗ Босха инәв.

— Босха, а, Босха! Газетмүд ирв, мә! — гиһәд дүүнриннь негнь үүднә заагур газет шурһулҗ өгв. Босха одад авч ирәд, района газет хәләв.

— Делә, мана тускар зөвәр ик статья бәәнә,— гиһәд Болха экләд умшв: «Мана районд ик кезәнәс нааран ап­рель-май сард хө хурһлуллһн шиңрәд бәәсн болдг. Тегәд ода һарсн нилх хурһд, зуни халу дааҗ чадлго, элкнь көндрәд гесн-гүзәнә гем ирәд икәр үкдг билә. Тегәд зуна сармуд чилхлә, зун хөн болһнас җирәд-далад хурһд әрә гиҗ менд авч һардг биләвдн. Хөөг яһҗ өсксн сән болх гисн тоолвр, Харһатин совхозд шин ирсн, баһ наста ах зоотехник Мутулов Сергейин толһаһас һарлго бәәв. Совхозин җир һар отарас негхн отарт хойр җил дараһар үвләр хө хурһлулсн болҗ һарв. Эн шин сән бәрц. Болв энүнәс оңдан ямаран шин төр хө өсклһнд олзлҗ болх?

Тер ухаһан Сергей Анджаевич күцәхәр зүткв. Җилд хойр дәкҗ хө хурһлулдг, Сарпулин нертә хөөчин дамшлтиг үр Мутулов совхозин ах хөөч Цәвдрә Борта хоюрн одҗ хәләлә. Тиигән одад ирснә хөөн, совхозин директор бурушасн бийнь Сергей Анджаевич халун зунар хөөнд көг тәвүләд, ик көдлмш кев.

Өңгрсн җилин январь, февраль сармудт хурһлсн хөд, ах зоотехник Мутулов болн ах хөөч Цәвдиров хойрин нильчәр ноябрь, декабрь сармудт хойрдад хурһлцхав. Тегәд зун хөн болһнас Цәвдрә Борин отарт өңгрсн җилд зун найн хурһ авв. Зун хөөнәс зун найн хурһн! Эн үвл һарсн хурһд цуг бооҗун, тарһн-цадхлн. Негчн һару угаһар өсҗәнә. Кемрҗән мана района хөөчнр цуһар зун хөн болһнас зун наяд хурһ авсн болхла, кедү тонн мах, кедү тонн ноос мана срн-нутгт үлү өгх биләвдн!

«Эн үвл мана совхозд дәкн арвн отар хөн эклҗ үвләр хурһлҗана. Тер арвн отариг эн җил дәкәд зунар көг тәвәд, ноябрь, декабрь сард хойрдулад хурһлулх санатавдн. Оданас авн шин теплякс болн оңдан кошармуд кех модн, чолуһан бел кеҗәнәвдн»,— гиҗ совхозин директор үр Мохлаев мана шишлң корреспондент келв. Цәвдрә Борин отарт хөд хурһлҗасн цагт, Соят селәнә комсомольцнр шеф авад, дөң болв. Комсомольск организацин сегләтр Нәәмнә Делә эн отарт һурвдгч хөөч болҗ көдлҗәнә, гиҗ немх кергтә. Үзҗәнч, мана организацин тускар бичҗ,— гиһәд Босха байрлв.

— Худл келсн күүнд би дурта болдн угав. Тер дотр кесг миңһн күн умшдг газетд юңгад худл бичдв? — гиҗ келҗәнәв.

— Делә, яһад уурлнач? Юн худл бәәнә?

— Негдвәр болхла, би комсомольск организацин сегләтр бишв, хойрдвар болхла, «негчн һару уга» гиһәд тер юңгад бичсмб? Үвлә шин һарсн хурһдын дөрвнә кесн нег хүвнь үксн болх. Би сән медхшв, тоолсн угав. Хурһд эс үксн өдр уга. Мана гем чигн болх. Мууһар хәләһәд, һару һарчах чигн биз. Бидн, эврәннь медсәр, бәәсн хотынь өгәд асрхар седнәвдн. Болв мана күчн күрчәхш. Тер кевтнь бичхмн билә. Худл бичәд кенд олз ирн гиҗәнә. Сергейин тускнь чик. Хөөнд көг тәвҗәхдчн, хөд экләд хурһлҗахдчн өдр-сө уга, хөөчнрт нөкд болад бәәлә.

«Кемрҗән Сергей эс нөкд болсн болхла, мана хурһдын өрәлнь үкәд чилх билә»,— гиҗ Бор Цәвдирович келнә...

— Чи бичә зовлң эдл. Дала ик хаҗһрчн уга, зуг хурһдын тускар директор сәәнәр медлго келчксн болх. Мана корреспондент директорла күүндв гиҗ бичәтә бәәнә. Җирн-далн отар хөөтә совхозин директор генткн сурхлань, медлго хаҗһрчн келсн,— гиһәд Босха намаг аатрулв:—Чи соңслчи, Бадма Цебекович мана Болха хойр ханьцхар бәәнә гиһәд Соятд зәңг һарна...

— Тиим зәңг би чигн соңслав. Дала өврх юмн уга. Бадма Цебекович гергн уга, Болха бас белвсн, тер хойр ханьцснд өврх юмн уга, нег үлү түүгәр хов кеҗ болшго,— гиҗәнәв.

— Би хов кеҗәхшв. Чамаг соңссн уга болх гиһәд келвв. Йосар болхла, тер хойрин тускар күн хов келҗ чадшго,— гиҗ Босха намла зөвшәрв.

— Болха шидрә үзгдхш, нам тертн авад йовҗ одсн болвза. Чи соңссн угайчи? — гиҗ сурвв. Юңгад гихлә, би кесгәс нааран Болхаг үзәд угав. Көдлмшт одхларн мана өөгүр һардг билә.

— Болха гемнсн, тавн хонгас нааран гертән кевтдгчн,— гиҗ үр күүкм келв.

— Йовий, Босха. Хоюрн Болха тал золһий. Белвсн, ор һанц гергн байрлх, гиһәд би ормасн босув.

— Уга, би йовҗ чадш угав. Цол уга. Чи эврән од,— гиҗ Босха келв.

— Яһад эс одҗахмч, аль тер чамд му юм үзүлв? — Би үр күүкндән алң болад сурҗанав.

— Уга. Үнәрнь келхд, мини тускд тер негчн му һарһсн уга. Болв терчнь нанд таасгдхш. Болха әмтнә чирәд, мел нүцкн күн кевтә, ил. Амндан харһсан цаадк-наадкинь тооллго келчкнә. Дәкәд эврәннь сәәхнән меднә. Оньдинд, көдлмшт одсн бийнь, цевр хувцта, чирәһән будсн, мөңкинд наадк улсар наад бәрсн бәәдлтәһәр инәмсклсн йовна,— гиҗ Босха келв.

— Босха, би чамаг тиигҗ келх гиҗ санҗасн угав. Күүкд күн цевр-цер бәәхлә муй, тегәд? «Күүкд күүнә сән гиснь, өрүнәс авн асхн күртл хар көдлмш кевчн, ха­ма йовдг болвчн, овалһата хог-бог дотр кевтсн, шин цаһан мөңгнлә әдл, гилвкәд бәәх зөвтә»,— гиҗ французск бичәч Җюль Ренар бичҗ. йир сәәнәр келҗ! Терүн деер немдг үг уга! — гиҗ келҗәнәв.

— Делә, чи мини келсн үг хаҗһрар тәәлҗәнәч. Миниһәр болхла, әмтнәс йилһрәд, дегәд икәр гилвкәд бәәхлә сән биш. «Сохрин һазрт нүдән ань, доһлңгин һазрт көлән өрг» гидг биший. Чамаг хәрү келхичнь медҗәнәв. Болв сәәнәр ухаллчн: Миклухо-Маклай зерлг индейцнр дунд ирчкәд, теднә идсн хотас эдләд, теднә бәрц авхларн, тедниг дураҗ зерлгшхәр одсн гиҗ меднчи? Аш сүүлднь, тедн ямаран гидгәр терүнд дурлна? Тедү мет әмтн дундас дегәд йилһрҗ «гилвкәд» керг уга,— гиҗәнә.

Би үр күүкнләрн зөвшәрсн угав. Цааранднь зүтклдхлә дала цаг кергтә. Тегәд эсвго уг утхлго, Болхаһур одх күн болад, Босхаг «сәәхн зүүд бәрҗ хон»,—гиһәд келчкәд һарув.

***

Малын турун, күүнә көл ишкәд уга, эҗго эрм цаһан көдә. Буурлда шарлҗн, бөркр зултрһн заагт, ор һанц цецг намч сәәхн зүсәрн, «нааран өөрд», гиһәд дуудсн болад бәәнә. «Хавр ирхлә цецгәләд, намртнь ор һанцхн экән доран уңһаһад, дәкнәс хавр ирхлә, шинәс улм сәәхрҗ цецгәрәд бәәдг болна. Каңкнсн үнрим үнрчлҗ чееҗән хаңһадг, ке дүрсин үзҗ нүдән ханһадг күн уга болхви?» — гиһәд тер җил болһн күләҗ. Цагин селгән ирәд цецгин зүснь невчк хүврәд, цөөлдәд бәәдгчн, тер цецгд күрсн күүкнд хөв учрх,— гиҗ энүнд урднь соңсгдсн болна. Җигтә юмби? Тер цецг мөн болхви?» —гиһәд, Болха улм адһна. Терүнә өөрдҗ йовх бараһинь үзсн бамб цецг байрлхла, хамтхасн болһнаснь хуурин айс һарад, янзта ятхин ду талвад, дуулҗ оркхлань, һаң гүдү болад шуурчасн һазр хәрү бүрлдәд, нигт хар үүлн, цоонрулад шатҗах нар хәләҗ, үсәрсн аршан хүр орулв. Нарни төләһәр түшвр кеһәд, аршан чиигәр ундан кеһәд өссн цецг, хурин дуссн дусал болһни айс дахҗ доран тавшҗ биилв. Дигтә эн цагла, толһа һатцас урднь Болхад үзгдәд уга ик хар аң һарч ирн, цецгә темцҗ йовна. Болхаг ю-күүһинь оньһтл, аң гүүҗ одад, тер цецгиг өргн тавгарн ишксн болла—тернь доран нуһрад унв.

— О, яһлав, яһлав!—гиһәд, Болха арһан бархларн хәәкрв. Тер хәәкрсн дуунасн өсрәд серхлә, гертән һанцхарн кевтнә. Җигтә юмби? Ямаран эк-захта зүүдн болхви? Болха бурх-шаҗ иткдго билә. Болв ик бичкнәсн авн дасҗ орксн йор тәвҗ өгхш. Яһҗ тәәлгдх зөвтә зүүдн болхв? Я, тер зүүднь, хар һазрт орг! Зүүднә тәәлвр биш, эврәннь җирһлән сән йилһәд уга бәәҗ, терүгәр яһҗ толһаһан зовахв? —гиҗ эн санв. Хар һазрт зүүдн ортха —гиҗ, Болха сандг болвчн, тер зүүдн, энүнә җирһл хойрин хоорнд невчкн залһлдан бәәнә.

Көдә дунд урһсн ор һанц цецг мет, Болха бүкл җирһлиннь туршарт, седкл-ухаһан дахлцсн кү күләлә. Болв тәвсн хөвин хаалһнь киизң, таасгдсн иньгиннь седкл хашң болҗ һарв.

...Түүмр унтрв. Әмтин түрүн йовсн машин деер, күүкд улс сууһад һарв. Тедн дунд Болха йовна. Залус хош деер үлдцхәв. Күүкд улсин йовсн машинлә зөрлцәд, мод, солом, хулс ачсн һурвн машин хош темцҗ одв. «Эндрин бийднь кошарин шатсн ораһинь бүркхәр бәәдгчн. Тернчнь чик. Эс гиҗ экләд хурһлҗах хөөдиг болн һарсн хурһдинь альд орулхви? Эн хамг цуг Бадмин гүрм. Яһсн шулун-шудрмг күн болхвн? Саахндаһа терүнә гүҗрҗәх дүрсинь? Ода цагин ик сурһульта баһчуд тиигҗ көдлҗ чадхий? Ха йир!» — гиһәд Байчха дотран директорин эв-довд бахта йовтлнь, машинь Соятд күрч ирв.

Бүкл асхни дуусн гиич ирх гиһәд Болха, герән ясад, хотан белдв. Герин эрст өлгәтә бәәсн часин хойр стрелкнь арвн хойр гисн тоод күрәд негдҗ одв. Эн цаг күртл Болха зөвәр санамр билә. «Шатсн кошарин ораг шинәс бүркәд чиләтлнь, тендәс һарч чадхн уга, удлго ирх»,— гисн тоолвр санамрдулҗала. Болв сәөни өрәл давад ирхлә, ноха хуцх болһнд, эн гүүһәд үүдн хоорнд күрдг болв. «Җигтә юмби? Худл келсн болхий? Уга, ирх. Маһд уга ирх. Бадм худл келхн уга. Намаг зоваһад бәәдго, сәәхн иньгм, күрәд ирхнчн,— гиһәд чаңһур келсн үгән эврән соңсчкад, Болха инәв. Яһҗах күмби? Ичкевт, бичкн күүкн биш. Бөдүн, дөч күрч йовх, гергн сөөнь өрәл давсн цагт, кү күләһәд суух! — гиһәд бийән хөрсн ухан үнн седкләснь дотрнь орхла: «Уга, итк! Ирхнь маһд уга, лавта ирх, зуг оратад ирх,— гиһәд, зүркнь дотраснь аатрулад бәәнә. Күләснәс күчр юмн уга. Болв эндр сө чилх бәәдл уга. Нә, сүүлнь эн, дәкҗ һархшв,— гиһәд Болха дотран лавлад һарсн бийнь, шинәс һаза мал көндрәд, нохас хуцхла дәкнәс гүүһәд һарч одна.

— Не күләсм болх, хойр болҗ йовна. Хәәрн седклм! Кениг күләһәд бәәсмби? Әркән уухларн зооган һарһхар седхәс биш, нань нанар ю кех билә тер? — гиһәд гергн, гүүҗ одад, тевкрләд ясчксн орн деерән түргүр унв.

Хойр нүднәснь цальград нульмсн асхрв. Ор һанцхн, белвсн гергн гиҗ әмтн бийднь бичә өр өвдтхә гиһәд кесг җилин туршарт араһан зууһад, альк нег юмар болвчн тату-тартг бәәсән медүлшгон кергт, һаза көдлмшт йоввчн, гертән күн ирсн цагт болвчн маңна тиньгр, зүркнь төвшүн бәәдлтәһәр бийән бәрдг дасла. Сүл цагт тер бәрцнь бийләнь иҗлдәд, тәвсн хөвәс давдг арһ уга,— гиҗ сандг болв. Ор һанцхарн ормаһад гертән хая нег цагт үлдхләрн чееҗнь үүтрәд, зүркнь хавчгдад оддмн. Болв саак бийән бәрҗ дассн авъяс хәрү татад зогсдмн. Иигҗ нульмсн һарсиг Болха бийнь чигн мартад, кесг җил болв. Тер кесг җилин туршарт учрад уга седвр зүркинь авлад, кесг хонгтан боран орад бүтҗәһәд нарн һархла күүнә чееҗ яһҗ байрлна, тиигҗәһәд дарунь хәрү цуцрад, бархлзсн үүлн терүг халхлхла, яһҗ күн һундна, терүнә әдл, эврәннь хөвдән һундад, ицгнь эс күцснд һашудад эн улм мегшәд уульв. Тиигҗәтл генткн үүдн һатц күүнә көлин ишкдл соңсгдад, һазак үүдн җиигәд одв. Нә, одак Бадм көдлмшин хөөн әрк уучкад, нанар зооган кеһәд, бахан хаңһахар йовна,— гисн ухан энүнд тольс орв.

Болха түрүн авгтан үүдән дотраснь төдгләд, терүг гертән орулшго сана зүүв, болв, хаврин салькн кевтә, агчмин зуур хүврәд оддг зүркнь дотраснь: «Әрлһ цааран, согту орҗ ирхләнь, дурта цагтан көөҗ болҗана. Кемр эрүл болхла яһнач?—гиһәд хөрәд зогсав.

— Нә, ахлач ямаран бәәдлтә белвсн гергнә герт өр цәәҗ йовх цагт ирдгчн хәләй? — гиһәд Болха нүдән ханцарн арчн йовҗ, шахчксн көг мет хөмгдәд, орнаннь көлд зогсв.

Җиигәд үүдн секгдхлә, киитн ур, зуни көвкр цаһан үүлн мет көвәд орҗ ирв. Ардаснь дахлцн, чирәнь, хувцнь, көөд будгдсн, зовсн бәәдлтә Бадм Цебекович орҗ ирн, түрүн авгтан, хулһн гетҗәх мис кевтә, орна көлд зогсҗах Болхаг үзн, шоглхар седчкәд, уульсн нүдинь болн әәсн бәәдлинь дарунь үзчкәд:

— Яһвчи, юунас әәвчи? — гиҗ ормалзв.

Тернь негчн үг келлго, гүүҗ одад Бадмин күзүнднь дүүҗлгдәд, көөтә халхинь үмсв.

— Болха, бийән буднач. Мини көөг үзҗәхшийчи? Түрүләд уһах ус ас,— гиһәд тернь эвлүнәр келв.

— Буд, буд... Кө чигн болг!—гиһәд гергн хойр халхаснь, хамраснь селн зогслго үмсв, халун нульмснь халхинь дахҗ гүүв.

— Не ода үмсҗ болҗана. Наар,— гиһәд Бадм Цебекович, Болхан белдсн бүлән усар бийән уһачкад, альчурар чирәһән арчн йовҗ келв.

— Тер чамас холд одхн уга, шулуһар сууҗ хот эдл. Өдрин дуусн хот уга, геснчн өлссн,— гиһәд Болха стол деер хот белдв.

— Ода чонас өлн бәәнәв. Терчнь чик,—гиһәд дирек­тор столин ард суув.

— Ю ичкевт. Күн болснас нааран цагчн кү тиигҗ үмсҗ үзәд уга биләв. Әмтн соңсхнь юн гихви? Баахн насн биш,— гиҗ Болха, директориг хотан ууһа бәәтлнь хойр халхнь миньчиҗ улаһад, бийән гемнәд, төвкнлго бәәв.

— Болшго юмар яһад төр кеһәд бәәнәч? Күүкд күн залула үмслдгәр кен төр кех билә? Күн болһнд бәәх йовдл терчн.

— Күн болһнд гинчи? Кемрҗән би урднь негчн кү тиигҗ үмсәд уга бәәсн болхла яһнач?—гиһәд Болха, түрүн авгтан шурүһәр эклчкәд, дарунь номһрад, уха туңһасн бәәдл һарв.— Мини амн түргн болхла, терүгән дахсн бийнчнь сул гиҗ, зәрмснь сандг болх. Эндү тоолвр. Күүнә уха медснәс авн эндрклә әдл ичкевт йовдл һарһҗ үзәд угав. Ичкевт, күүнә залуһин күзүнд дүүҗлгднә гисн ямаран килнц! Юн шулм бийим эзлвә гихүв.

— Әрлһ цааран, Болха! Бичә бийән зова. Юн шулм бәәх болһнач? Илднь келхд, тер Боктан Дорҗла ирсн асхнас авн би чамд дурлчклав. Терүнә хөөн харһхар седхлә, чи «көл күрх һазрас ишкләд, күзүн күрх һазрас хазад» бәәснчнь тер. Худл келҗәнә гиҗ бичә сан, би үнн седклән келсв: урднь мини седклд иим ик дурн урһад уга билә. чини зүркнд бас чигн тиим седкл урһсн болх. Тиим болхла, улм сән,— гиһәд, Бадм столин өнцгт суусн Болхаһур өөрдхәр ормасн босв.

Тер сөөһин хөөн хойр сар давв. Кесгтән күләсн хавр ирв. Хавриг эс күләх күн уга зуг цуһараснь икәр селәнә улс күләнә. Халун нарни герл, көк ноһан, ке сәәхн цецгс хавр дахҗ ирнә. Тер хамг күүнә чееҗ девтәҗ, зүрк халулҗ, урһҗах көк ноһан мет, уйн сәәхн дурн седклд учрулна. Эн хавр тиигҗ Болхан зүркнә мөсн хәәлҗ, урднь үзгдәд, медгдәд уга сүзг бүрдәв. Хойр сар. Йир ахр болзг. Болв күүнә седклиг хойр сарин болзгт биш, хойрхн амр үгәр бертәҗ болхмн. Хойр амн үгәр күүнә седкл девтәҗ байрлулх болн кишг урһаҗ болхмн. Тер хойр сарин туршарт урднь ходрң үгтә, хорта келтә Болхан заңгнь җөөлдәд, бийднь эвго юмн соңсгдхларн һал асҗ оддг хойр нүднь килмҗ, иткмҗ хойрар кениг болвчн тевчҗ ульһн хойр нүдинь кеерүлсн, нигт хар күмсгнь, инәһәд оркхлань, зел татсн арһмҗ мет, һооһар негдәд, кевтә сәәхн өргнднь, кемәлһсн нурһна бөкц мет, һарсн ке бичкн хотхрнь, көркхн төгрг чирәднь янз орулад оркдмн. Солюһар күн инәтхвчн соньмҗ болдг Соят селәнә күүкд улст Болхан бәәдл маңһдур өдрәснь авн ик төр болв. «Эн бер яһад иигәд хүврҗ одв? Юн болв? — гиһәд хойр күн харһх болһндан «шивр-шивр» гилдв. Болв олн күүнә нүднәс оньч йовдл нууҗ болхий? Болха Бадм хойр чигн әмтнәс нуухар седсн уга. Парусар бүркәтә бичкн шар машин белвсн гергнә һаза кезә цагт болвчн ирәд зогсчксн бәәдмн. Ховд дурта улсин келн боогдв, сонҗлхар седсн услин седкл тәәлгдв. Хойр белвсн күн ханьцсиг ховд орулҗ болхий? Тер зәңг Соятас давад, хасн бууһин сумн мет, Харһатд күрв. Болв әмтнә хов, бодвр болн селвг Болха Бадм хойрин седкл эвдҗ чадсн уга.

Зуг әәмшг болн седклд киләсн болх, сананд сеҗг орулх төр эс күләсн һазрас ирв.

Эндр асхн Болха көдлмшәсн ора ирв. Хаврин тәрә тәрлһн эклснәс нааран эн тәрә цацдг машинд көдлә. Көдлмшәсн зовад ирсн бийнь, Бадм ирх гиһәд, хотан кеһәд бел кечкәд, эврән уулго, терүг күләв. «Эндр асхн лавта ирх зөвтә»,— гиҗ эн шиидв. Тиигҗ шииддг учр бас бәәсмн. Тавн хонгасн нааран зәңг-зә уга. Харһатас ирсн әмтнәс терүнә тускар сурхла, саак хован тарахмн. эс сурснь деер. Үдәс авн энүнә барун нүднь татгдад бәәв. Күүкд күүнә барун нүднь татхла байрлна гиҗ көгшдүд келдг билә. Тернь чик болхла, эндр лавта ирх,— гиҗ Болха бийән аатрулв. Болв тавн хонгин тур­шарт яһад эс зәңг өгдв? — гисн санан берин зүркинь кемләд бәәв. Худл уга, Бадм урднь чигн һурв дөрв хонад ирдг билә. Совхозин директорт йовх керг чигн, одх һазр чигн дала, зуг ямаран учрар ирлго бәәхән урдаснь оньдинд келдг бәәсмн. Уснд чивсн мет, тавн хонгин тур­шарт зәңг-зә уга бәәхлә, Болхан маһдлх болн үүмх зөв бәәсмн. Чивхл хар хорһлҗн мет ухан берин чееҗинь хавчад зоваҗасн цагт, терз һатц чилм бүтү теңгриг, чирдсн әдл, цевр цаһан герләрн әрәд, машин ирәд зогсснь энүнд үзгдв. Байрлсн берин көлнь шулудад, дегәд үүмхләрн үүдн орн хойрин хоорнд яахан медлго хурдлв.

Нүднь булңһтрсн, чирәнь семәсн, көлнь мәәмрсн, гемнсн күүнә бәәдлтә Бадмиг орҗ ирхлә:—Сәәхн иньгм Бадмашк, гемтвчи? — гиһәд Болха агчмин зуур өөрдәд, сүүвднь дөң өгхәр седв.

— Яһна? Юн гем! — гиһәд, Бадм гергнә һариг хооран әрчкәд, чидлнь шантрсн күүнә бәәдлтәһәр, терзин өөрк, стул деер суув.

Җирһлиннь туршарт мууһин домбрт бииләд, маштгин сәәрт багтад, хату-җөөлн, халу-киитн угаг үзчксн Болхаг меклҗ болхий?

— Көдлмшин туск йовдлий, аль оңдан үүллә харһвчи? — гиһәд Болха седклнь туссн күүнәнь сән-му хойрин хувалцх бат шиидвр авсн күүнә бәәдлтәһәр, дорагшан һудиһәд суусн Бадмин толһаг, эвтәкн альхарн деегшән өргв.

— Болха намаг цок! Юуһар болвчн цок!—гиһәд, Бадм генткн ормасн генткн босад, берин нүд хәләчкәд, бешин амнд кевтсн чимкүр авад:

Мә, энүгәр цок! Цок гинәв! Би гемтәв. Ода күртл тагчг бәәһәд бәәсн... Кен медлә? Тиим йовдл һарх гиҗ нәәхлдг дүүҗң кевтә, гер дотр йовдңнв.

— Яһвчи? Намаг зовалго келчк, хәәмнь,— гиһәд, Болха арһан бархларн чинәнь алдрад, орна көлд суув.

Ю чамд келхви? — Бадм саак кевтән йовҗаһад, генткн санан орсн кевтә тогтнад, берин өмн ирҗ зогсн, пиджакин дотр хавтх уудлад, нег үмглдсн цаас һарһад өгв.

— Мә, энүг умш,— гиһәд келчкәд, саак кевтән часин нәәхлдг дүүҗң кевтә, гер дотр йовдңнв.

Чичрсн һарарн Бадмин өгсн цаас тернь авад умшв.

«Эңкр иньг Бадм, чамас зәңг эс ирхлә, арһан барад эн бичг бичҗәнәв. Өдр-сө уга көдлдг чамд цол уга чигн болх. Ода би йир ик байрта бәәнәв. Тегәд «байрлсн керә бәәгнә»,— гиһәд чамд бичҗәнәв. Болв мини байриг чамаг бас хувалцх гиҗ саннав. Эн зәңг, эцкин һанцхн чамаг бас байрлулх зөвтә. Юңгад гихлә, эврәннь нерән дуудулх үрн-сад ардан үлдәх санан уга залу, ховр болх гиҗ меднәв. Иләрнь келхд би күүкд күләҗәнәв. Чи ман хойрин үрн. Урдк залутаһан арвн хойр җилд бәәсн бийнь, үрн һарсн уга билә. Тегәд намаг деерәсмн теңгрм залад, чамла харһулсн сәкүсндән ханҗанав. мини седклчн медх зөвтәч. Эк болхан медсн күүкд күүнә седклин дүңгә делгү седкл бәәхий? Тегәд эн ик байриг кенлә хувалцхв? Түрүн болҗ чамд зәңглҗәнәв. Энүнә хөөн улм икәр, халун зүркнәсн чамд дурлхла кен буру гихмби? Кен манд харшлхмби? Иигәд ахрар эн бичгән чиләхәр седләв. Болв чамд нег сән селвг өгх санан бәәнә. Урднь мини тәвсн кесг бичгт чамас хәрү ирсн уга билә. Авсн бичгән шуулчкад, хәрү эс өгхлә, намаг, амндан ус авсн мет, тагчг бәәх гиҗ сансн күн эндүрҗәнә. Әмтнлә әдл гүн сурһуль уга болвчн, әмән харсх ухан нанд бәәнә. Дәкәд нанд һарһсн үрән эцк уга бәәлһх седкл уга. Терүнә эцкнь — чи, Бадм Цебекович Мохлаев. Көвүн болну, күүкн болну эцкиннь нер дуудулх зөвтә. Тииклә, дала ааль угаһар күрәд ир. Эрт ирх дутман улм сән. Юңгад гихлә райком, обком медхлә чини көдлмшчнь улм му болх биший. Дәкәдчн коммунист күнч. Улан дегтрән бузрдаһад яһначи? Хәрнь тер. Кемрҗән доран, совхоздан бәәхәр седхлә, дурнчнь. Утцн зүүһән дахдг зөвтә. Тииклә маши илгәһәд, намаг нүүлһәд авчк. Нег машинд өлг-эд багтхн уга, эврән меднәч. Гертән кү орулчкхмн. Миниһәр болхла, гер хулдад керг уга. Мөңкинд совхозмуд эргәд йовхн угавдн. Эврә ора деевр кезәдчн кергтә. миниһәр эс болхла, чини дурн. Эндрәс авнчн йосн эзнч. Эврәнчн дурн. Хәрнь тер, мини эңкр иньг болн залу, чини Тина».

Бадмин һартас тер цаас шүүрч авад экләд умшхар седхлә Болхан зүркн кирд гиһәд одла, цааранднь умша бәәтлнь зүркнь менрәд, хойр нүднәснь усн гүүһәд ирв.

***

Намрин эклцәр Сарпуль балһснд Ар Кавказ деер бәәдг областьсин, краймудин болн республикмүдин һардачнрин болн нүүрт йовх көдләчнрин хург болв. Хургт тәвгдсн төрнь: селәнә эдл-ахуг цааранднь делгрлтин туск. Тер дотр мал өсклһнә төр һолгчнь болҗ тәвгдв. Эн хургт орлцхар Харһатин совхозин директор Мохлаев болн ах зоотехник Мутулов бас ирцхәлә.

Хург хойр өдртән болв. Сүл өдртнь Бадм Цебекович Сергей хойр завсрт һарч йовхлань, Шорвин райкомин негдгч сегләтр, Арвн Викторович Манжиков ардаснь күцҗ ирәд, хоорнднь орад, тедниг сүүвдчкәд келв:—Нә, та хойрт ик гидгәр байрлҗанав. Зуг хургин хөөн танур ирҗ йосндан йөрәнәв. Ода цол уга. Үзҗәнт, намаг Николаев дуудҗана. Саахндаһа тана тускар хургт келхлә тер нанла мейәркәд, бийнь тиим юм эс эклсндән ууртан бүтәд үкн алдв. Тер үлү үзлго бәәшго. Юңгад гихлә, мөңкинд шин юм кен эклҗ — Николаев. Кенә район өмн —Николаевин. Ода терүнә тускар келлго, маниг келхлә, ууртан бүтх терүнә зөв. Нә, адһҗанав, Асхндан харһий.

Арвн Викторович өөрк хойриннь ээмәр ташчкад, театрин үүднәс баглрад һарч ирсн улс темцәд һарла, удлго тедн заагт орад, геедрҗ одв.

Бадм Цебекович Сергей хойр арднь алң болад, аман аңһаһад үлдв.

— Акад юмби? мана негдгч яһсн ик байрта йовхмби? — гиҗ Сергей, өврмҗ кеһәд, директорасн сурв. Тернь Сергейин тохаһас арһул бәрн, әмтнә хаалһас тедүкн һарв.

— Терүнә тускар келхд ик цаг кергтә. Ода деерән цол уга. Зуг терчн нег келсн үгдән күрлго бәәдго күн. Асхндан манур ирх. Тииклә, невчкн хот-хол авад бел кечкхмн. Хург чилхлә, нег хойр шил әрк олҗ авх кергтә,— гиҗ директор цәәлһв.

— Ю келҗәхмт? Негдгч манла әрк уухий? «Әрк яһад нанд өгчәхмт?» гисн уурла харһхн угайвдн? — гиҗ Сергей саглв.

— Арвн Викторович әркд дурта күн гиҗ келҗ болшго. Болв бидн, хальмг йос эвдҗ, хоосар гиич тосҗ чадхий? — гиҗ тернь Сергейиг боов.

Асхн тавн часла хург чилв. Директор зоотехниктәһән эврәннь бәәршлҗәсн гостиницын дорк давхртнь бәәсн ресторанас хойр шил коньяк, хот-хол авад, эврәннь бәәсн дөрвдгч давхрин номерт ирв.

— Долан час болчкв. Ирх цагинь сурхмн бәәҗ, лавта иршгоһинь медсн болхинь, театрт одхмн билә,— гиҗ Сергей Анджаевич, гостиницин терзәр һазаран хәлән бәәҗ, һүндсн бәәдлтәһәр келв.

— Ирхнь лавта. Келсн үгдән күрдг төләднь би терүг күндлнәв. Тер бийнь дуту-дунд бәрц терүнд дала. Үлгүрнь, дегәд һацач. Эврәннь хаҗһран медсн бийнь, эвт ордго күн. Арвн Викторович кесг җилд негдгч болҗ көдлҗәнә. Урднь оңдан районд көдлҗәлә. Энүнә көдлсн район оньдинд ард, эс гиҗ дундынд йовдмн. Тегәд оңдан сегләтрмүдлә мейәркәд йовдг занта. Үлгүрнь, саахндаһа манд, үзүлсн күүг таньдвчи? Байртин райкомин негдгч сегләтр Сергей Васильевич Николаев. Әвртә хурц ухата, сән заңта, гүн медрлтә болн ик күнд толһата күн. Район болхла альк халхарн болвчн республикт нүүрлгч йовна. Кесг дәкҗ обком ик көдлмшт шиидхәр седсн бийнь зөв өгсн уга. Мана күүнә келсн үг эс соңсв чи? «Нанла мейәркҗәнә»,— гиҗәнә. Яһсндан тер мейәркх билә? Тернь өгҗәлҗәх йовдл,— гиһәд Бадм Цебекович келлһнлә, стол деерк телефон җиңнв.

— Алло. Кен кергтә? А, Арвн Викторович? Таниг күләҗәнәвдн. Кен? — гиһәд, соньмссн бәәдлтәһәр:— Семен Семенович? Бас ирхәр бәәнү? Кен медхви. Ирхлә иртхә, нә, күләҗәнәвдн.

Мохлаев телефона трубкан тәвн, Сергейүр хәләҗ инәмсклв.

— Сергей, би чамд эс келлү? мана негдгч келсн үгдән күрлго бәәдмн биш! Эврән ирсн деерән Семен Семеновичиг дахулҗ ирхәр келв. Акад юмби? Тернь яһҗ зөв өгсн болхви? — гиһәд, Бадм Цебекович алңтрсн бәәдл һарв.

— Тернь кен болхви? — гиҗ зоотехник директорин өврлһнә утхинь медлго сурв.

— А, чи терүг таньхн угач. Мана республикин селәнә эдл-ахун министрин дарук.

— Хургас хамдан һарад, хоюрн нааран ирх болҗ бооцсн,— гиҗ, Сергей ик төрт эс авсн бәәдлтәһәр бодв.

— Семен Семенович Чесноков кесг җилин туршарт эн көдлмштән бәәх, селәнә эдл-ахун керг-төриг сән меддг, гүн сурһульта, бат үгтә күн. Зуг бийнь, невчк киизң заңта. Машин деер йовхларн шоферларн кезәдчн зерглҗ суудго, тус арднь, ор һанцхарн суудг күн. Шоферин ард суучкад гертәсн авч һарсн хотан, ут хаалһин тур­шарт идәд күрдг. Дәкәд районд, совхозд ирвчн әмтнә гертәс хот уудго. Столовас хот уухларн шоферасн салу, ор һанцхарн суудг. Тиим күн болҗана,— гиҗ директор келхләнь, терүнә үгинь сөрҗ, Сергей:

— Кен медхви? Тиим ик көдлмшт бәәх күн, бийиннь һарт бәәх улсла сууҗ хот-хол уух зөв угачн болх,— гиҗ тернь маһдлв.

— Э, тиимл болхмн! Кемрҗән фермд ирчкәд, хөөчнрин гертәс, нам фермин зоотехникин гертәс хот уулго һархла, чамаг ямаран күн гих? Кемрҗән би үвл-зун уга, халуһинь — киитинь хамдан хувалцад йовдг шоферан оңдан столд суулһад, эврән хотан салу уухла тер юн гиҗ санх? — гиҗ Бадм Цебекович зөвәр шүрүн дууһар келәд ирллһнлә, теднә бәәсн хоран үүд күн цоксн ә һарв.

Арвн Викторовичиг дахад нүрүвцр нурһта иштә ик козлдурнь уутьхн чирәһинь халхлсн, тәв күрсн наста күн һазаһас орҗ ирв. Хораһур түрүн орҗ ирсн хойр залун дару үүдн күцц хаагдад уга бәәтл өндр нурһта, дөч күцц күрәд уга наста, бор шеемг костюмта күн орҗ ирв. чирә-зүсәрн сәәхнд тоолгдшго, бийнь, хаҗуһаснь хәләсн күүнә седкл авлчкдг, тиньгр цаһан седклтә, һо-һольшг бәрцтә күн бәәнә. Сүл орҗ ирсн күн тиим болҗ Сергейд медгдв.

— Гиичнр тосҗ автн. Эннь — Семен Семенович, йириндән таньдг болхт. Эннь — гиһәд сүл орҗ ирсн күүнүр Арвн Викторович зааһад келв:—Сергей Васильевич Николаев мана республикин арһта гисн райкомин негдгч сегләтр...

— Эннь болхла арһтан тоод орхар адһҗ йовх күн,— гиһәд, тернь шогар хәрү өгв.

Түрүн авгтан эдн Сергейиг оньгтан авсн уга. Хоорндан шог, шүвтр үгмүдәр нег-негән хатхад бәәцхәв. Нам Бадм Цебекович бийнь эдн заагт, усн дотр бәәх заһсн мет, келсн теднә үгинь дахулҗ, кергтә цагтнь, сөрү тәвҗ бәәв.

«Би эдн дунд цаһан керә заагт бәәх хар керә бәәҗв»,— гиҗ Сергей санв. Энүг хәрг көвүн гиҗ келҗ болшго. Урднь көдлҗәх цагт болвчн, хөөннь институтд сурчахдан үнн үг келхәсн кенәсчн әәдго билә, әмтнә шогасчн дутдго билә. Болв тиигҗ санх учрнь бас бәәсмн. Күн болснас нааран Сергей иим үүлд бәәх улсла, шаңһа кергәр хургт харһхас биш, иигҗ заагтнь сууҗ, хот-хол ууҗ, үзәд уга билә. Тегәд теднә күүндврт орад, эвго үг келхәсн эмәһәд, эн тагчг суув. Николаевин хурц нүднәс энүнә башрдсн бәәдл алдрсн уга.

— Э, кесн нерт, яһад мана күүндврт эс орначи? Аль-бийәсчн ах улс сүричин дарҗану? Энд, стол эргәд суухларн цуг әдлвдн,— гиһәд Николаев, Сергейин ээм деер һаран тәвн, терүг күүндврт орулхин кергт сурв:—Нә хург таасгдви?

— Му биш. Урднь медгдәд уга кесг дамшлт соңсгдв. Иим хургин олзнь дала. Иим хургиг-семинарск авцтаһар кехлә улм сән болхмн. Нег хургиг хө өсклһнд бәәх дамшлт, терүг цааранднь делгрүлхин тускар, дарук семинартнь бод малын туск төр, тиигәд онц специализированн төрмүд салу-салуднь хаһлад, өслт-өргмҗин хаалһин нег халхарнь номин шинҗлһәр, наадк халхарнь эдл-ахусин болн онц улсин дамшлтас тәвәд күүндвр кехлә сән болхмн,— гиҗ Сергей хәрү өгв.

— Терчнь мел чик. Дигтә эндр энүнә тускар Арвн Викторович нанла зутклдҗәлә,— гиҗ Сергей Васильевич келхлә, тернь: — Чи, юн гиһәд мини тускар келәд бәәнәчи? А терүг келҗәнчи? Сергей Васильевич, кемрҗән тер төр болхла, кезәдчн чамла зөвшлшгов. Юңгад гихлә, иим өргн төрмүд тәвсн хургуд, дәкәд иим олн-әмтс: обкомсин, райкомсин һардачнр, селәнә эдл-ахуһин министрмуд болн начальникүд, совхозин болн колхозин һардачнр, специалистнр болн дамшлтта эгл көдләчнр орлцсн хург яһсндан му болҗахмби? дәкәд селәнә эдл-ахун өмн бәәх төрмүд кевтән эн хургт хаһлгдҗана. Эн хург мана ик ахлачнрин нег сән гисн һардлһна туск эв-арһ. Хәрнь тер,— гиһәд Сергей Васильевич ээмәр ташад инәв.

— Кемрҗән хаҗһр гиҗ санҗахла, эн хургт босад эврәннь ухаһан келх билчи? Аль зөргчнь күршгой?— гиҗ, Арвн Викторович инәв.

— Хургин поезидиумд цаас өгләв. Кемрҗән манһдур үг эс өгхләнь, босҗ дәкнәс сурнав. Юунас әәх болһнач? Эврәннь седклән келхәсн би кенәсчн әәш угав,— гиҗ, Сергей Васильевич келв.

— Әрлһтн цааран, бичә зүтклдәд бәәтн! Түүнә ормд, мана шин прогрессивн метод олзлҗ, давтҗ хө хурһлулһ эклсн улсин төлә, неҗәд цөгц уучкий,— гиһәд Семен Семенович эврәннь чиркән өргв. Теднь шууглдад бас чиркән өргцхәв.

— Тер дотр эн сән эклциг Арвн Викторович негхн эдл-ахуд биш, бүкл районд ахр болзгин эргцд олзлҗ чадхнь лавта! — гиһәд Семен Семенович чирктә әркән наадксларн харһулад, уучкв.

Манжиков, Мохлаев болн Сергей бас ууһад, стол деерк хотас шүүрлдв. Һанцхн Сергей Васильевич чирктә әркән уулго, һартан бәрәд үлдв.

— Сергей Васильевич, юңгад эс ууначи? — гиҗ Манжиков хотан эдлн бәәҗ сурв.

— Давтҗ хө хурһлулсиг шин, ик олзта бәрц гиҗ би тоолҗахшв. Хөн малыг кесг миңһи җил хооран наадк малмудас түрүн болҗ әмтн иҗлдәҗ, зергшәснь һарһсмн. Терүнәс нааран хөн эврәннь биологическ йилһәнәрн җилд нег хурһлад бәәһә юмн. Дәкәд хөн, наадк герт иҗлдсн малмудас ахр наста. Тер учрас хөөг күчәр хойр җилд һурвн хурһлулсн цагт терүнә наснь улм хасгдх! Теднә һарунь оруһасн элвг болх,— гиҗ Сергей Васильевич төвшүнәр келв.

— Семен Семенович соңсҗанат? Мөнкинд өмн йовдг, нертә района негдгч сегләтр иим ик хургт орлцсн улс цуг олзта, кергтә гиҗ шиидсн прогрессивн методыг бурушахла, манла әдл улснь ю келхмби? — гиҗ Арвн Викторович терүнд ходрңҗ инәв.

— Чини келсн хаҗһр, Сергей Васильевнч. Сүл цагт һарчах газетмүд, селәнә эдл-ахун җурналмуд авад хәләлч? давтҗ хө хурһлулһиг шин сән, олзта эклц гиҗ бичҗәнә. Һанцхн терий! Үлгүр холас хәәһәд ю кехүв? мана өөр бәәсн Сарпулин хөөч Малашенког эс соңслчи? дәкәд, өөрчнь суусн Харһатин совхозин директор зоо­техник хойрас үлгүр авхнчн! — гиҗ келн, Семен Семе­нович Мохлаев Сергей хойрур эргәд:—Та хойр бас тиигҗ санҗанта? — гив.

— Тиигҗ сансн болхла, бидн энҗл хойрдад хөөдт көг тәвшго биләвдн,— гиҗ түргн амта Бадм Цебекович хәрү өгв.

— Би таднла зөвшәрҗ чадшгов. Икәр тәвхлә, хойр-һурвн җиләс эн тоот цуг хаҗһр болҗ тусх. Түүни ормд.

— Тиигҗ сансн болхла, бидн эн җил хойрдад хөөдт тер хавртнь зунднь хойрдад хөөнд көг тәвхлә, үвлднь үлү хурһд орулх дулан бәәрн болн тер хойр болзгт үлү улс бәрсн болн үлү һару һарһсн мөңгән олна малын хотын ул белдлһнд, һарһснь олзта болхмн. Үвлднь тарһн цадхлң һарсн хөөдәс тарһн-цадхлң хурһд һарад, зуни халуг дааҗ менд һарна. Тиигәд, адгтан зун хөн болһнас зун хурһ менд үвлзүлҗ һарсн бийнь мана хөн мал цөөкн җилин дунд делгрәд йовҗ олхмн. Эн халхд икәр оньган өгснәс деернь уга,— гиҗ Сергей Васильевич келв.

Сергей Васильевичин келсн үг, өгсн селвг Мутуловд таасгдв. Болв бүкл зунин дуусн ноолдад, кеһәд күцәсн төрән хаҗһр гиҗ келхд хату. Дәкәд Сарпулин хөөч Малашенкон дамшлт эврән нүдәрн үзсн. Әрәсән дундаһур бәәх кесг областьмудар хошад-һурвад җилә махна зураһан нег җилд күцәх туршарт даңһар хойр, нам һурвн җилә зура махн, тосар күцәнә гисн күчр төр. Тер хамгиг урдк кевтән, хуучн методар мал өскхлә, күцәҗ болшго. Тер төләд шин авц, шин дамшлт болһниг олзлҗ, хәләҗ, шинҗлх кергтә,— гиҗ Сергей тоолв.

— Сергей Васильевич яһад бурушаҗахинь би медҗәнәв. Нег җилд хойрдад хө хурһлулна гисн күчн төр.

Зунаһа үр Мутулов Цәвдрә Борин хөөнд көг тәвҗәхинь эврәннь нүдәр кесг дәкҗ үзләв. Халун дөчн градусла хөөнд көг тәвнә гисн амр юмн биш. Зуг Цәвдрә Борин бригадын омгин, эн суусн хойр һардачин шунлтин нильчәр миңһ шаху хөөнд көг тәвгдв. Ода кошариннь өөр үвлдән хурһд орулх дулан бәәр белдҗәнә. Бидн цуһар, маһдлхин ормд, седклән өгәд, эн шин төриг цааранднь делгрүлхлә, һурвн җилин туршарт мана хөн мал хойр холван өсх! — гиҗ Арвн Викторович өргмҗтәһәр келв.

— Тернь үнн,— гиҗ Бадм Цебекович үгинь йовулҗ өгв.

— Хойр холван өсх угаһинь, ода бийнь бодҗ келхд йир берк. Танаһар чигн болад, хойр холван чигн өсг. Тер цагт, эн бәәсн малднь эс күрдг хотыг альдас авхмби? Яһҗ асрхмби? — гиҗ Сергей бас келв.

— Уга, Сергей Васильевич, хаҗһр тоолҗанач! Көгшн, баһ эдл-ууш өгдг хамгинь махнд өгәд, тохминь ясрулх! Тер цагт нег җилин туршарт хойр җилә махна зу­ра күцәхд юмн уга! — гиҗ Семен Семенович эндәснь келв.

— Хәләҗәй! — гиҗ Сергей Васильевич хәрү өгв.

***

— А, эн сән залутн яһҗ ирсмби? Икәр өгснднь хонад, баһар өгснднь үлдәд, авсн гергн, һарһсн үрән керглго йовдг залуг герт орулад керг уга! — гиһәд маштг хар эмгн, һартан бәрҗ йовсн хоосн суулһан герин були тал шүрүһәр хайв.

Хадм эк Булһна мааҗур келн хала суулһин җиңнсн дун хойр негдҗ, цааран хәләһәд һаран уһаҗасн Арлтана чикнд хадгдад одв.

— Ю келҗәхмтә? Намаг альд бәәхинь медхшийта?— гиҗ Арлтан, һаран арчн йовҗ хәрү өгв. Арлтан эн герт орҗ ирснәс авн, удлго дөрвн җил болхмн, болв кедү дәкҗ гергән дахад, хадм экән «аак» гиҗ келхәр седсн бийнь болҗ өгхш. Тер учрар эндр өдр күртл ямаранчн нерәр дуудхш, «та» «тана», «танд» — гисн нерн шиңгрсмн.

— Чамаг альд бәәдгичинь кен медхви? Одахн намаг Харһат орхд, әмтн көдлмшән чиләһәд хәрҗ ирцхәв, һанцхн чи уга биләч! Кенәһүр одсн, ю кедгичнь кен медхв? — гиһәд хадм экнь улм эрәсинь чаңһаһад ирв.

Намрин чилгчәс авн Арлтан Харһат деер машид, трактор яслһна көдлмшт бәәнә. Түрүн авгтан Арлтаниг арһта гисн тракторист гиһәд ферм деер өвсн зөөлһнә көдлмшт үлдәхәр седлә.— «Уга, би эн үвл трактор яслһнд однав»,— гиҗ эн хәрү өгхләнь, фермин залач алң болв. Юңгад гихлә, негчн күн сән дурар үвлин трактор яслһна көдлмшт одх зөв урднь өгәд уга билә. Тиигдг учрнь иим бәәсмн. Үвлин трактор яслһна көдлмш Харһат деерк мастерскойд кегддг билә. Фермд тиим яслһна мастерской уга билә.

Тегәд герәсн салу, арвн нәәмн дуунад бәәһәд, долан хонгт нег, икәр тәвхлә, хойр хәрҗ ирх. Дәкн деернь тракторн яслһна җалвнь оңдан көдлмш кеснәс баһ. Тер учрар ясврин көдлмшт сән дурар көдлх күн урднь уга болдг билә. Тегәд Арлтана келсн үг фермин залачд йир ик өврмҗ болв. Учрнь, зуг иим бәәсмн.

...Тер асхн ора болҗ йовх цагт Арлтан эврәннь ДТ-54 тракторарн Цәвдрә Борин хошд өвс авч ирв. Үвл өргн дор ирв, болв малын үвлзх бәәрнд негчн тергн өвсн зөөгдәд уга билә. Тер учрар зябь хаһлҗасн трактормудас һурвн ДТ-54 сулдхад, өвс зөөлһнд һарһв. Тедн дунд Арлтан йовла. Тегәд әмтин түрүн болҗ эндр Цәвдрә Борин хошд өвсн ирснь эн.

Хош деер Деләһәс талдан күн уга бәәҗ. Ах хөөчнь кеер, хөөнд, хойрдгчнь ферм орсн, хәрү ирәд уга бәәҗ. Йосар болхла тракторар авч ирсн өвсиг хөөчнр бийснь буулһҗ авх зөвтә. Делә биил авад, тракторин чирҗ авч ирсн тергтә өвснә ора деер һарв. «Бүкл тонн өвс эн баахн күүкн кезә чиләҗ буулһх билә, дәкәд энүгәр өвс буулһчкад, эврән хаҗуднь хара сууҗ болшго»,— гиҗ санад Арлтан, шинкн һал орулсн папиросан доран хаяд, һоснаннь давхргар дәвтнв.

— Эй, бу өөрәсн. Биилән нааран өглч,— гиһәд күүкнд келчкәд, бийнь давшад һархар седв.

— Биилән чамд өгшгов. Кемр нөкд болхар седҗәхлә, өөрчн герин ард талдан биил бәәнә,— гиҗ тернь деерәс хәрү өгв.

Хойр дам һарар буулһсн шулун болҗана, зуг деерәс хайсн өвсн һазрт күрлго хүрлһсн салькнд тарад, нисәд бәәнә. Дигтә эн цаглань ферм талас Харһат орҗ йовсн Сергей мотоциклтә ирв. Тер эднүр ирәд, деерәснь буулһсн өвсиг хамҗ һазр деер теврләд овалв. Һурвулн шулуһар буулһсн өвсән овалҗ дуусв. Арлтан биилән һазрт шаачкад, чирәннь көлсән альчурар арчн бәәҗ, хавтхасн пачкта папирос һарһад, Сергейд өгн, эврән бийнь бас һал орулв.

— Хәләһич нааран, һарм устҗ одв,— гиһәд Сергей барун һариннь альхан Арлтанд үзүлв.— Кесгәс нааран биил авч көдлҗ үзәд уган уршг. Дәкәд биилин ишнь му бәәҗ.

— Тертн үнн, Сергей Анджаевич, болв мана, залу улсин һар устхла, тер өвс ачдг күүкд улсин һармуд яах? Өрүнә Цәвдрә Царңд бидн һурвн тракторар өвс ачхар ирхлә, тавн күүкд улс тиигәлән өвс ачулхар илгәҗ. Теднәр өвс ачулчкад бидн, залу улс, яһҗ хара зогсхв? Тер учрар эврән ачвдн. Тегәд бүкл өдртән негхн тергн өвс авч ирснь эн. Иигҗ зөөхлә кезә өвснә зөөвр чиләхм бидн? — гиҗ Арлтан келчкәд, хамрарн утаһан һарһв.

— Тиим. Мана селәнә эдл-ахун көдлмшин ик зунь машиһәр кегднә. Өдгә цагт һарар кедгддг көдлмш ховрҗад ирв. Болв өвс ачлһна, буулһлһна көдлмш ода деерән хамгин күнд, ик чидл кергтәнь үнн,— гиҗ Сергей терүнә үгинь дахулв.

— Әмтн һазрин дахуль, сар эргәд хәрү күрч ирдг ра­кет болн оңданчн җаңһрта машид кедг цагт, эврән ачад, буулһдг машид эс кеҗ чадхла тадниг юн гидг залус гиҗ санхви? — гиһәд Делә, биил хураҗ авн йовҗ, эднә келсн үгинь соңсчкад, наадлн дамбрлв.

— Нам гиһич! Күн болһн сансн машиһән кеһәд һарһчкад бәәдг болхла, заводт бәәсн конструкторск бюро ю кехмби? — гиҗ эндәснь Арлтан хәрү өгв.

Невчк дамбрлсн авцтаһар келвчн, Делән келсн үг чик. Миниһәр болхнь, чамла әдл һартан өөтә күн сәәнәр тоолад, инженермүдәс селвг авад, кехәр седхлә, кеҗ болхмн,— гиҗ Сергей инәв.

• Шишлң институт чиләсн инженермүд, конструктормуд эс кеҗ чадсн машиг, механизацин училищ чиләсн күн кеҗ чадхмн боллта,— гиһәд Арлтан шогд хүврәҗ бас инәв.

• Мини келсн үгиг нааднд бичә хүврә. Хәрнь сәәнәр ухал, тоол. дөң кергтә болхла, нанас бичә ич. Би чидлән нөөшгов,—гиҗ Сергей Анджаевич иткүлв.

Тер даруһан Арлтан күүндвриг төрт авсн уга билә. Маңһдуртнь, нөкәдүртнь, өдр болһн күнд гинҗтә трак­тор арвн дууна һазрас, аралҗн кевтә, түлкәд, күүкд улсар ачулсн өвс зөөх дутман Сергейин келсн уг улм Арлтана чееҗд батрад бәәв. Кергтә. Яһвчин нег арһ хәәх кергтә... Күүкд улсин устсн альхн, чирәһәснь дуссн көлсн, үвлднь шуурһн шуурсн цагт хот-хол угаһар мәәртәд мәәлсн хөд, малмудын мөөрсн дун, уурлсн малчнрин нүдн энүнә чееҗд товчлгдад бәәв. Дәкәд иим ик чидлтә тракторар негхн тонн өвс ачад, арвн дууна һазрт йовхин ормд, оңдан чидлнь зөвлх көдлмш өгхлә яах? — гисн ухан энүнә седкл амрахш.

Терүнә хөөн дола хонад, арвн хонг давв, болв Арлтанд Сергей үзгдхш. Фермин залач Боктаевд эврәннь седлән келхлә: «Тиим арһ бәәхлә йир сән болх билә, зуг мана чидл күршго»,— гиһәд келчкәд, дәкҗ эс соньмссн бәәдл һарв. Фермд ирсн совхозин ах механикд келхлә тернь: «Седклчнь йир сән бәәҗ, болв заводмудын чидл эс күрчәхлә, манд тиим арһ альдас олдхмби? Кергтә төмр эрәсд хәәхд дашката. Күүнә хәәсәр олдшчн уга»,— гиҗ хәрү өгүв.

«Хар һазрт орг! Һанцхн нанд кергтәй?» — гисн тоолвр энүнд зәрмдән орна. Дигтә эн цагла, фермд ирсн Сергей энүнлә харһв. Хойр-һурвн өдр эн хойр онцлдв. Аш сүүлднь: «Эн үвл Харһатур тракторин ясврт намаг илгәтн»,— гисн сурврнь, фермин залачиг соньмсулснь тер...

Арлтан өдрин дуусн мастерскойд әмтнлә әдл көдлчкәд, асхн болһн гишң, сөөнь өрәл давтл Сергейтә хоюрн олн зүсн зура кеһәд суудг билә. Зәрмдән бийсиннь чидл эс күрхлә, совхозин ах механик Басң Гаряевич Ходаевиг дуудулдмн.

Басң Гаряевич тәв һарч одсн, хуучн цецг гемин үлдл, хатхмрта чирәтә, маштг хар залу билә. Һучдгч җилмүдт эклҗ эгл тракторист көдләд, мел эврәннь хар ухаһарн совхозин ах механикд курсн күн. Ик холд көдлҗәсн тракториг әәһәрнь, яһҗ көдлҗ йовхинь, ямаран ясвр кергтәһинь эн меддг билә. Тер төләдән диплом уга бийнь, хөр шаху җилд ах механик йовснь эн. Зуг шин һарсн техниксиг эн зөвәр сагар хәләҗ, эврән сәәнәр дасҗ автлан, эсвго икәр магтхдан дурго болдмн. Нам эн һанцхн техникд биш, юунд болвчн басл саг күн билә. Тегәдчн Сергей Арлтан хойрин келсн үг эн таасх биш, нам бичкн күүкдин нааднла әдл юмнд тоолв. Арһан барад эн хойр директорур ирв.

— Сергей Анджаевич, миниһәр болхла, тана эркн төртн, шин тохмта мал үүдәҗ һарһлһн, урдк бәәсн малыннь тохминь ясрулх керг. Шин машид ухалҗ һарһх болн нань чигн техникин туск төриг даах улс бәәнә,— гиҗ Мохлаев өмнәснь бацҗ келв.

Болв эн хойр келсн үгәсн эс цухрхлань, директор ах механиктан дөң болтха гиҗ закла. Басң Гаряевич ахлачин келсн үг йир икәр күндлнә. Тер төләдән эн хойрт дөң болх болҗ амн үгән өгсмн. Тиигәд эн хойр кесг ас­хан үрәһәд гихүв, аль олзлад гихүв, сансн санаһан цаһан цаасн деер зурад һарһчкад, ах механикиг дуудулцхав.

Төмр, зев, тосн һурвн ширләд, туслң бийинь өңгән геесн хар һарарн салькн, нарн, насн һурвнд өгрәд, шарлад цааран онькиҗ одсн нүдндән чирмлго сарҗңсн цаасиг шахҗ зөвәр удан хәләһәд:

— Теңгр цокг, энтн юмн болх бәәдлтә! — гиҗ меха­ник, сөөлңкә бөркр дууһарн, соньмсҗ келв.

Дәкәд цааранднь ямаран олн зүсн үүрмг хүвс, төмр модн кергтәһинь медчкәд, йосндан эн сүрдв.

— Эн наадан әрлһтн, көвүд! Иим амр юмиг удлго заводмуд һарһдг болх. Терүнәс урд бийән зоваһад, ма­нд юн олз бәәх,— гиҗ эн хәрү цокв.

«Олнд медүлхәр седхлә, үг кел. Оньс тәәлхәр седхлә, түлкүр ол!» —гиҗ, келдг билә. Тер түлкүрнь, олн улс болҗ һарв. Олн улс гиснь, техникүд яслһнд бәәх әмтс. Өвс ачх, овалх болн буулһнд кедү чидл, кедү көлсн кергтәһинь эс меддг күн селәнд ховр болх. Тегәд Арлтана седвр әмтнд йир икәр таасгдв. Тиим маши кедг арһ бәәдг болвчнь, терүнднь күрдг әңс, төмрмүд, моддуд уга болад, бәрг болҗахинь медсн улс, эврәннь арһар нөкд болхар седв. Сергей балһс орад, махнд мал өгхәр одхларн, бас кергтә әңсинь авч ирв.

Тиигәд кесг цагин туршарт Арлтан зовад, түрәд, кесг шоодврла харһад йовсн бийнь, аш сүүлднь, шин өвс зөөдг тергән эндр чиләсндән байрта гертән ирлә.

— Намаг ю кеҗәхинь эс меднт? Тер көдлмшән чиләтлән ирҗ чадлго, нег долан хонг давулв. Нүүдлә одахн ирхд, би келләлм,— гиҗ күргнь, ик гем һарһсн күн кевтә, хәрү өгв.

— Нүүдлә, Нүүдлә! Би Нүүдлә бәәсн болхла, гиҗгәрчн өгәд авч ирх биләв!—гиҗ хадм эк яңшв.

— Аак, болҗл ода. Арлтан одак кеҗәсн машиһән чиләһәд ирҗ. Ода долан хонг болһнд гертән ирҗәх,— гиһәд Нүүдлә, беш деерәс хот һарһн бәәҗ, экән хөрв.

— Юн машин? Әмтнәс ик көдлмш кечкәд, баһ җалв, авдг, чамла әдл зүүлг күн альд бәәдви? Тер үлү көдлмшчн, үлү мөң өгнү? — гиһәд, хадм экин дунь өөдләд, Нүүдләг үг келхлә, хүүрә хулснд һал өгсн мет, дәрвкәд одв.

Тер дуунднь орн деер кевтсн көвүн өсрәд серчкәд, бәәгәд уульв.

— Невчк арһул келхнтн энүгән. Унтсн көвү әәлһвт,— гиһәд эцкнь, Санлыг орн деерәснь теврәд авв.

— Юн гинәчи? Би, асрад, ергәд кү кеҗәх нахц ээҗнь, эн көвүнд һә болҗахмби? Бичә көвүһим көндә! Эврән бийчинь, эн гертәс уга бол! — гиһәд хадм эк, теврәд авч йовсн Арлтана һарас көвүһинь булаҗ авчкад.— Нүдндм бичә үзгд, уга болцхатн! — гиһәд эмгн хәәкрв.

Минь одахн тәәләд өлгсн девлән шүүрч авн, Арлтан гилс гиһәд гергн талан тотхад хәләв. Бешин өөр цә самрҗасн Нүүдлә барун һартан шаңһан бәрчксн, хадчксн бахн мет, залуһан шилтҗ хәләҗ чадлго зогсҗана.

«Нүүдлә, Нүүдлә! Адгтан негхн үг келхнчн! Экдән болвчн эс гиҗ нанд нег үг келхнчн!»—гисн тоолвр энүнд орв. Болв бахн ормасн көндршго...

Щүрүн салькнд цокгдсн үүдн эврән хаагдв. Көдрсн де­влин ханцнд һаран орулад, өрчән зөрүлтл, болд оркмҗ оосврлад махмудинь хавчсн болҗ медгдв.

Кел дор цасн шухтнна, өрч дотр зүркн шугшна. Цасн шухтна, чееҗ хавчна. Көк аһар ки давхцулна. Яһдмби? Кенүр одхви? Ю келхви? Гертән цүүгсән яһҗ келхви? Дөрвн җилин туршарт һанцхн терүнәснь әәһәд бәәһәд бәәләв. Ода яһдмби? Һанцхн Санл харм. Эврән өнчәр өсчкәд, терүг яһҗ эцк уга үлдәхви?

...Халун һаң. Хоңһр мөрн һолд, хар кеегч гүн җиндүрт. Көлсн ивтрсн киртә бор киилгтә, цааран хәләһәд, мөрн терг залҗ йовх хорһта нүдтә Нәдвдә Цомг өвгн, хаҗуднь экнь. Кедү дуунад йовсн болхв эдн? Эндр күртл Арлтан терүг медхш. Юңгад гихлә, тиикд эн тавхн наста билә. А Санл? Ода болхла, Санл әрә гиҗ һунта. Санл юнчви? Би оңдан юм ухалҗ йовналм»,— гиҗ санчкад Арлтан девлиннь зах босхв. Салькн йир догшн. чикнлә шүүрлдәд бәәнә. Уга, салькн биш, киитн бәәҗ цааранднь юн билә?. Э. Э тиикд, йир халун билә. Бүлкн болсн бүлән усн, сур болсн хар һуйр... Альдаран йовҗ йовх, кезә күрхинь Арлтанд меддг арһ уга. Зуг һанцхн әәмшгтә үг — дән! — энүнә чееҗәс һархш. Эцкнь дәәнд одсинь эн әрә меднә, экнь ода дәәнәс яһад зулад нүүҗ йовхинь эн медхш. Наадк әмтс яһад эс йовҗахмби? Тиикд энүнд меддг арһ уга билә. Ода ирҗ медгдҗәнә.

Арлтана эцкнь дән эклснә маңһдуртнь цергт мордла. Экнь колхозд саальч билә. Болв дән экләд, залус цергт йовхла, экнь сельсоветин ахлачд суңһгдсн бәәҗ. Дән өөрдәд ирхлә, коммунист болн сельсоветин ахлач Мергнә Җирһлд, Арлтана экд, немш эзлсн һазрт үлддг арһ уга. Кедү күүкд улс болн көгшн өвгдчн энүнд иигҗ селвг өгсн болхв: көдлмш болн сурһуль эрдм уга чамар немшнр ю кех билә? Һанзин толһан чигә көвүһән дахулад, һазрин үзг уга альдаран одхмч?

Тернь үнн чигн бәәсн болх. Болв коммунистк Җирһлин зүркн Төрскинь дәәлҗ даҗрхар седсн фашистнрлә эвцлдшго. «Эврәннь һазрт йовҗ йовад, чидл чилхлә, хөн толһачн дерләд, үкнәв, зуг немшин үлмәһәр бәәш угав»,— гиҗ Җирһл зүтксмн.

Эднә селәнәс нүүх улс эртәр мал дахад һарч одсмн. Зуг Җирһл аш сүл күртлнь, сельсоветин цаас диглтлән йовҗ чадлго, әмтин сүүлднь һарсмн. Хөрн җилд сольгдлго Харһатин сельсоветин эльч болн мөрн бәәсн Нәдвдә Цомг эдниг дахҗ һарсмн.

Гертәсн һарад тавдгч хонгнь билә. Эдн мөрдән асрхин төләд селәнд хонлго, кеер идгтә һазрт хондг билә. Тегәд, тер асхн Цомг хойр мөрән тушад идүлчкәд, арһмҗин үзүринь хойр көлдән архлчкад, тергнәсн тедүкн бәәсн сән идгтә царңд хонсмн. Өрүнднь серхлә Хоңһр асмн, Хар кеегч гүн хойр уга, ормднь тасрха, өвгнә көлд керчксн арһмҗин үзүр үлдҗ.

Тер цагт нүүҗ йовсн әмтсин малмуд, көлг хулхалдг улс ховр биш билә. Болв «деесн нәрәрн тасрна» гиҗ келдгнь үнн бәәҗ. Тав әрә күрсн көвүн, тәвдгч насан эклчксн — Җирһл, җир күрсн Цомг зурһан зүүлин әмтн йовҗасн зам хаалһин амнд, йовһн үлдцхәв. Юуһинь келхүв һурвн сарин туршарт йовһарчн, йовдсн көлгн болһнд сууһадчн йовҗ Хасгин нутгт күрцхәв. Тер үвлднь фашистнр көөгдхлә, хаврин түрүһәр эврәннь һазр ус хәәҗ ирснь тер.

Терүнә хөөн тавн җил болад, Алтайск крайд бәәһәд, Арлтан хуучн авдр уудлҗаһад эвкәрәрн эләд бәәсн нег цаас олҗ авла. Тер цааснднь иигҗ бичәтә бәәҗ: «Күндтә Җирһл Бодняевна, тана залутн Мергенов Санл зәң-зә угаһар геедрв»... Тиикд һурвдгч класст ордг Арлтан ямаранчн паас умшҗ чаддг, умшсан меддг билә. Зуг эн үгнь Арлтанд сән медгдхш. Харңһу цагт, өвстә һазрт мәәчк, эс гиҗ шаһа наадхла геедрҗ одна. Болв маңһдуртнь, күн эс хулхалҗ авхла, олддг билә. Бөдүн күн, геедрсиг Арлтан урднь соңсад уга билә. Эн дәәнә туск дегтр умшхдан дурта болдмн. Тер дегтрмүдт дән болхла, немшнр үкнә, зәрмнь шавтна. Дәкәд манахс кел бәрәд авна болв «зәң-зә уга геедрсн күн» — гиҗ энүнд урднь соңсгдад уга. «Акад юмн, бөдүн залу күн яһад геедрдг болхви?» — гисн тоолвр энүнә чееҗиг авлҗ, экән асхн фермәс үкр сааһад иртлнь көвүн әрә гиҗ торв. Тер үгиг цәәлһсн бийнь, Арлтанд утхнь медгдсн уга. Терүнә хөөн кесг җил болв. Арлтана экнь өңгрәд тавн җил болснь эн.

...Дөрвн җилин туршарт кедү ясн шарклх, зүркн ишкрх үгмүд соңсад бәәсн бийнь, күләһәд-күлцәд йовла. Эднә уурас көлтәстә үүрмүдәсн зааград, нам комсо­мольск организацин даалһвр күцәдго бәәсн хаалһ чигн бәәнә. Тегәд, аш сүүлднь, цааранднь тесҗ болшго болад, эндр буцлһ кев. Болв энүнә дотрк уурнь һанцхн хорн келн биш.

Кесг җил хооран, арв күрсн настадан, дәәнә хөөтк түрү җилмүдт, герт бәәсн буудя, боднцг чиләд, нам хавр өөрдҗ йовх цагла колхозин амбармуд хоосрсн цагт, саальчнрт хошад кило боднцг өгч. Боднцг авч ирсндән байрлсн эк, буда кеһәд һарһчкад, давс хәәһәд хаҗудк гертән одсн арднь, Арлтан миислә ноолдҗ йовад, каструльта хотыг көмрәд асхчкна. Хувц гүвдг бура экнь авад захаснь шүүрхлә, көвүн экиннь һар зууһад алдрҗ һарад гүүв. Тиикд эн буран өвдкүрәс әәсн уга. Һанцхн басмҗас әәлә.

Селән ик модна захд билә. Хавр шин экләд, модн дотр һазр сән хагсад уга цаг, көвүн улм цааран бутү модн заагт хаалһ угаһар орад йовна. Нам тиигәд төөрәд, хәрү иршгоһар седлә.

Ю һарһснднь хадм эк энүнүр эндр дәврв гихүв? Һанцхн көвүһинь һартнь бәрүлсн уга. Нүүдләг бийән харсх гиҗ сансн бас хаҗһр болв. Яһад хойр долан хонгт ирлго бәәсән эн гергндән келлә. Юуна төлә, кенә төлә цааранднь бәәхв? Санл! «Зәңг-зә» угаһар Санлын эцкнь бас геедрхмби? Уга. Тегәд эн тоотан кенд келхв? — гиһәд эн санчкад, чаңһар түншәд оркв.

— Арлтан альдас һарч ирвчи? Юн болва, Санл гемнви? — гиһәд хаҗуднь күн ду һарсиг эн соңсв. \

— Уга. Би, би...— Арлтан ю келхән эс медв.

— Чи согту йовнчи, әрк уувчи? Толһа нүцкәр, иим киитнд, йовдви?—гиһәд Босха, цаһан ямана булар өлгсн альчуран, толһаһасн татҗ авад, энүнә толһа деер тәвв.

— Нанар наад бәрҗәхшийчи, Босха? Хотн дундаһур күүкд күүнә альчур боочкад, яһҗ йовхув? — гиҗ Арлтан, хойр өргн чичрәд, беерсн урларн, әрә гиҗ үг келв.

— Йовий, шулуһар, дегәд согту болад, герән эндүрҗ йовнач. Хәрү йовх кергтә. Танахн зөвәр хол.

Босха көвүнә сүүвәснь авв.

— Уга, би хәрш угав,— гиһәд Арлтан келвчн, эврәннь тохаһан күүкнә һарас суһлсн уга.

— Нә тииклә, эн школур орад дуладҗаһад хәрхч, йовий,— гиһәд күүкн көвүг көтлв.

Школын гер Соятин деед захд бәәнә, Арлтана гер болхла, эндәс дууна шаху һазрт, селәнә дорд бийд бәәнә. Толһа нүцкн, өрчән эс зөрүлсн девлтә, селәнә уульнцар йова йовҗ, эн школд күрч ирсн бәәҗ.— «Нааран ю хәәҗ ирүв?»— гисн ухан Арлтанд орв.

— Бешин өөр суухларн дуладхч. Би... би шам шатанав. Шамнь багшин өрәд бәәхмн. Эндр электростанц көдлҗәхш, моторнь эвдрсн бәәдлтә,— гиһәд Босха, бешин өөр төгрг төмр стул Арлтанд тәвҗ өгчкәд, оңдан хораһур орхар седв.

— Босха, арһулдҗа! Шам бичә шата. Би невчкн зуур харңһуд сууҗасв.— Арлтан күүкнә ханцнас арһул татв.

— Дурнчн —гиһәд күүкн, стулинь эргәд, көвүнә өмн одад зогсв.

— Нә, келлчн, юн болв! Альдас әрк уувчи? Гертксчн күләҗәдг болх,— гиҗ өр өвдсн бәәдлтәһәр келв.

— Намаг үнәр согту болһҗанчи? Би беерәд өргм чичрҗәнә...

Күүкн алң болв. «Акад юмби, мел эрүләр, толһа нүцкн гертәсн иим холд ю хәәсн болхви?»—гисн ухан энүнд орв.

— Шамд герл орулхмн болвза,— гиҗ күүкн дәкн хаҗудк хораһур орхар седхлә. Арлтан һаринь шүүрәд, баһлцгаснь бәрв.— Герл оруллһн бәәҗәг. Өөрән стул тәвәд, энд, мини өөр су. Би чамд эврәннь байран бо­лн...— гиһәд зөвәрт тагчк бәәҗәһәд...— байран келҗ өгсв. Болв би икәр даарсн бәәҗв. Ода әмн орҗана.— Көвүн күүкнә баһлцгиг кесгтән бәрҗәһәд, нань кенлә терүгән хувалцхв гиҗ санад, күүкнә һар сулдхв.

...Тегәд «Белорусь» тракторар тер терг чирхлә, арвн тав—хөрн дуунад шулуһар йовҗ болхмн. Нам автомашиһәр өвс зөөснлә әдл,— гиһәд Арлтан келәд ирх дутман улм халв:—тегәд, өвс ачлһна болн буулһлһна цуг көдлмш һарарн күн кешго. Көдлмш мел машиһәр кегдхмн. Тиигхлә кесг көдлмшчнр сулдсн деерән, кедү олз орх?

— Терчнь үнн. Бидн зунаһа, одак бумблв келһнд мөңг олхин төлә, өвснә оваллһнд одхдан сандг биләв: ода космос эзләд, күүнә толһан ормд, кесг олн-зүсн нәрн то-эсв кедг машид һарһдг цагт, өвс эврән овалдг, ачдг, буулһдг машид, кехд юн бәәдг болхви гиҗ. Тер көдлмшт кедү ид-чидл кергтә,— гиҗ Босха көвүнә байрлт хувалцв.

— Терчнь үнн. Дәкәд намр үвл хойрт кедү гусеничн трактормуд әрвҗго өвс ачсн, хавхндг мет, әрә көндрсн йовцхана. Ода болхла һанцхн «Белорусь» трактормудар зөөсн бийнь үвл эклхәс урд хош болһн өвсиг зөөһәд күргҗ болх. Дәкәд кедү мөңгн совхозд хоршлгдн гиҗәхинь медҗәнчи? — гиһәд Арлтан байрлсн босад ирв.

— Мөн. Дәкәд кедү күүкд берәд үвләр дарад, өвс зөөдгәсн сулдх. Тедн цуг ханлт өргх, би бас терүнд багтҗанав,— гиҗ Босха йосн һол-зүркнәсн келв.

— Босха, эндүрҗәнәч, терчн һанцхн мини кесн юмн биш. Нам, үнәртнь келхд, ик зунь Сергей Анджаевичин гүрм. Терүг зураһинь эс кеһәд, селвг эс өгсн болхла, би кеҗ чадшгонь ил. Нам адг эрәсн күртлнь терүнә селвгәр келгдлә,— гиҗ Арлтан келв.

— Ха, ха күн иткшго юм яһад келнәч? «Деегүр биш бәрц кү кеерүлдг»,— гиҗ келнә. Тернь чик. Тер дотр комсомолец күн тиим болхла улм ке. Зуг эврәннь кесн күцәсн юман хаҗудк күүнд хавчулхла сән биш. Сергей Анджаевич һольшг, үүрсг-дүңгсг, цаһан седклтә көвүн. Чамд селвгән өгснчн болх. Болв зоотехник күн механизмин туск юм кеҗ гихлә, кенчн иткшго. Әрлһ цааран,— болҗ Босха хөрв.

— Босха, хаҗһр келҗәнәч. Сергей Анджаевич ямаран зоотехникинь медҗәхшв. Сәнчн болх, му чигн болх. Зуг эн көдлмшин хөөн сән медрлтә селәнә эдл-ахун машид меддг инженер гиҗ тоолҗанав. Юңгад гихлә, эн өвс эврән ачҗ-хольвлдг машиг, тиим медрл уга күн кеҗ чадш уга юмн. Нам тиим медрлтә күн болһн кеҗ чадшго,— гиҗ көвүн үүрән харсв.

— Би чамаг худл келҗәнә гиҗәхшв. Болв зоотехник күн яһҗ тиим машин келһнд орлцсн болхв гиҗ маһдлҗанав. Йир сән. Хойрадтн ханлт өргҗәнәв,— гиһәд Бос­ха Арлтана һаринь авч, чаңһур сегсрв.

— Нә хәрх кергтә. Зөвәр удан цаг болҗ одв,— гиһәд ормасн босв.

— Арһулдҗа, Босха, невчк сууҗа! — көвүн күүкнә һариг тәвлго, хәрү ормднь суулһв. «Соньн юмн! Гертәсн ууртан бүтн, нам толһа нүцкн гүүҗ һарчкад, кедү олн-зүсн ухан чееҗд орҗ, өрч хавчв? Зуг Босхала харһад эврәннь байран келә бәәҗ, тер төрнь мартгдв. Дала ик соньн кергтә үг эн күүкн келәд орксн уга, болв эврәнчнь зүркнлә ширлгдәд наалдҗ одсн көдлмшичинь таасад, эврә бийләчнь селвлцәд, кергтә цагтнь зүтклдәр орксна хөөн, терүнә сонр дун, цегән инәдн, цецн үгмүднь седкл авлв.

— Хәрий эс гинчи? Уга. Би, хәрҗ чадш угав. Ямаран учрар, юңгад эс хәрҗәхән бас келҗ чадш угав. Тегәд яахмби? — гиҗ Арлтан гүүнәр саналдв.

— Тегәд эҗго школд яһҗ хонначи? Йовий. Аавинд одад хонхч,— гиҗ Босха селвг өгв.

— Терчнь чик. Энд хонҗ болшго. Мөнкин Сарлин булңд намаг багтах зә олдх. Терүнә зүркнә булңд мини седкл хувацх бәәрн бас олдх,— гиһәд Арлтан бас босв.

Салькн зөвәр тогтнад, ардан эргәд, дорд үзгүр һарч. Дораһар гүүҗәсн көл шуурһн бас тогтнҗ. Ик холд бәәх, гилгр мөсн мет, теңгрәс мөңгнә чигә оддуд мел чирмлдәд бәәнә. Халун гертәс һарад ирхлә, халх-хамрас чимкҗ, чиирг киитн чидлән сөрв.

— Зәрмдән көдлмш ик болхла, дүүнрин шууганас зулад, школд асхнднь оч көдлнәв,— гиһәд Босха, эврәннь герин һаза күргүлҗ ирчкәд, башрдсн бәәдлтәһәр келв.

— Намла эндр асхн харһулсн заячдан ханҗанав,— гиҗ Арлтан өргмҗтәһәр келәд, күүкнә һариг чаңһар атхв.

Тернь алдрад, гүүһәд герүрн орв. Арднь көвүн зөвәр удан ормасн көндрлго зогсв. Генткн энүнә нүднд Босха Нүүдлә хойр дегц үзгдәд һарч ирв.

***

Харһатин совхозин һоллгч селән хойрхн зун күн багтдг бичкн, хуучрад бәәсн модн клубта. Дөрвн җил хооран терүнә хаҗуднь типовой хойр давхр культурин Бәәшң кехәр, улан чолуһар улинь тәвчксн, ода күртл цааранднь күн һар күрәд уга. Дотрнь күүкд наадад, селәнә мал хавр зунднь сүүдрлҗ кевтәд, деегшән әрә һарсн нег метр эрстнь, малмуд бийән шөргәхәс биш, нань тус уга. Хуучн клубт эндр зөвәр эртәс авн әмтн цуглрв. Совхозин ферм болһнас коммунистнр ирлдв.

Долан час асхн совхозин коммунистнрин хург болхмн. Харһатин совхозд тавн җил хооран Уташ Һахаевич парткомин сәгләтрт суңһгдхд һучн нәәмн коммунистнр билә, ода болхла зун зурһан коммунистнр бәәнә. Терүнә һурвн хүвнь хөөчнр, малчнр, тракторист, шофермуд болн нань чигн хар көдлмшт йовдг улс. Тегәд Уташ Һахаевич ферм болһнд эврә партийн организац бәәсн бийнь, селәнә эдл-ахун ик көдлмш болсн цагт, бүкл совхозин коммунистнрин хург кедг билә. Юңгад гихлә, совхозин партком эднә ээм түшҗ, эднә нилчәр көдлмшән кенә.

Уташ Һахаевич иим хургт сән өдрт ирсн кевтә, шин хувцта, цаһан киилгтә, ямаранчн халун болсн бийнь галстук зүүҗ ирдмн. Тегәдчн зәрм коммунистнр көдлмшт йовсн киртә хувцтаһан ирхлә, парторг хәрү көөдмн. «Партийн хург деер бидн чинртә, мана партьд кергтә, эркн төрмүд таслнавдн. Тииклә хургт һанцхн цевр зүрктә биш, цевр хувцта, сән өдрин байрт ирснлә әдл болх зөвтәвдн. Манас баһчуд үлгүр авх зөвтә. Бидн, усна экн булгла әдл, цевр болх зөвтәвдн,— гиҗ Уташ Нахаевич келдмн. Урднь, тавн җил хооран болсн хургт. Трактористнр кеер өмсҗ йовсн дөгдтә хувцтаһан, хөөчнр, малчнр көлснд ивтрсн киилгтәһән, багшнр, селәнә эдл-ахун специалистнрин бийнь, өрчнь ил, болс-бүтсәрнь ирдг билә. Ода болхла, хургт ирсн улс, кееһә хувцта, дигтә долан часла орман эзләд сууцхав. Негчн күн тәмк татхш. Уташ Һахаевич босад, киилгиннь зах, галстукан бәрҗ чикләд, хоолан ясад келв:

— Үр комунистнр, мана эндрәк хургт негхн төр тәвгдҗәнә. Тернь: малын хот белдлһн — коммунистнрин эркн төр. Доклад келхнь коммунист үр Мохлаев. Терүн деер немх саната күн бәәнү?

— Нанд үг өгтн? — гиһәд ард бийәс Сергей сурв.

— Үр Мутулов, келхитн сурҗанавдн.

— Үүрмүд, «нег җилд хойр давтҗ хө хурһлуллһн цааранднь делгрҗ чадхий» гидг төр эн хургт тәвхмн,— гиһәд Сергей суув.

— Миниһәр болхла, хойрдгч төринъ, үр Мутуловин келсәр биш, эрт хөөнд көг тәвлһнә белдврин тускар күүндхмн. Доклад келхнь, совхозин ах зоотехник, коммунист Мутулов. Ямаран белдвр кеҗәхән хургт келҗ өгг,— гиҗ Мохлаев эндәснь келҗәнә.

Әмтн шууглдад, сүл орсн төриг күүндәд, Мохлаевин өгсн селвг хургт хойрдгч төрнь болҗ соңсхар шиидвр авцхав.

Бадм Цебекович эврәннь докладтан өвс хадлһна техник яһҗ белдгдҗәх, ферм болһна дуту-дундиг келв. Дәкәд коммунистнр эн эркн төрт, директорин хәләцәр болхла, яһҗ орлцхин тускар болн ямаран дөң коммунистнрәс күләҗәхән келв.

Эн төрәр арвн хойр күн үг келв. Хамгин сүүлд Уташ Һахаевич үг келв. Эндр өдр мана совхозин коммунистнрт малын хот белдлһнә кергәс оңдан эркн төр уга. Тегәд эн төрәр кергтә шиидвр авгдад, коммунист болһна кех кергнь илдкгдв.

— Коммунистнр, эн төрин тускар би урднь директорт болн парткомд келләв. Тедн мини келснлә зөвшәрсн уга, тер төләд эн хургт тәвхәр шиидвв. Негдвәр болхла, ми­ни һооднь тәвсн төриг совхозин директор үр Мохлаев хаҗилһәд эврәннь эвт орсн, бийднь тааста төр хургт батлулчкв. Болв би эврәннь келх үгән, келлго бәәҗ чадш угав,— гиҗ Сергей Мутулов эклв.— мини санаһар болхла, хөөнд көг тәвлһнд белдлһнә төриг оданас авн хәләҗ, дуту-дундынь чиклснь һару һархн уга гиҗ меднәв. Болв һооднь тәвсн төриг хаҗилһәд, оңдан төр орлцулна гисн му бәрц.

Кемрҗән директорин келсәр, февраль, март сард хурһлсн арвн отариг җилин чилгчәр хойрдад хурһлулһн гисн ик гүрмтә төр. Терүг күцәхд, күчр хату. Негдвәр болхла, хуцмуд ода бийнь эццн, хойрдвар болхла, фев­раль, март сард хурһлсн хөд, хотнь му болад хурһдан әрә асрҗана. Дәкәд нам сән асрдг болвчн, дөрвн сар хурһ көкүлсн хөөдиг адгтан нег сард асрад, амрах кергтә. Эс гиҗ тедниг сөрх хуцмуд өөрдшго. Тииклә нег җилин хойрдгч хурһллһн болҗ өгш уга. Дәкәд тер ме­тод дала экономическ эффект өгшго. Хөөчнриг бүкл җилин дуусн зовах, хөөдиг цагаснь эрт көгшрүлх, авсн хурһднь зуурм болад, әрвҗго һаң киит дааҗ чадшго.— Сергей иигҗ келәд ирхлән, эндәс Мохлаев келв:

— Та, Сергей Анджаевич, коммунистнрәс нуулго келтн! Эн төриг түрүн болҗ кен экллә?

— Би келҗ өгхв! Бадм Цебекович чик келҗәнә. әмтин түрүн болҗ эн төр би эклләв. Газет умшад, радио соңсад бәәхнь энд-тенд метод олзлсиг, нам ик ахлачнрин бийнь таасад, өргәр тархахар келцхәв. Тер учрар, мини эклҗ өгсн селвг, гүҗрсн күчн —цуг хаҗһр гиҗ би эндр үнн седкләсн келҗәнәв. мини ик гем! Тегәд, тадн, коммунистнр, намаг дурта цааҗла харһулҗ чадх зөвтәт.

Тиим шиидвр авсн цагт һанцхн би эврәннь тоолвр угаһар һарһсн гемән эдләд хуурхв. Кемрҗән шин прогрессивн метод шинҗлҗәнәвидн гиһәд, цааранднь эн, керг уга кехләрн, нәәднр хөөдән цагаснь эрт көгшрүләд, хурһдчн уга, хөдчн уга үлдхвдн. Түрүн авгтан эн ашинь тооллго, давтҗ хө хурһлулсн мини гем. Һурвдгч фермин Цәвдрә Борин ноябрь, декабрь сармудт хурһлсн хөөдт, март апрель сармудт көг тәвхәр седсн бийнь, юмн болҗ өглго, май, июнь сард, халун орчксн цагт, шинәс тәвхәр бәәнәвдн. Тегәд, эн хаҗһриг чиклҗ, урдкларн әдл ав­густ сарин өрәләс авн көг тәвҗ, җилдән нег болвчн, хөөдиг эрт хурһлулхла, сән болхмн гиҗ саннав. Эн төриг коммунистнр сәәнәр хәләһәд, чик шиидвр авх гиҗ ицҗәнәв,— гиһәд Сергей ормдан суув.

— Үр Мутуловин ухан нанд медгдхш. Урднь давтҗ хө хурһлулҗ болх арһиг директор олзлҗахмн уга гиһәд, нанур арслң мет дәврлә. Тиикд би эндүрҗәснчн болхв. Юңгад гихлә, манд дамшлт уга билә. Ода дамшлт бәәнә. Нег җилин туршарт зун хөн болһнас хойр зун хурһ аввдн. Мана сән бәрцин тускар газетмүд таасҗ бичҗәнә. Дәкәд одахн селәнә эдл-ахун управленьд болсн хургт маниг буульҗ, магтҗ келцхәв. Кесн көдлмш таасгдхла кен болвчн байрлх зөвтә. Тиим байр бас нанд учрв. Мана партин райком Цәвдрә Борин дамшлтиг таасҗ, совхоз колхоз болһнд терүг тархахар бәәнә.

Терүнә хөөн, «Уга мана кесн тоот хаҗһр бәәҗ, бидн цааранднь тер дамшлтан зогсаҗанавидн!» — гиһәд келхлә, маниг ямаран улс гихмби? Уга, би иигҗ наадхшв, тиигҗ нааднав»,— гидг бичкн күүкдт тоолх. Би чик эс келҗәнү? — гиһәд совхозин директор зал тал хәләв.

— Чик! чик! — гилдҗ кесгнь терүг дөңнв.

— Бидн зун хөн болһнас хойр зун хойр хурһ авснь лавта. Болв үр Мутулов теднә тускар ямаран учрар эн хургт эс келсинь медҗәхшв, зуг нанд өдр болһн гишң тер отарас зуурм хурһд һарад, киит дааҗахш гиҗ келлә. Кемрҗән әмд һарсн хурһдыг асрҗ чадлго үкүлхлә кен гемтә? Бидн эврән. Әмтин түрүн болҗ, ах зоотех­ник директор хойр гемтә. Тер учрар давтҗ хө хурһлулһиг зогсана гисн эргү йовдл. Маниг чик ухата улс гиҗ кен келх? миниһәр болхла, эн хург деер совхозин ах зоотехник, коммунист Мутуловиг ахр болзгин дунд, эрт хурһлсн арвн отариг бел кеҗ, май июнь хойр сарин гуршарт көг тәвүлтхә гиҗ даалһхмн. Хуцмуд болн көг тәвх хөөдиг ода бийнь эс белдсн төләднь Мутуловд догшн шоодвр өгхмн гиҗ меднәв. директор үгән чиләв.

Фермин залачнр Боктаев, Кекеев эдн директорин келсн үгд багтв.

— Үүрмүд, мини өмн босҗ үг келсн улс цуһар Мутуловур дәврлдв. Кедү үлү мах, ноос авхиг зоотехник зөрц зогсаҗах метәр фермин һардачнр келв,— гиһәд, эврәннь үгән малын ах эмч Бамбаев эклв,—Орн-нутгтан ик мах, ноос болн нань чигн эдл-ууш орулҗ өгх санан уга күн бәәдг болхий? Тиим күн уга! Тадн, би, директор, Мутулов, нам адг көдләчнрин бийнь сән көдләд, ик мах, тос, ноос авх саната. Болв тер эдл-уушиг эн бәрцәр авч болшго. Шин авц, шин бәрц гиһәд, нүдән аньчкад кеһәд бәәҗ болхий? Җилдән хойр дәкҗ, һурв дәкҗ хө хурһлулхмн гиһәд мана келәд бәәсәр, хөн хурһлҗ өгшго. Би бас энүнә тускар кесгәс нааран тоолав, болв хальдҗ үг келәд угав. Мутулов эн төриг эклснь сән болв. Юңгад гихлә, йиртмҗин заасн биологическ заканиг, ода деерән әвддг чидл күүнд уга. Хөн кеелтәд, тавн сардан йовх зөвтә. Терүг дөрвн сар кеҗ авхар седхлә, тана чидл күршго. Дәкәд дөрвн сардан хурһан көкүлх, нег сард амрад, бийән ясх. Энүг кен чигн күн эвдҗ чадшго зөвтә. Тегәд эн процесс арвн сар болҗ һарчана. Үнний? Нег җилд хөрн сар бәәсн болхла, хойр дәкҗ хө хурһлулҗ болхмн. Болв йиртмҗ манд нег җилд арвн хойрхн сар өгсн болхла, хойрхн сарнь үлдҗәнә. Тегәд нег хөн сән хошта-хоолта, тавар бәәхләрн тавн җил болад негх дәкҗ үлү хурһлҗ чадхнь лавта. Терүг хүврәдг күн бәәх, угаһинь медҗәхшв.

Бамбаевиг үгән төгсәхлә, эндәснь директор сурв:

— Цәвдрә Борин отарт нег җил хойр дәкҗ хө хурһлулсиг альк йиртмҗин йоснднь багтх гиҗ саннат?

— Сән, түрүн негхн җилдән болснь лавта. Болв цааранднь, дарук җилднь кедү хурһ өгдгинь хәләтн! миниһәр болхла, үр Мутулов наснь баһ уршгар эн хургт эврәннь седклән сәәнәр цәәлһҗ чадсн уга. Альк негинь чигн диглҗ сәәнәр дүңцүлий. Кемрҗән Цәвдрә Борин отарт хойр хурһллһна ашднь, дундынар зун хөн болһнас хойр зу һар хурһ авсн болҗ җилин чилгчәр диглгдсн болхла, ода кедү хурһд үлдсн болх гиҗ меднәт? — Бамбаев эргндк әмтсән хәләв.

— Ода үвләс турунь бүтн һарсинь тоолхла, зун хөрн нәәмн,— гиҗ Сергей ормасн келв.

— Соңсҗант. Олзнь альд бәәхмби? Җилд негх хурһлулсн бийнь Цәвдрә Бор урднь җил болһн зун хөрн, зун һучн хурһ авдг билә. мини санаһар болхла, Сергей Анджаевич чик келв: «Һару бәәхәс биш олз уга». Тииклә яһснь чик болх? Эврән тоолтн, суңһтн. Цааранднь хөд чигн, бийән чигн зоваһад керг уга. давтҗ хурһлулсн—хоосн нернәс даву юмн уга. Ашинь эврән үзҗәнәт. Хәрнь тер,— гиһәд Бамбаев ормдан суув.

***

Партин райкомин гертәс Сергей, хасн сумн мет, гүүҗ һарв. Кирлцән деер зогсҗасн улс алң болҗ ардаснь хәләв. Зәрмстнь, тер дотр олн җил һардач көдлмшт йовх улст, тер бәәдл йир сәәнәр медгдв. Тендәс тиим шүрүтәһәр һарч ирсн күүг, «зорһсинь» авад тәвҗ, гиҗ келдг билә. Советин йосн тогтснас нааран мана партийн болн күцәгч комитетмүд бүрдгч көдлмшиг килмҗтәһәр кенә. Сөөнинь магтад, терүнә дамшлтинь олзлҗ тархана. Кемрҗән медә бәәҗ хаҗһр һарһад, йос эвдхлә, һарһсн үүлиннь кирцәһәр заана. Райкомин бюрод кесг зүсн төр хаһлгдна.

Тегәд энд күләҗәсн әмтн көвүнә бәәдл медҗ, зәрминнь санан зовв, зәрмнь эврән бас иим бәәдлтә һарч ирхән санлдв.

Тер хоорнд Сергей мотоцикл деерән мордн, ардан хәләлго, Ладовк селәнә уульнцар, ардаснь күн көөлдҗ йовх мет, хурдар гүүлгәд һарв. Зуг селәг зөвәр давад, тәмр тагтин өөр машиһән зогсаһад, көлсән арчҗ, папирост һал орулв.

...Хойр өдр хооран Сергей һурвдгч фермд мотоцикләрн ирәд зогсхлань, ардаснь директорин шофер, «Волга» машиһәр күцҗ ирәд, адһҗ машинәсн бууһад, нег цаас хавтхасн һарһад бәрүлв.

— О, яһсн хурдар йовдг күмбтә? Әрә гиҗ күцвв. Бадм Цебекович өгүлв,— гиҗәнәв.

— «Үр Мутулов. Санджиевин гуртас государственн махнд йовулх һучн һунҗ бел кечк. Маңһдур өрүн махна комбинатур күргх улс ирх Мохлаев » — гиҗ цааснд бичәтә.

— Юн махн? Бидн зураннь мах шидр өгәд чиләләлм. Деернь юн махн болҗахмби? Күсдундур җил болсн һунҗд яһад өгчәхмби? Нанд медгдҗәхш,— гиһәд Сер­гей бичгин утхинь эс медхләрн келсн үгнь, кенд, юңгад келҗәхнь шоферт бас медгдсн уга.

— Бидн шинкн Ладовкас ирләвдн. Намаг нам хот күцц уулһлго, нааран көөснь эн,—гиҗ шофер келв.

Сергей негчн үг келлго, мотоциклән унҗ авад, Харһат хәләһәд һарв.

Бадм Цебекович эн цаас юңгад бичсмтә? Альдас тиим дала мал авхмби? — гиҗ Сергей директорин кабинетд орҗ ирн, үүдн хоорндас һартан бәрҗ ирсн цаасан делгн келв.

— Бичә адһ, Сергей. Негдвәр болхла, менд! Бидн эндр харһад угавдн. Төвшүнәр күүндхмн. Су, нааран! — гиһәд, директор тенд диван деер суухар йовсн Сергейиг, бийинь өөрк стулд суулһв. Чини үүмлһнә учрнь нанд медгдҗәнә. Юңгад гихлә, би селәнә эдл-ахуг түрүн өдр һардҗахн угав. Тохмта мал гисн бас медгднә. Тохмта мал, өөдән урһцта буудя хадһлх, харх гисн селәнә эдл-ахун һардач болһна эркн төр. Болв бидн хойр коммуниствдн. Кемрҗән парть мах өгтхә гиһәд келхлә, бидн терүнә келсн үг эс күцәдг арһ уга.

— Бадм Цебекович, та нанар болхла, партин членд орад кесг җил болҗ йовх күнт. Болв мини тоолврар болхла, болх болшго йовдлин төлә, партин тоомср зааһад керг уга. Мана төр, мана кинән, мана күсл—цуг партин килмҗ. Парть кезәдчн көрң кехәр бәәсн тохмта малан махнд өгтн гиҗ келш уга,— гиһәд Сергей халурхад ирв.

— Сергей, эн келсн хамгичн, намаг эс меднә болһнчи? Эндүрҗәнәч. Эндән келхд, намаг Арвн Викторович эндр дуудулв. Кабинетднь орҗ ирхлә, мини өмн талдан эдл-ахун һардачнр бас сууцхана.— «О, Бадм Цебекович, орҗ ирв. менд! менд! деегшән һар!» — гиһәд сегләтр намаг тосҗ мендлн сүүвәсм бәрәд, теднә өөр авч ирҗ суулһв. Кедү җил би терүг меднәв? Болв Арвн Викторович тиим җөөлн, һольшг, торһн утцн мет, һаңхҗасинь түрүн үзҗәсм тер. Түрүн авгтан малын хот белдлһнә, буудя хуралһна тускар сурҗаһад келҗәнә:

— Нә, үүрмүд. Тадн мана партин райкомин чледүдт, дәкәд района советин депутатнрт. Тадн мана района түшг, тегәд би тана селвг соңсхар дуудулув. Ахрар келхд, мана района хойрдгч кварталын зура күцхәс, җирн тонн махн дутҗана. Тана һардҗах зурһан эдл-аху эврәннь зураһан күцәчксинь меднәв, болв һурвдгч кварталын аванс гиһәд арвад тонн мах өгхд, танд дала һару болхн уга. Тертн районд ик дөң болх. Мана района наадк колхозмудын, совхозмудын малмуд үвләс яһҗ һарсинь эврән меднәв. Тегәдчн эндр өдр теднд негчн тонн мах өгдг арһ уга. Арһ танд! — гиһәд күцц үгән төгскәд уга йовтлнь «Уралана» ахлач Хорхатин Лиҗ эндәснь тосҗ авад: «Арвад тонн мах өгхд юн бәәх билә. Маңһдур малан йилһәд, нөкәдүр махна комбинатур күргхвдн»,— гиҗәнә. Наадк дөрвн зөвәр тулҗаһад, бас зөвән өгв. Би һанцхарн яахви? Бас зөвән өгчкүв. Мини ормд бәәсн болхла, чи чигн буру гиҗ чадхн уга биләч,— гиһәд директор ах зоотехникдән зөвән келв.

— Бадм Цебекович, тана хаҗһр болҗ. Би тана ормд бәәсн болхла, яһдг болвчн зөв өгшго биләв. Ода бийнь зөв өгш угав. Ямаранчн цааҗла харһултн! Һучн толһа тохмта һунҗд махнд өгнә гисн — җирн толһа гееснлә әдл. Иргч хавртан туһлчкх һунҗд күн махнд өгхәр седдви? Уга, болшго. Тиим йовдл би һарһҗ чадш угав,— гиҗ Сергей директорт келв.

— Сергей, ман хойрт цүүглдәд олз уга. Кемрҗән үүләс әәҗәхлә, би приказ бичнәв. Ялынь эврән даанав,— гиҗ тернь келҗәнә.

— Ю келҗәхмтә? Нань арһ уга болхла, тер асрлһнд шин тәвсн арвн цар өгтн,— гиҗ Сергей аш сүүлднь келв.

Урднь хөөнә бригад болһнд неҗәд мөрн, неҗәд темән, эс гиҗ нег пар цар бәәдг билә. Мөринь көлгләд хөөһән хәрүлх, кеерк хошасн ферм орҗах. Хөөчнрт көлгләд йовх керг оньдин харһна, цармудын эс гиҗ темәнә эркн кергнь худгас ус татх. Сүл җилмүдт хөөчнрчн ик зунь мотоциклтә, зәрмнь машитә болцхав. Тегәд хош деер үлү мал хадһлҗахар гиһәд, эврән көлгтә хөөчнрин хошт бәәсн цармудиг махнд өгх болҗ шиидлә. Хөөчнр бийснчн тиим шиидвриг бурушасн уга, юңгад гихлә, тедниг хәләнә, асрна гидгнь үлү дашкан. Долан хонг хооран арвн цар цуглулҗ авад, асрлһнд тәвлә. Тедн үвләс эццн һарсн, көгшн цармуд. Һурвн сард асрад махнд өгхәр шиидсн юмн билә. Ода тедниг махнд өгхлә кесг центнер махан геехмн. Тернь директор зоо­техник хойраднь медгднә. Болв «хар нүднәс күмсг һаза» гиһәд Сергей, һунҗдан харсхин кергт, тиигҗ келв.

— Ю келҗәх күмбчи? Хавснь ирзәсн цармудиг яһҗ махнд өгдм? Тер цармудиг махна комбинат авш уга. Сергей, дала үгмүд уттхлго, хәрү һурвдгч фермән орад, һучн һунҗ бел келгүлчк. Теднәс оңдан мах өгдг мал угаһинь эврән меднәч. Хойрхн өдр болзг өглә. Адһх кергтә,— гиһәд Мохлаев күүндвр чилсән медүлхәр, суусн ормасн өндәһәд босв.

— Бадм Цебекович, тана заквр би күцәҗ чадш угав. Юңгад гихлә зураһан күцәһәд өгчксн эдл-ахуг, деернь шахҗ өгүлдг йосн уга. Тер учрас һунҗд махнд өгүлҗ болшго,— Сергей бас суусн ормасн босв.

— Тиигәд мана күүндвр төгсв гиҗ санҗанчи? амаг иим ик йосрхг күн гиҗ мелдго биләв. Тиим болхла, бидн чигн йос делгҗ чадхвдн. эс гиҗ керүл-цүүгән угаһар йовҗ тер һундҗдан йилһ. Тедн заагтчн бухла харһулҗ, болшго, эрмдгтә, тохм кехәс татувцр малмуд бас бәәхмн. Би бичкн бүрүс цагтнь тер гуртичнь үзләв,— ди­ректор шахҗана.

— Хаҗһр заквр би күцәхшв гиҗ келләв,— Сергей һархар седв, директорин чирәнь цәәһәд, нүднь уутьрад одв.

— Кемрҗән сән дурар зөвт оршго болхла, энлрәс авн, чамаг ах зоотехникчәсн һарһҗанав, дурта зарһарн бол! — гиһәд Мухлаев керчәд хайчксн мет, сууһад приказ бичҗәнә.

— Би зарһцхар бәәхшв. Намаг көдлмшәс һарһдг йосн танд уга. Би һурвдгч ферм орҗанав,— гиһәд Сергей һархар седв.

— Арһулдҗа, юн гинәчи? Йосн уга гинчи? Тиим болхла, йосн олдх! Ниднә күчн дүләд алсн мөрн, үвлә болсн түүмр, дәкәд согтуһар һал цаһан өдрәр күүнлә ноолдсн яахмби? Кемр йос хәәҗәхләчн, деерчнь олҗ өгсв! Болһа көвүн, дегәд икәр бийркхмн биш. Чамас болхнь, идәлсн арсн мет, һаңхад оддмн! — гиһәд директор нудрмарн стол цокв.

— Бичә намаг әәлһхәр седтн. Тана келсн тооттн мел кергтә төр биш,— гиһәд, Сергей эврәннь зөвән авсн күн мет, төвшүнәр келчкәд һарв.

«Кедү җил директорар көдлҗ йовнав, болв негчнь специалист өмнәсм иигҗ хәрүцҗәсиг үзәд угав. Үнәрнь келхд, зәрм специалистнр эврәннь седкл-ухаһан келдмн, тер бийнь, шахад ирхлә, ашднь зөвшәрдг билә. Эн әвртә ик бөдүн күзүтә күн болхви? Болһа баахн көвүн! Ниднә бас тер Кермниг күчәр нанас булаһад гишң авч одв. Сән, чидлән сөрх саната болхла, хәләй»,— гиһәд Бадм Цебекович хавтхдан һаран дүрчксн, кевс делгсн җөөлкн пол деегүр йовдңнад бәәв.

— «Һурвдгч фермин залач үр Боктаев! Эндр өдрин бийднь һучн һунҗ цуһар нииләд күндәрн арвн тоннас тату бишәр, балһсна махна комбинатур йовултха гиҗ закҗанав. Тер мал тууҗ күргх улс өрүндән ирх. Мохлаев »,— гидг цаас элч авч ирв. Тиим йовдл һархинь медәд, Сергей Санджиевин гуртд орҗ хонҗала. Зоотехникин бурушасиг соңсчкад, әәмтхә залач сәәнь бийднь, зәәдң мөрәр Харһат орв. Тер учрар эндр партин райкомин негдгч сегләтр Арвн Викторович Сергейиг дуудулла.

Сергей Манжиковин кабинетд дигтә дуудулсн цаглань орҗ ирв. Урднь бас оңдан керг тер йилһсн бәәдлтә. Бюрон чледүдәс оңдан Мохлаев, дәкәд Сергейин таньдго дөрвн-тавн күн, эрс дахулад тәвсн стулмуд де­ер сууцхана.

— Государствд өгх махна зура күцәлһнд яһад харшлад бәәнәт? — гиһәд Арвн Викторович орҗ ирн, менд сурсн Сергейд хәрү өглго, толһаһарн заңһад суух стул заачкад, нүдндән зүүлһәтә козлдуран барун һартан авб.

— Би харш болҗахшв, зуг бидн государствд өгх махна зураһан күцәчкләвдн,— болв.

— Бидн гисн кемби? — гиҗ сегләтр сәәнәр батлҗ сурв.

— Бидн гисн мана Харһатин совхоз.

— Харһатин совхоз мана районас, республикәс орн-нутгас салу бәәдви? Района, республикин зура күцәсн угань танд керго юмби? — гиҗ Манжиков зөвәр шүрүһәр сурв.

— Тернь медгдҗәнә. Болв күн болһн көдлсн көдлмшән, даалһсн даалһвран эврән даах, эврән күцәх зөвтә. Эс гиҗ юн болхмби? Санджиевин гуртд бәәсн зун хөрн цевр хальмг тохмта һунҗдиг бидн туһласнь авн хадһлад тохм кехәр седләвдн, Арвн Викторович,— гиһәд Сергей негдгч сегләтриг шилтҗ хәләв.— Санджиевин гуртин өөр бас тиим әдл наста, зуг оңдан тохмта һунҗд бәәнә. Одахн тер хойр гуртиг чиңнүрдәд хәләсн, Санҗиевин гуртд һунҗн болһн дундынар һурвн зун хөрн кило татв. Наадк гуртиннь һунҗд хойр зун җирн кило болв. Эн хойр гурт әдл хотта, әдл хаша-хацта үвләс һарла, тер бийнь Санджиевин җирәд кило үлү. Кемрҗән гуртиг бүклднь тоолхла, һанцхн Сайдҗиевин гуртас далн хойр центнер үлү мах авч болхмн. Кемрҗән ода дөрвн тавн җиләс мана совхозин хойр миңһн бод малын тохм эн зун хөрн һунҗар көрң кеһәд ясрулхла, кедү үлү эдл-ууш авхвдн,— гиҗ Сергей зөвәр эргмҗтәһәр эврәннь санаһан келв.

— Тана санан, күцл йир өнр-өргн бәәҗ. Болв «маңһдурак өөкнәс эндрәк оошг» — гидг үлгүр бәәдмн. Зун хөрн һунҗнас һучинь авсар дала һару болх юмн уга. Хөөткиннь — хөөтк теңгр медх. Эндр мана өмн бәәх эркн төрмдн—государствд өгх махна зураһан күцәх. Наадк кергнь, цагнь ирхлә, эврән күцәд бәәх. Кемрҗән өгдг оңдан мал уга болхла, Харһатин совхозин директор үр Мохлаев, ах зоотехник Мутулов хойриг тер йилһсн һучн һунҗан эндрин бийднь махна комбинатд күргтхә гиҗ закхмн. Ах зоотехник үр Мутуловиг хөөннь директорин өгсн заквриг күцәҗәтхә гиҗ, эс гиҗ энүг цааранднь ах зоотехник көдлҗ чадх угаһинь мана селәнә эдл-ахун управлень хәләх гиҗ меднәв. Директорин келсн үг йосн. миниһәр болхла, иим шиидвр авснь чик. Кен бурушаҗана? — гиһәд Манжиков бюрон чледән эргүләд хәләв.

Энд-тендәснь: «зөв, зөв»—гиһәд, толһаһан геклдв, зуг нег күн ормасн босв. Сергей өндәһәд хәләхлә, Нинан эцк бәәҗ: «Ода эннь юн гихәр бәәхмби?» — гиһәд көвүг санх хоорнд, Церенов алтн иштә козлдуран авад, цаһан альчурар арчн бәәҗ, хоолан ясчкад эклв.

— Үүрмүд, Харһатин совхозин зоотехник Мутуловин тәвҗәх төриг, миниһәр болхла, иим амрар хаһлхмн биш. Энтн адһм угаһар хәләһәд, шинҗләд, хаһлх ик эркн керг. Сул һардврин уршгар государствд өгх зураһан эс күцәҗ чадсн эдл-ахун һардачнриг засглад, унсн бальчгаснь татҗ авад, экономикинь өөдлүлхин ормд, тедниг амдшаһад, оңдан эдл-ахусар теднә өр хәрүлһәд бәәнә гисн үндсәрн хаҗһр йовдл,— гиҗ Дава Басангович келв.

— Та партин райкомин сегләтр ямаран арһар райо­на государственн зура күцәтхә гиҗ манд селвг өгх санатавт? — болҗ эндәснь Манжиков сурвр өгв.

— Мел терүнәнтн тускар би цааранднь келхәр седләв. Энүнәс оңдан хаалһар зура күцәҗ һарч чадх болхла гем уга, зуг ямаран үнәр зура күцхин төлә, кеелтә болн тохмта һунҗд махнд өгнә гисн мел хаҗһр йовдл. Ташр деернь йос эвдлһн. Тер учрар би тиим шиидврлә төрүц зөвшәрҗ чадшгов. Хәрнь тер. Ода икәр тәвхлә ар-һоллгч эдл уушмдн—махн. Государствд өгх махна зура күцәҗ болҗана. Тииклә эдниг шахад, керг уга. Мини үгм эн,— гиһәд Церенов үгән чиләв.

Шорвин партин райкомин диг-дараһар болхла бюрон член үг келхләрн ормдан сууһа сууҗ келдг билә. Негдгч сегләтр бюрон сүүр кехләрн бас сун сууҗ һарддмн. Болв ода Цереновиг үгән келәд дуусхла Арвн Викторович өсрәд ормасн босв, зүн нүднә деерк зөвкнь татгдад бәәв.

— Би санлав, тадн, бюрон чледүд чигн меднәт, ямаранчн тер бюрон заседаньд тәвәд күүндвр кехлә, Дава Басангович мини өгсн селвгиг оньдин шалһҗ эврәннь санаһан келлго бәәхш. Тернь гем уга гиҗ меднәв. Күн болһн эврә ухан, эврә санан, эврә седклән келх зөвтә. Бюрон заседань деер олар ниицҗ төр хаһлх кергтә. Болв эндр эн заседаньд, эн төр хаһлҗах цагт, үр Церенов мини келсн үгиг ямаран учрар, шалһҗ хаҗһр гиҗәхнь медгдҗәхш.

Государствд өгх махна зура күцәнә гисн мана райо­на партийн организацин болн цуг коммунистнрин эркн төр. Тер дотр мана район мал өскдг биший, мана авдг һолгч эдл уушмвдн махн. Государствд өгх махна зура күцәсәр — мана көдлмшин аш диглдхинь тадн меднәт. Тегәд, үр Церенов, ямаранчн үнәр махна зура күцәх ма­на эркн төр. Маниг тер төрәр дөңншго болхла, та мана хаалһ деер бичә зогстн! Нань үг келхд күн угай? — гиһәд Манжиков, эргүләд хәләв. Нә, нань күн үг келшго болхла, суңһврт тәвҗәнәв. Хойр селвг орҗ ирв. Түрүн мини өгсн селвгиг зөв гиҗәхтн һаран өргтн,— гиһәд бийнь һаран өргв.— Тавн күн! Хойрдгч, Цереновин үгәр,— дөрвн күн! Турүн өгсн селвг авгдҗана,— гиһәд Манжиков байрлсн бәәдлтәһәр, өмнән цаас бичҗәһәд толһаһан өндәлһв.— Үр Мохлаев хәрәд, маңһдур өрүн тер малан махна комбинатур күргтн. Зөргтәһәр көдлх кергтә. Специалистнрлә зөвшлх кергтә, болв совхозин директорт та батлгдлат. Тегәд деерәс ирсн альк болвчн шиидвр күцәснә тускар танас түрүн болҗ сурхвдн. Бидн танд даалһҗанавдн, танд ицҗәнәвди, таниг иткҗәнәвдн. Терүг тана специалистнр сәәнәр медҗ авх зөвтә. Хәрнь тер!

Тиигҗ Манжиковиг келм цацу Сергей, торл уга, һарч ирлә. Ода мотоциклән Ладовкин төмр тагтин өөр зогсаһад, директоран күләв. Тернь үзгдхш. Хәләһә бәәҗ, ямаран чирәһәр тер һунҗд махнд йовулдмб? Тедниг харсҗ авдг ямаран арһ бәәдг болхв? Райком шиидвр һарһсн хөөн альдаран однач? дәкәд эн зура күцәлһнд әвртә гидг оньг өггдҗәнә. Өцклдүр «Центральн газетд җилин өрәл чиләд уга бәәтл, бүкл җилә хүлдх зураһан кесг эдл-ууш, нам бүкл областяс күцәчкҗ гиҗ бичҗәнә. Яһад тиим ик мах һарһдг болхви? Аль зурань баһ болхий? Э, тер һазрт свекл, буудя дала болад, һахас икәр асрдг мөн. Хөн үкр хойрар җилә зура күцәҗ болхий? Хә-биз! Эн шууга давулҗаһад, сән тооца кеһәд хәләх кергтә. Болв мана һазрт хот-хоолнь сән болвчн, күсдундур зураһас үлү өгч болшго,— гисн олн-зүсн тоолврта Сергей һурвдгч фермүр орҗ ирв.

***

Харһат Ладовк хойрин хоорнд машид, мотоцикл унсн улс тасрхан уга йовна. Сүл җилмүдт то авхла, дундынар Харһатин совхозин көдләчнрин һурвдгч өркнь машитә эс гиҗ мотоциклтә болҗ һарв. Нам зәрм герт өнчән авад уга ах-дү хойр салу көлгтәнь чигн бәәнә. Тер учрар урднь хальмг улс марһа тәвәд мөрәр урлддг бәәсн болхла, ода мотоцикләр урлддг болцхав. тегәд хаалһар йовсн машидәр өврмҗ кедг цаг өңгрлә. Соятас хойр дууна ууҗмар һардг хаалһар, һал үдин алднд мотоцикл унсн Һанц күн һарад ирв. Болв селән тал ордг нәрхн хаалһ деер ирчкәд, тер тотхад зогсв.

Ар үзг тал тер залу шилтәд хәләв. Хол биш, хөн толһа деер, генн зурмар гесән цадхсн бор тарвҗ, «орчлңгин яһсн-кегснь нанд керг уга» — гисн бәәдлтәһәр үргләд сууна. Өмн үзгүр хәләхлә, усн деер өөмҗәх цаһан хунмуд кевтә, Соятин гермүд җирлһнә җисәнд көвәд бәәнә.

— Сережа, эрт хәрҗ ир. Үдин хотан чамаг иртл уухшв,— гиҗ ямаран кергәр көвүһән өрүнә Ладовк орҗахинь медсн экнь келлә. Эрт биш, торлго, герәдән шулудх хойрдгч учрнь эндр экиннь һарсн өдр. Адһҗ хәрх, тиим ик хойр учр бәәсн бийнь, эн яһҗ тогтнв? Харһатин совхозд һурвн ферм бәәнә, тер фермс совхозин ах зоотехникд цуг әдл болх зөвтә. Болв сүл цагт Соят энүг, сорнц болд мет, бийүрн татна.

Хавр эклснәс авн Сергей Арлтан хойр Соятин боодгт цаяха, заһс, нег сән өдрлә, бәрх болҗ бооцла. Тегәд одахн давсн сән өдрлә Сергей ирхлә, Арлтан боодгин көвәд көк хулсар сег кеһәд, бел кечксн бәәҗ.

Өрүн бәргдсн нег цөөкн заһсарн үдин халунд шөл кеһәд уучкад, сег дотран амрхар кевтв. Турүн авгтан эднә хоорнд эвтә күүндвр һарч өгсн уга. Нам гедргән кевтсн Арлтан тагчг болҗ одв. «Яһсн түргн унтв эн»,— гиҗ Сергей санад, өндәһәд хәләхлә, тернь нүдән аньҗ кевтнә. Һолын цаадк көвәд өөмҗәсн бичкдүдин ус шалвачсн ә соңсгдна. Арлтан түргн унтснд Сергей дотран алң болад, бийнь бас духуцад, нүдән аньв.

— Сергей, дурн гисн юмби? — гиҗ Арлтан генткн чочаҗ сурв.

— Чамаг унтҗ болһув.— Сергей өндәһәд, тохалдҗ суув.— чини эн сурврт хәрү өгхд хату. Юңгад гихлә, ду­рн бүрдсн күн эврәннь бийрхг деегүрән хайад, бийнь килнцәс цеврдәд, седкл ухан сән-сәәхн тоотан терүндән нерәдәд, күн болһн, күмн-әмтн, орчлң цуһараднь шүлтнә,— гинә.

Дурлсн күн эврәннь элдү седкл, керг-төр кех күцәх тоотан, мартҗ, мел һанц седсн седкл, һарһх үүлдвр хойран өмнән шовалһҗ, хаҗудан юн болҗахинчнь медхш,— гиҗ зәрмнь келнә. Дурна тускар негхн хойрхн үгәр өгх биш, нам бүкл дегтрт бичсн бийнь чилшго — гиҗ Сер­гей келн, көлән җииҗ гедргән кевтв.

— Гергтә малта залу герән авад уга баахн көвүнәс эн үг сурхд эвго чигн болх. Болв нанд чамас оңдан седклән хувацдг күн уга,— гиһәд Арлтан арһул келв.

— Сурснд юн буру бәәх билә? Намас насарн ахв. Үзсн, соңсн, чигн бас чамас баһ биш болх. Кел цааранднь,— гиҗ тернь дөңнв.

— Сүл цөөкн сармудин туршарт эврәм бәәдл, дотрк ухам бийдм медгдхш. Зәрмдән нам гем ирҗәдг болхий гиҗ әәнәв. Өдрт көдлсн цагтан, машин дотр ор һанцхарн йовсн бийнь одакин дун, келсн үгнь оньдинд чикндм соңсгдсн болна. Одахн көдлҗ йовхнь, генткн һал цаһан өдрәр нерим дуудсн болв. Тракторан зогсаһад, эргәд хәләхнь күн үзгдхш. Асхнднь нүдән аняд оркхинь саак чирәһәрнь орад күрч ирнә. Нүдән секәд хәләхнь— уга. Урҗ асхн көдлмшәсн ора ирәд унтлав.

— «Арлтан, Арлтан» — гиһәд Босха чикндм шиимлдсн болад бәәнә.

— «Арһулдҗа, Босха, намаг дахул»,— гиһәд арһүл нүдән секлго, хәрү өгчәнәв. Тиигҗ хәрү өгллһнләм, көнҗлм авад шивчкв. Нүдән секәд хәләхлә — өөрм Нүүдлә дотрк киилгтәһән зогсҗана. Намаг нүдән секәд, авъясар көнҗлән бийүрн татхла, одачн негчн үг келлго йовҗ одв.

Теңгр цокг, саак тагчг! Намаг, эврәннь гергнь хаҗуднь кевттл, оңдан күүк дууддг,— кишго нохаг гүвдхинь яһна! Яһҗ өвдкәҗ цоквчн хәрүцх биш, нам гемән сурҗ көлднь мөргх биләв. Адг ядхдан амарн керлдхнь яһна? Әмд күн биш болхви? Зәрм гергд залусан, тергнә төгә болһнла хочад, гертәсн һарһлго бәәхлә, оңдан күүкнә нер нөөртән залунь келәд, дуудсинь соңссн бийнь мини гергн тагчг! Терүнә дотрнь зүркн бәәдг болхий?— гиһәд Арлтан босад ирв.

— Энүндчнь хәрү өгхд күчр. Болв эврәннь медсәр чамд цәәлһҗ үзсв. Нүүдлә ик бичкнәсн авн халта экин һарт өсәд, эврәннь ухан-седклән гүүлгҗ, сансн күцлән делдҗ чаддг арһ уга бәәҗ. Тиигәд, һудң, әмтнлә ар уга, күүнә сүүдр мет, дассн төләдән тиим болҗ гиҗ меднәв,— Сергей бас өндәһәд суув.

— Цааранднь энүнлә яһҗ бәәхмн болхви? — Сергейиг хәрү өгхәр бәәхинь медчкәд Арлтан адһн:—Арһулдҗа, чамаг юн гихәр бәәхичн меднәв. «Урднь яһад бәәләт»,— гиҗ сурхар эс бәәнчи? Урднь эн дөрвн җил яһҗ давсинь медсн угав. Оньдинд эн кевтән бәәһә. Улм бәәхләрн ясрх. Наснь баахн болад, юм медҗәхш гиҗ сандг биләв. Дәкәд Босхала харһснас нааран мини седкл оңдарҗ одв. Нүүдләг нам өөрән бәәсн бийнь, Терүг ухалдг болув. Иим зовлң күн үзсн болхий? Зуг акад юмн, эн зовлң нанд чидл урһана, сүр немнә, бийим сәәхрүлнә, нөр сергәнә. Энҗл тәрә цацҗах цаг билә. Саак мана совхозин хаһлсн зябь күрлго, хаврар хаһлн, деернь буудя тәрҗәх кем. Трактормуд өдр-сө уга хаһлдг. Брига­дир күртлән селәвд, трактор деер көдлҗәх халун цаг билә. Дигтә тиим цагла намаг сольдг күн гемнәд, хойр өдр унтлго көдлүв. Хойрдгч асхндан элкн деер унтад, нүдн эврән аньгдад ирхлә, одакиг санад оркдв. Нөр сергәд, чидл немгдсн болад одна. Тиигәд бүкл сөөни дуусн бийән меклв. Нә цааранднь иигҗ бәәҗ болшго. Гергнәсн салсн деер гиһәд бийдән шиидәд оркхинь, көвүм седклдм орна. Яһҗ терүг өнчрүлхв? Көвүнә төлә бәәхәр седхлә, гергнә, мөстә дала мет, киитн седклиг яахув? Иигәд хойр седклтә, хоолд хот орл уга бәәнәв,— гиҗ Арлтан гүүнәр саналдв.

— Кемрҗән мини селвг соңсхар бәәхлә, нанд нег сурх үг бәәнә, Босхад үнн седкләрн дурлвчн, аль мөстә далан хөөн шар нарни герлд шавшсн садин сүүдрт чачр авад, киитн булгин усиг шалваһад цогцан амраҗ бийән таңсглҗ, таалх кү хәәҗәнчи? — гиҗ Сергей гилгр хойр нүдән Арлтанур зөрүлв.

— Мини келсн үг чамд инәд татхла, нанд уульх ду­рн зәрмдән күрнә. Урднь, дөрвн җилин туршарт, улм цааранднь сән болх гиһәд бийән аатрулад йовдг биләв. Ода тер теслцм чилв. Босха, өдр-сө уга Босха! Дурн гидгнь эн болхви? Чамас сурсн бийнь чик хәрү өгсн угач! Кен медхмби? Кенәс селвг сурхви? — гиһәд Арлтан суусн ормасн босхар седв.

— Сууҗа. Бичә адһ!—гиһәд Сергей үүрән хәрү ханцнаснь татҗ суулһчкад, хойр өвдгән теврв:—Дурн ги­сн, миниһәр болхнь, күн болһнд, нег-негнәсн өвәрцәр урһдг бәәдлтә. Би нег күүкнд дурлад, бас чамла әдл биләв, зуг... гиһәд Сергей саналдв.— Бидн хойр ханьцх хүв уга бәәсн биз... Ода яахув? Күмн әмн көрстә һазр деер үүдәд кесг сай җил болҗ йовна, дурн үүдәд, дурлна гисиг әмтн меддг болснас авн кесг миңһн җил болҗ йовна. Терүнәс нааран кедү цаг, йосн сольгдад, күмн-әмтн эврәннь медрл, серләрн ямаран ик өөдән һарч ирв.

Күн бичг тамһ меддг болснас авн кедү дегтр, түүк, тууҗ әмтн дурна тускар бүрдәсн болх, зуг мел дурн иим болхмн гиһәд тодлад һарһчксн закан уга, дурна экн һолнь юмби? Залу гергн хойр керүл цүүгән уга, ни-негн үрн-садан һарһад бәәх гиҗ зәрмнь келнә, дурн гисн һалв, зуд, үкл хамгиг диилҗ җирһл үүдәҗ, оньдинд үкн үктлчн, өрчичнь герлтхәд бәәх. Одахн Лопе де Веган «Собака на сене» гидг наад үзүв. «Дурнас күчтә эклц орчлң деер уга» гиҗ, терүнд келҗәнә. Тернь мел үнн! Ода Нүүдлә та хойриг хәләй. Залу гергн гисн, миниһәр болхла, нег модна хойр ац. Кемрҗән һалв болад, унгнь мөлтрхлә, хоюрн хатх, хур-чиг орхла, цецгәтәд шавшх. Негнәннь зовлң хойраһинь зовах, негнәннь байр хойраһинь байрлулх. Тиигҗ эс бәәхлә җирһл уга, харач хамхрх зөвтә. дурн угаһар бүрдсн өрк цаасн цецгә мет. Өөрдәд хәләхлә, хоосн дүрсн — гиҗ Сергей келв

— Ода һурвн долан хонгин туршарт Босхала харһхин кергт асхн көдлмшәсн хәрхләрн харңһу орад, бүрүлин гегән тасрхла хәрәд өрүнднь көдлмшт одхларн әмтн босхас өмн гертәсн һардг болв. Тиигәд көвүнәннь төлә хойр зүркн хоорнд харңһуһар хаац кехәр седләв,— гиһәд Арлтан, гүүнәр саналдад, тагчг болҗ одв.

— Тегәд орчлң бүркдг харңһу ор һанцхн нудрмин дүңгә зүркиг халхлҗ чадсн угай? — гиҗ Сергей инәмсклҗ сурв.

— Мини седкләр наад бәрхәр бичә сед! — Уга. Харңһуһас биш, халун шачасн һалас чигн әәшгов! Болх! Эндр негнь деернь һарһнав! — гиһәд Арлтан ормасн босҗ бийән белдв.

— Болһа, Арлтан! Заһс кен бәрхмби? — гиһәд Сер­гей ардаснь һарч иртл, сегин сүүдрт түшүлһәтә бәәсн мотоцикл деерән суучкад көләрн тиирәд, моторинь көндәҗәнә.

— Арлтан, чи үнәр йовҗанчи? Невчк болһахла яһна? Тииктлән түүмр болҗахш. Ухал, тоол. Күүкдтә герг хайна гисн күчр юмн,— гиҗ Сергей терүг хөрв.

Арлтана гер-бүлин бәәдл эн кезәнә меддг билә. Дәкәд Арлтан Босха хойрин седкл ниднәс нааран эн медлә. Болв мел эн бәәрнәс, эндр мел иим бәәдлтәһәр тер төр таслгдх гиҗ Сергей кезәдчн санҗасн уга.

Тер хоорнд мотоцикл тарҗңнад көдлв.

— Нә, Арлтан, болһа, тоол, дәкн нег кирцәләд хәлә! — гиҗ Сергей мотоциклин дуунд хәәкрҗ сүв-селвгән өгв.

— Бичә санаһан зов, кезәнә тоолсн ухалсн шиидвр билә. Зуг маңһдур маниг комсомольск хургт, засгла харһулхан бичә март! — гиҗ Арлтан келн, ормасн көндрсн болла, арднь утан тоосн хойрнь пүргәд үлдв.

...«Терүнәс нааран кедү хонва? Эн четверг, дөрвн өдр давҗ. Арлтан яһсн болх? Хә йир. Халун деерән тиигҗ йовна. Гертән күртлән уурнь тәәлрәд, хәрү Нүүдлтәһән бәәдг болх. Кемрҗән тер шиидврән күцәсн болхла яахмби? Арлтан Босха хоюрн комсомольцнр, дәкәд Босхань бюрон член. Тегәд үрән, авсн гергән хайсн Арлтаниг ямаран цааҗла харһулхмби? Бийнь наадад «дурта засгла харһултн» гиҗ келсн уга.

Эн тодлврмуд намаг дөрвн хонгас нааран эзлв, болв һунҗдас көлтә эндр күртл терүг меддг цол күртлго бәәнә. Һанцхн тер төр хаһлхин кергт Соятур дәврх шиидвр би авсн болхий? Аль терүнәс даву төр мини седкл авлсн болхий? Делә. Җигтә юмби? Яһад шидрә эн күүкн мини седкл авлчкв? Кермн бәәнә. Тер күүкн Деләһәр болхла сәәхн, эк-эцкәсн эврән бийнчнь нанд дуртань медгдәд бәәнә. Тер бийнь эн, үзмҗ тату, хорта үгтә, хурц нүдтә, нәрхн хар күүкн яһад мини седкл эзлв? Ода бас, хәрх адһм кергтә бийнь, зөрц Арлтан Босха хойрар төр кесн болад, терүнә чирә үзхин төләд, Соятур эс хаҗивчи? — гиһәд Сергей чееҗләрн гүүвдлдә йовтл, мото­цикл Соятин уульнцар орад ирв.— «Ода фермин клуб, цаадк гернь Делән. Эн клубин өөгүр һарх болһндан байрлнав. Урднь кедү җилд хург кедг, кино үзүлдг клуб уга эдн түрҗәлә? мел комсомольцнрин нилчәр клуб кеһәд эдн әвр гидгәр чидв. Оңдан фермсәр ода бийнь клуб уга. Нам Харһатин клуб ода бийнь кегдлго бәәнә. Делә Босха хойрин нилч. Саак Делә сананас һархш! мел ю ухалвчн одак седклд орна,— гиһәд эн санн клубт өөрдәд ирв. Һазань әмтн дала.— Һал цаһан өдрәр яһад әмтн хурсн болхви?» — гиҗ санн клубин үүднд ирәд зогсв.

— Хург болҗана. Уташ Гахаевич ирсн бәәнә,— гиҗ үүдн хоорндас нег көвүн келв.

Клубин үүдн секәтә. Сергейиг орҗ ирсиг, деед бийд, улан кенчрәр бүркәтә стол һацц, суусн малын эмч Бамбин Манҗ, фермин залач Боктаев, хөөч Цәвдрә Бор һурвн, дегц үзв. Малын эмч дайлад, Сергейд өөрк сул стулан заав. Әмтн көндрсиг оньһад, үүдн тал хәлән, три­бун һацц үг келҗәсн, Уташ Гахаевич көвүг үрв:

— Сергей Анджаевич, деегшән һарад су.— Бийнь келҗәсн үгән цааранднь келв: Совхозин дирекцин, партийн комитетин болн көдләчнрин комитетин нерн деерәс эндр таднд соңсхҗ келхәр бәәх үгм,— мана совхоз җилин өрәл чиләд уга бәәтл государственн зуран, сара зуран болн эврәннь бийдән соцдөрлдәһәр авсн даалһвран бүклднь эндр күцәв. Махн, үсн, өндгн, ноосн болн нань чигн авсн даалһвран цуһараһинь күцәвидн. Эн байрта диилврт цуһараһаснь чинртәһәр гүҗрҗ көдлснь тана һурвдгч фермин көдләчнр. Тер дотр сүл хойр җилин эргцд тана фермин комсомольск организац альк чигн төрт орлцҗ, альднь болвчн түрүн нүүрт йовҗ, наадк баһчудын көтлврч болна. Давсн җилин үвл ямаран догшн болва? Тер бийнь комсомольцнрин седвәрәр «Негчн умш малын хот үрәхмн биш!» — гисн дуудврар, тана фермин мал түрү-зүдү һару уга, нам һанцхн мана совхозд биш, бүкл районд, түрүн орм эзлв. Эндр авад хәләхлә, тана комсомольцнрин кесн күцәсн тоот олн. Үлгүрнь, дәәнд өңгрсн улст тәвсн бумблв, арднь үлдсн эк-эцкднь нөкд боллһн, комсомольск хүрмс, ПЭРКин штаб, эврәннь дурар бүрдсн билг-эрдмин кружок, хулха-худл һарһдг улсла ноолдлһи, хуучн, бәрциг илтклһн, көдлмшин хөөн сурдг школ, эн мана суусн клуб болн кедү чинртә көдлмш теднә нилчәр, бүрдәмҗәр кегдв. Тер хамгиг цуһарн мини келлһн угаһар әврән меднәт. Зуг мини келхәр бәәх үгм, Уташ Гахаевич трибун һаццас, царанднь үг келлһнлә, Сергей сцен деер, президиумин стол һацц одҗ суушгоһар, сул орм хәәв. Генткн терүнә нүдн хойрдгч зергләнд суусн Делән нүднлә зөрлцв. Тернь невчк хаҗукшан шахлдад зә һарһҗ өгв. Сергейиг Делән өөр суутл, парткомин сегләтр үгән невчк таслв.— Тегәд партийн комитетин нерн деерәс тана комсмольцнрт болн көтлврч Босхад ханлт өргҗәнәв...

— Оңдан өрк-бүл тараһад, күүнә залу булаҗ авсн Босхад ханлт өргх биш, комсомоласнь көөх кергтә! — гиҗ эн саамла Сергейин зергләнд суусн Нохашкин Эрднь хәәкрв. Әмтн тагчг болҗ одв, нам ниссн батхнин дун соңсгдна.

— «Мууһас бичә сур, эврән келх» — гидг йовдл бичә Эрднь һарһ. Эврән андрад, көөгдчкәд, әмтнә чирәд тиигҗ келхдән ичхнч! — гиһәд эндәснь Кортк босҗ ирв.

— Би яһад андн болсмб? — Эрднь Корткур хәләв.

— Чи Босхан нег хумснднь күршгоч,— болад тернь хәрү өглһнлә, әмтн нирглдәд, дерс гиһәд, ормасн көндрәд одв, кен-кенә төлә үг келҗәхнь медгдхш. Тер хоорнд, эк толһаһинь эс медәд алңтрсн Сергейиг Делә һараснь көтлв. Парткомин сегләтр козлдуриннь ишәр, өмннь бәәсн уста графиниг цока бәәтл, әмтн үүмдгән невчк тогтнв. Сергей Делә хойр үүдн тал өөрдәд күрч ирв. Әмтнә хәәкрлдсн метклдсн хамгиг шинҗлхлә цугтан гишң Босхад зөв өгчәх бәәдлтә. Зуг нег бурушаһад, әмт зөрц үүмүлхәр буда татҗана. Әмтн тогтнад ормдан сууцхав. Уташ Гахаевич царанднь докладан кез

— Юн шууган болҗахмб? — гиһәд, Сергей әмтн невчк тогтнхла Деләһәс сурв.

— Чи юм соңсад угавчи? Эврәннь комсомольцнран ю һарһсинь меддго ямаран сегләтрвчи? Эн цөөкн хонгин дунд Соятд юн болҗахинь медҗәнчи? — гиҗ Делә хәрү өгв.

***

Боодгас Соят күртл тавн дууна. Эн тавн дуунан тур­шарт Арлтан толһаларн ноолдад ирв. «Кезәнә тоолсн, ухалсн шиидвр»,— гиҗ Сергейд келдг болвчн, мел батар таслчксн шиидвр энүнд ода бийнь учрад уга билә. Тегәд хаалһин туршарт келсн үгән бийдән батлхар йовла. Болв Соятур өөрдҗ ирәд, гериннь һаза арһс хураҗасн хадм экән үзәд:— Нә, болҗ! — гиһәд батар шиидәд авчкв.

— Әмтн герән эргәд, гертән олз орулдгин арһ хәәхлә, саак мотоцикләр делсх, совхозин көдлмш хойрас даву юм медшго!—гиһәд хадм эк энүнә өмнәс хәәкрв. Хадм экин келсн хусур үгиг, хойр чикнәннь хаҗуһар давулчкад, Арлтан герүрн орҗ ирв. Нүүдлә хотан ууһад шинкән боссн бәәдлтә, ааһ-саван хураҗана.

— Нә, Нүүдлә, цааранднь иигҗ өрк-бүл бәәҗ болшго, дөрвн җилин туршарт чамаг эн бәәдлән хайх гиҗ санад, күләләв. Болв эндр өдр күртл, урдк кевтән — гиһәд Арлтан герт орҗ ирн келҗәнә. Дигтә эн цагла герин үүдн сегкдәд, һазаһас хадм экнь орҗ ирв.

— Мини келсн үг чамд ноха хуцснла әдлий? Аль нанла үг күүндшгоһар бәәнчи? — гиһәд тер саакан эклв.

— Арһулдҗалт, невчк! Залу гергн хойриг хоорндан үг күүнддг арһ таслҗанат,— гиҗ Арлтан эндәснь хәрүцҗәнә.

— А, чи намаг сурһхар бәәхмчи? Эс таасгдхла, гертәсм һарад уга бол! мини күүкнд чамла әдл бас нег тракторист олдх! Авч һар энүгән! — болад эмгн бешин өөрәс дурсар кесн шар ширтә чемодан авч ирәд, Арлтана көлин өөр хайв.

Өмнәснь хәрүцәд үг келх болһнд, дөрвн җилин эргцд, хадм экин һарһдг аальн эн. Арлтан урднь тер хәәкрсн, керлдсинь дааһад, һарад йовҗ оддмн, эс гиҗ орн деерән һарад тагчг кевтдг билә. Урднь негчн чемодаһан авч гертәсн һарч үзәд уга билә.

— Нүүдлә, бас тиигҗ санҗанчи? — болад Арлтан, гергнүрн эргәд хәләв. Тернь залуһан орҗ ирхд зогсҗасн ормасн көндрлго, зогсҗана.

— Нә, тиим болхла, би йовнав, нанд өлг-эд керго,— гиһәд залу өкәһәд, чемодаһан шүүрч авн һарв.

Шар дурсн чемодаһан һартан бәрсн залу хамаран йовҗ йовханчн сән медлго Соятин уульнцар йовад йовна. Энд-тендәснь үзсн бичкдүд өврҗ хәләнә. Зәрм гермүдәснь күүкд улс һарч ирәд, зөвәрт шилтәд хәләцхәнә. «Ур бий зована, уул мөр зована» — гиҗ келдг биший. Ода альдаран одхви? Мотоциклтәһән болхла Харһт орх биләв. Ода яһдмби?» — гиҗ эн гертәсн зөвәр холд һарчкад ухалв.

— Арлтан, күләҗә! — гиһәд генткн ардаснь күн дуудсиг соңсад, эн хәрү эргв.

— Чамаг күцдг арһ уга. Кесг дуудулад, әрә соңсвч— гиһәд, аав гериннь һазаһас энүг бийүрн дуудв.

Арлтаниг өөрдәд ирлһнлә Саарл өвгн, негчн үг келлго, эргәд герүрн орв. Арлтан өвгнә докья медәд ардаснь дахв. Өвгн гертән орҗ ирәд, стул деер эврән суухинь күләҗәһәд, Арлтан арһул чемодаһан герин эрс дахулҗ тәвчкәд, бас суув.

— Намас Арлтан, үг сурхшв. Яһад йовҗ йовхичнь медҗәнәв. Гер-бүл салад, салврад бәәснәс му юмн уга. Болв һанцхн көвүнәннь төлә эндр күртл бәәсичн бас меднәв. Зуг тер бәәдләр бәәҗ көвүндән чигн кишг — байр өгч чадх бәәсмтә? Хә, йир! Чамаг гемнҗ болшго. Хәрнь тер. Чи өнчн көвүнч. Би бас үрн-садн уга өвгмб. Тииклә, эн герт эврәннь герлә әдл бәәһәд бә. Хувцан тәәл, эмгн цәәһән чан! — гиҗ Саарл өвгн Арлтана төриг хаһлҗ, гертән бәәлһв.

Арлтан манһдур өрүнднь трактормудт ус зөөдг мөрн тергәр кеерәгшән бригад орв.

Теегт ирәд өдр-сө хойр машин деерәсн буулго көдлв.

«Мергнә Арлтан гергнәсн салҗ,— гисн зәңг Соятин селәнд герәс гер болһнд орҗ, кесг олн зүсн бодвр, зүтклдә татв. Делкә деерк әмтс эклҗ өрк-бүл болдг цагас авн гергн залу хойрин хоорнд керүл-цүүгән һарад салад бәәһә юмн. Болв хаҗудк әмтсин зәрмснь гергинь харсад, зәрмнь залуһинь харсад, терүнәс көлтә зүткән-меткән бола юмн. Тер авъяс Соят селәнд бас бәәнә. Селән һазрт, тер дотр Соятд, күн болһна көлин ишкдл, гертән яһҗ бәәдг, һаза яһҗ бәәдг тоот ил. Зуг эн саамд Соятин әмтнә ухан-седкл ицгтә гидгәр ниилҗ, ик баһ уга цуһар Арлтанд зөв өгч. Нүүдләг эктәһинь гемшәҗәв. «Я, йир, тер эк күүкн хойрин гем. Арлтан әмән теднәс сулдхад чидвә»,— гиҗ хойр күн харһх болһндан келҗәв. Зуг негхн тер зәңг таасгдсн уга.

Нохашкин Эрднь эктәһән хоюрн асхн хотан ууҗала. Теднә хотынь тәвҗ өгчкәд, үкрән саахар һарч одсн Эрднин эк кев-янзарн хәләхлә дөч зөвәр давсн бәәдлтә, болв ода бийнь хурнясн орад уга төгрг цаһан чирәтә, хурц нүдтә гергн:

— Тадн зәңг соңсвта? Арлтан гергнәсн салад Саарл өвгнәд ирҗ орҗ. Зәрмснь Босхала үгцҗ, маңһдур-нөкәдүрәс хүрм кехәр бәәдгчн гинә,— гиҗ гертән орҗ ирн эврәнкстән нег кииһәр соңсхв.

— Арлтан чидв. Тер эк-күүкн хойрин домбрт биилнә гисн, күчр юмн,— гиҗ герин эзн залу, сармта цаһан мөңгәр сиилүлчксн хальмг утхар хөөнә мах мөлҗн бәәҗ, келв.

— Арлтан чидв, зуг бидн тер сән күүкнәс хольҗвдн. Мана Эрдньд дигтә күүкн бәәсмн,— гиҗ экнь эндәс саналдв.

— Болһаҗ кел, гергн! Босха Арлтан хойриг ханьцулснь худл болх. Эврәннь гер бүләсн мөлтрәд уга йовҗ, яһад оңдан күүкнлә күүндәд орква тер. Худл болх,— гиҗ герин залу зөвәр санамрар келҗ, стулин нурһн деер бәәсн альчур татҗ авад, һаран арчв.

— Тиим болтхал,— гиһәд экнь санамрдсн бәәдл һарв.

— Зуг бидн, санаһан күцәхәр седхлә, адһх кергтә,— гиҗ гергн залуһурн хәләв.

Экнь орҗ ирәд, тер зәңг соңсхснас авн Эрднь тагчг болҗ одв. Болв эк-эцк хойр хоорндан цөөкн үгәр күүндҗәх цагт — цөөкн минутин туршарт энүнә толһаг кесг тодлврмуд эзлв.

Эрднь әмтин түрүн болҗ Деләг темдгллә. Терүг школан хайад ирсн дарунь кесг асхн нәәрәс гертнь күргәд, нам Делән экнь энүг бүлән нүдәр хәләдг болҗ од­ла. Нег асхн нәәрәс хәрҗ йовад Эрднь Деләлә үг күүндхәр седәд яһҗ эклхән медлго бәәв. «Нанд дуртав» — гиҗ келхәр эс бәәнчи?» — гиһәд Делә һочкнад инәв. «Тиигҗ хөөннь бичә сан»,— гиҗәнә. «Юңгад?» Юңгад гихлә, ман хойрин заң-бәәр оңдан»,— гиһәд Делә керчәд хайчкла. Терүнә хөөн Эрднь Босхад седклән өгв. «Босха Деләһәс сәәхн, ухата, төвшүн дәкәд яһвчн дипломта багш, хөөннь заочн институтчн чиләҗ чадхмн. Делә юмби? Ю кеҗ чадхмби? Хөөч. Ха-ха!» гиҗ Эрднь үр көвүдтән Деләһәр наад бәрҗ келдг болв.

Босха Деләлә әдл Эрднин келх үгинь тосҗ авад хаздго билә. Босхала ямаран төрәр болвчн күүндҗ болхмн. Келсн үгәрнь наад бәрҗ таслхш, чиләһәд келтлнь соңсчкад, төвшүнәр хәрү өгнә. Болв Эрднь урднь хальшрсндан энүнд эврәннь седклән бүкл җилдән гишң келҗ ядад бәәв. Зуг сул цөөкн сармудин эргцд Босха Эрдниг төрүц керглго Арлтанд оньган өгсн бәәдл һарад бәәв. Тер бийнь «гертә малта залула, терүнд юн оралдан бәәх билә»,— гиҗ бийән аатрулҗала. Дәкәд тер би хойриг зерглдүлхлә, яһвчн би терүнәс үлү болхув» — гиҗ бас санамрдулх седкл энүнд ордг билә. «Эврән ирх цагиг эртәснь тосад керг уга. Болзгнь ирхлә болсн альмн кевтә, эврән унҗ ирх»,— гисн седкл энүг ицлтә бәәлһв. Зуг экин авч ирсн зәңг, герин эрс эврән нүүснлә әдл болҗ медгдв. Тегәд, толһаһан деегшән өндәлһәд хәләхинь эк-эцк хойрин нүднлә энүнә хәләц зөрлцв.

— Худл биш. Босха Арлтанд дуртань үнн,— гиҗ көвүнь арһул келв.

— Юн гинәчи? Босха эврән чамд келви — гиҗ экнь эндәс сурв.

— Уга.

— Босхала эврәннь седклән күүндлчи? — гиҗ эцкнь сурҗана.

— Уга.

— Не тииклә яһад хүвәсн цөкрнәчи?

— Арлтанас чини юнчинь тату? Эк эцкчнь бәәнә, гер-мал әмтнәс тату биш. Чирә зүсәрчн, нурһн-туруһарчн терүнәс тату юмн уга. Дәкәд малын эмчин диплом бәәнә. Арлтан юмби? Эгл тракторист. Уга. Тер хойр пар биш. Зуг манд адһх керг бәәнә. Чи эрт хотан ууҗ авад, Босхала харһҗ үз. Эндрин бийднь. Күүкнә эцкнь — Но­рн, мана һара күн. Дәкәд күрг кеҗ авнав гиҗ эврән согтуһар келлә,— гиҗ эцкнь көвүндән заавр өгв.

Худл уга. Эрдниг эврәннь кошарт ирхлә наадлсн болад «күргн» гиҗ дуудна. Эн хамг көвүнә уханд орв.

Тер хоорнд экнь шкафан уудлад, көвүндән бор шеемг костюм, цаһан нейлон киилг һарһҗ өгв.

Эк-эцкин келсн үгәр омг авад, көвүн һарч ирв. Бүрүлин гегән тасрад, әмтн көдлмшән ахулад дуусцхаҗ. Энд тенд хуцсн барг нохасин дун соңсгдна. Чилгр теңгрт чирмлдәд оддуд гилвкнә. Малмуд дахад Соятур орҗ ирсн тоосн-тоорм талрад. Буурлда шарлҗна үнр канкнҗ хамрт таанрад, Соятин һол талас серүн чиигин үнр һарч седкл сергәнә.

Халун эсрңдгән гертәсн һарсн Эрднь Босхан гер күртл агчмин зуур ирв. Болв герт орх чидл үлдсн уга. Тегәд герин ардк малын хаша түшәд зөвәр удан зогсв., «Иигәд сөөнь дуусн зогсҗ болшго, хәрх кергтә» — гиһәд энүг санлһнла, ардк хотнас ор һанц күн зөвәр шүрүһәр аашна. Кенинь медҗ чадлго, бийән танюлшгон кергт, хашан эрслә шахлдад зогсв. «Тенгр цокг, Босха! деерәс харһулад авч ирв»—гиһәд байрлхларн, сүүдрәс Эрднь адһн һарад ирв.

— Я, ях, кемби? — Босха чочад, хаҗугшан гүүхәр седв.

— Бичә ә! Бив,— гиһәд Эрднь өмнәснь тосв.

— Санамр йовсн күүнә өмнәс тиигҗ әәлһдви! — болад күүкн уурлв.

— Босха, буйн болх, күләҗә. Чамд келх нег цөөкн үг бәәнә.— гиһәд Эрднь омглв.

— Ю келхәр седләч? — гиҗ тернь тогтнв.

— Арлтан гергнәсн салсиг соңсвчи?

— Юңгад нанас сурнач? Тер хов келхәр намаг күләҗәлчи,— гиһәд күүкн көвүнә хаҗуһарнь давхап седв.

— Уга! Чамд келх оңдан үг бәәнә. Терүгән яһҗ эклхән медлго келчкв. Гемим тәвҗ ас! — болад көвүн күүкнә хаалһинь керчв.

— Нә. кел. Тиигәд эклх бәәсн,— гиһәд, Босха цегән сәәхн дууһарн инәв.

— Буйн болх, намаг үгән чиләтлм бийдм харш боллго соңс. эс гиҗ эндүрәд, келхәр бәәх үгән, келҗ чадш угав.— гиһәд Эрднь невчк тоолҗаһад эклв.— мини эк, эцкиг меднәч. Ода бийнь баахн наста, мал-гер, эдл-ууш, өмсх-зүүхәр түрү уга. Дәкәд бидн хоюрн әдл дипломтавдн. Тернь баһдхла, цаарандчнь заочн сурҗ болх. Тииктлән наадк әмтслә әдл, зурһан-долан класс чиләсн трактористнр бишлмвдн. Хәрнь тер. Бидн хойр альк халхарн чигн ирлцх зөвтәвдн. Кемрҗән чамд көдлх ду­рн уга болхла, гертән бәәһәдчн бә. Нег күүг асрҗ чадх арһ бәәнә. мини келхәр бәәсн үгм тер. Юн гиҗ санҗанач?

— Ю келхәр седснчи нанд сән медгдсн уга. Эрднь,— гиҗ Босха арһул терүнд хәрү өгв.

— Юн болх билә. Би чамд дуртав. Тегәд хоюрн ханьцхла сән болхмн,— гиҗ тернь адһв.

— Йосн үнн седкләрн нанд дуртавчи?

— Теңгр цокг! Бүкл җилин туршарт чамд дурта йовнав, эндр күртл күләһәв,— болҗана.

— Ах, Эрднь, Эрднь! Өлг-эд, мал-герәр седклин дуриг хулдҗ авч болхий? Ю келҗәх күмбчи? Оңдан күүнд хөөннь эн үгән бичә кел! — гиһәд Босха, бичкн күүкдт келҗәх кевтә, толһаһан нәәхлв.—Сәәхн зүүд бәрҗ хон. Зөвәр ора болҗ одв,— гиҗ күүкн келн, Эрднь хәрү өгхин хоорнд, адһсн бәәдләр герән темцәд һарв.

Цааранднь болсн йовдлнь, кинофильмсин зургуд мет, ахрхн болзгин дунд бүрдв. Соятд негчн күн тиим хурдар эн төр күцх гиҗ медҗәсн уга. мел эн төриг күцәсн улс бийснчн тиигҗ сансн уга. Эрднь Босхаһас салад, һоодан герәдән хәрсн уга. Агчмин зуур болсн күүндврин, утхинь көвүн эврән медҗ авхар седв. «Босха юңгад тиигҗ келв? Гер-мал, өлг-эд хойр күн хоорндан дурлхд яһад харш болҗахмб? Эдлдг хот уга, өмсдг хувцн уга болхла, дурна чинрнь ик болҗахмби? Худл уга, зәрм дегтрмүдт: «дурнас күчтә юмн уга»,— гиҗ бичсинь умшлав. Болв терүг иткҗәхшв. Эрүл-дорул, эврән тавар уга болхла, дурн күүнд иршчн уга» — иим тоолврта көвүн зөвәр оратсн цагт гертән орҗ ирв. Күүкнлә күүндсн үгән нуулго эк эцк хойртан эн келҗ өгв.

— Эрднь, энчн му зәңг биш. Кезән-кезәнәс нааран хальмг күүкд тиим ичгнь, зерлшгнь бәәһә юмн. Негхн үг келхлә, зөвшләд, дахад гүүдг күүкн альд бәәх билә,— гиҗ экнь зөвәр му дүрстә орҗ ирсн көвүһән аатрулв.

— Тернь үнн. Өөрк экләчнь ханьцхд маниг күүндҗ болһҗанчи? Мана эк, эцк зөвшллә — болснь тер. Үнәртнь келхд, ода цаг чигн, тадн, баһчуд чигн, оңгдан болвт. Тер бийнь тана сән-мууг эк, эцктн медх зөвтә. Тер дотр Норн эврәннь гер-бүлән һартан бәрдг күн,— гиҗ эцкнь эндәс келв.

***

— Таниг Норнахн хот ирҗ уутха, гилә,— гиҗ цөөкн бичкдүд Соятын уульнц дундаһур гүүлдәд, көгшдүдт зәңглҗ йовна.

— Норнад юн болҗахмби?

— Нохашкин Эрднь күүкнднь әрк авч ирҗ.

Хөөнә хошасн хәрҗ йовсн Делә селәнә захар орҗ ирн эн зәңг бас соңсв. «Җигтә юмби? Босха урднь Эрднин тускар үг келдго билә. Ода яһна гидгнь энв? Босхан үг угаһар эцкнь әрк ууҗахий? Хә, йир. Үрнә зөв угаһар, эк-эцкнь медәд, күүкдән мордулад бәәдг цаг ода уга. Кезәһүр эн хойр күүндчксмб? Иим үр бәәсмч? Намаг йир!» — гиһәд, Делә зөвәр уурта гертән күрәд ирв.

— Бичә санаһан зов. Тиим юмн альд бәәх билә,— гиҗ экиннь келсн үг эн соңсв.

Цань күн шугшсн ә һарна. Делә зөвәр алңтрҗ үүд секхлә. Босха цаһан альчурар нүдән арчҗана. Деләг орҗ ирсиг хоюрн дегц үзв. Эдн зөвәрт негчн үг келлго, тагчг бәәв. Түрүн болҗ Босха экрәд уульв. Босхан герт иим юмн болҗ.

Үдин хөөн зөвәр халмһа Норн гертән ирв. Гергнь дассн авьясарн, адһмтаһар босҗ, цәәһән чанхар седв.

— Цә керго. Цаачнь гиич ирхмн, эн авч ирсн мах чан,—гиһәд, залу мишкәс хөөнә хойр көл мах һарһв.

Тер келснь үгинь Босха хаҗудк өрәһәс соңсв. Болв саак әрк уухдан дурта эцк зөрц әрк уухин төлә, хот келгҗәнә,—гиҗ ухалад, күүкн санамр бәәв.

— Нохашкин Эрднь эндр күүкндчнь түрүн әркән орулҗ ирхмн. Тиим сурһульта-эрдмтә көвүн күүкндчнь келсндчн байрлх зөвтәч. Дуукр, байрлҗанчи? — гиҗ гергнәсн сурҗана.

— Байрллго, сән көвүн. Төвшүн,—гиҗ экнь хәрү өгснь бас күүкнд соңсгдв.

«Йирдән эцкин өмнәс үг келҗ чаддго эк, үгинь йовулҗ өглго бәәшго» гиҗ күүкн бийән аатрулв. Тиигә бәәтл, удлго герин һаза мөрн тергн ирәд зогсв. Деерәснь Эрднин эцк, өөрән хойр күүтә, яршгта әрк теврәд, герин үүдәр орҗ йовсинь Босха эврәннь бәәдг өрән терзәр үзчкәд, көлиннь әмн тасрад, доран унн алдв, зуг хүв болад, түшәд, зогсҗасн стул деерән суув.

Кесг зун җилин туршарт хальмг күүкд улсиг эк, эцкнь дурта һазртан мордулад, малла әдл хулдад, эдлдг бәәсинь Босха дегтрмүдәс болн үзҗ, соңсҗ йовсн улсас соңсла. Тиим бәрцин үлдл һучдгч җилмүдәр, нам дән эклтл чигн хальмг теегт энд-тенд һардг бәәҗ. Болв ода ирҗ миңһн йисн зун җирн дөрвдгч җилд тиим йовдл һарна гисн юмби? Эврән бийнь нанла күүндәд эс болхла, эк-эцкәр дәврүлҗ намаг гертән орулҗ авхар бәәхмби? Хатул ухата күн бәәҗлч»,— болад Босхан хорнь буслв. «Эн эс дуудсн гиичнриг яһҗ көөҗ һарһдмб? Эцк өмнәс дәврхнь ил. Эцкәс зөв авчкад, эдн омглҗ йовхнь маһд уга. Яһснь сән болх? Делә, Сергей, Арлтан эдн гертән уга. Эднлә үг күүндлго, тагчгар һархла, зөв авсн улс болад амрх. Яһснь сән болх?» — гиһәд, эн кесг зүсн уха гүүлгв.

— Худ өвгн, деегшән һартн,— болад эцкнь зөвәр байртаһар келсинь эн соңсад, тесҗ сууҗ чадлго, эврәннь хораһас һарч ирв.

— Хәлә, мана күүкн һарад ирв. Цааран йовҗ йовад ир. Бидн көгшдүд тадниг йөрәһәд, иигәд «амбр-умбр» гиҗәнәвдн,— гиһәд, эцк мел һаңхад бәәнә.

— Эн әркән, хотан авч һартн! эс гиҗ һарһад шивчкхв! — гиһәд, Босха герин тал дунд тәвчксн хойр яршг әрк, нег яршг кампадь-балта тал хурһан заав.

— Босха, ю келҗәхмбчи? Бидн бас, танла әдл гер-мал болсн улсвдн,— болҗ Эрднин эцк эвлсн бәәдлтәһәр келв.

— Би тана көвүнд зөв өгсн уга биләв. Яһад мини үг угаһар герт хот орулвт? — болад Босха Эрднин эцкүр шилтҗ, зөвәр шүрүһәр келв.

— Эн герин эзн, эк-эцкчнь үг келәд уга бәәтл, чи хәрүцх юмбчи, җили цааран, шулм! — гиһәд, Норн өвдглҗ босад ирв.

— Эврән эн хотан эс авч һархла, би һарһнав,— болад күүкн өкәһәд, нег яршг әркинь өргв.

— А, чи иигҗ мана чирә улалһхар, андрулхар бәәхмчи? — гиһәд, эцкин дун соңсгдсн болла, тер күүкнә хойр ээмәс авад, үүдәр түлкәд һарһчкв. Тер кевтән күүкн һоодан Делән эцкинүр гүүҗ ирснь эн.

— Йовий. Мадниг көөҗ һарһҗ үзг, әркинь өгәд тәвчкхмн! — болҗ Делә, Босхаг келврән дуусхлань, нег мөслҗ шиидв.

— Хәәмнь, күүкд минь, тиигҗ болдви? Согту залусд чидлтн күрнү? Түүнә ормд эс медсн болад бәәтн. Босхаг күчәр кен мордулх билә? — гиҗ, Делән эк селвг өгв.

— Байчхин келсн чик. Теднлә ноолдсар манд олз оршго. Зуг экдән санам зовна. Намаг зөв өгчәхш гиһәд, терүг эцк зовах. Нам яахнь нанд медгдхш,— болад күүкн саналдв.

Эдниг тиигәд күүндә бәәтл, һазаһас, зөвәр адһсн бәәдлтә Арлтан, көдлмшт өмсдг хувцтаһан, орҗ ирв. Орҗ ирсн көвүг ормалдад цуһар шилтв.

— Кеер көдлҗ йовхнь, хүрм болҗана гисн зәңг ирв. Түрүн соңсад итксн угав, дәкәд ус авч ирсн Санҗиг келхлә, иткүв. Тракторан һазрин дундурт хайчкад, гүүҗ ирсм эн,— болҗ Арлтан адһҗ ирсн учран келх зөвтә болв.

Байчха босад шамд һал орулв. Арлтан Босха хойр невчк сууҗаһад, һарч одв.

Маңһдур өрүнднь күүкән хәәсн Босхан экнь Деләһүр ирв. Альдаран одсн болхви? Деләг гертәсн һархла, Сарл өвгн һарарн дайлв. Теднә герт орҗ ирхнь, одак хойр хот ууҗ сууна.

— Геедрсн хойртн эн бәәҗ,— гиһәд Делә, эк-толһаһинь медлго, үр күүкән теврв.

— Түрүләд маниг йөрәчк,— Арлтан байрта бәәдлтәһәр Босхан ээм деер һаран тәвҗ, инәмсклв.

Делә түрүн авгтан оньһлго, үр күүкнүрн хәләв.

— Делә, Арлтан үн келҗәнә,— гиһәд, Босха үр күүкнүрн хәләв.

Делә Босхаг теврҗ үмсчкәд, Арлтана халхас бас арһул үмсхәр седхлә, тернь, нег халхан биш, хойр халхан тосҗ өгв. Тииклә Арлтан Деләг бас чаңһар үмсв

— Болҗ, хавсим хуһлнач, аю! — гиһәд Делә хәәкрв.

Эднә бәәдл үзсн аав үүдн хоорнд инәмскләд зогсад бәәнә.

***

— Сережа, Сережа, күн үүд цокҗана! — гиһәд, экнь хаҗудк өрәһәс дуудснь соңсгдв.

Орнасн өсрҗ босад, нүдән нухад, сәәнәр хәләхинь, терзд герл орад уга. «Иим эрт кен ирҗ йовдг болхв? — гиҗ Сергей санад, хувцан сулар көдрәд, стол деерк электролампд һал орулад, стол деерк час хәләхлә — арвн негн болҗ.

— Өр цәәҗ болһад бәәнәв. Энчнь ода бийнь асхн бәәҗлм,— гиһәд, көвүн нөөрмүһәр үүдән секв.

— Таниг директор дуудулв. Шулуһар иртхә гилә,— гиҗ конторин манач Арш өвгн өмнәснь келв.

Сергей хувцан өмсв. Экнь эврәннь хораһас һарч ирәд, көвүнүрн алңтрҗ хәләв.

— Сөөннь өрәллә директор юн бачм кергтә болхви? — гиҗ, көвүнь бас экүрн хәләв.

Совхозин ах зоотехникиг конторур ора цагт дуудулснд өврмҗ болх юмн уга. Үвләр, хаврин эклцәр хойр-һурвн час өрүһәрчн дуудулдг билә. Үвләр шуурһн-боран орхла, сөөннь өрәллә болвчн, совхозин ах специалистнр, фермсәр йовҗ, малын хот яһҗ өгчәхинь, цаг-цагтнь ус өгчәхинь йовҗ хәләдг билә. Тиикд цаг биш цагт дуудулх бачм керг дала болдмн. Зуг зуна цаг сөөннь өрәллә дуудулдгарн, бачм керг харһсинь эдн медв.

Сергей гертәсн һарч ирхлә, директорин кабинетин дөрвн терзәс герл һарчана. «Ах специалистнриг цугтаһинь дуудулсн, теднь күрч ирсн, намаг күләҗәдг болх»— гиҗ Сергей санад адһв.

Директорин кабинетин үүд секхлә, ут кабинетин де­ед бийдк ноһан цемгәр бүркәтә стол һацц директор сууна. Герин орад дүүҗләтә бәәсн хойр зун хөрн вольтта тавн электролампс, дәкәд альк архитектурин заавринь күн медхш, зуг герин дөрвн эрст бас терүнәсн күчтә дөрвн шам дунгәһәд шатҗана. Бадм Цебекович бийнь, зөвәр ик көдлмштә бәәдлтә, юңгад гихлә, дорагшан өкәһәд юм бичҗәнә.

Сергей орҗ ирн, менд сурснд, хәрү өгх биш, нам толһаһан өндәлһсн уга. «Юн учрас иим уурта бәәдг болхви» — гиҗ Сергей дотран санв. Сергей Бадм Цебековичлә хойр җилд хамдан көдләд, энүнә бәәдлинь медәд авчкв. Кемр йир ик уурта бәәхләрн, түрүн авгтан, кү эс үзсн болад, тагчг бәәнә. Юм бичсн болад сууна. Нег дәкҗ түрүн ирсн җилин намрар Сергей негдгч фермин шин көг тәвсн зусг отарин хошт ирлә.

Нег күн машиһәр ирәд, ах хөөчд цаас өгчәнә. Терүгинь авад хәләхлә: «Нег сән зусг эн күүнд өгтн. Мохлаев » — гиҗ цааснд бичәтә.

— Шүднь унсн, көгшн, эрмдгтә кесг хөд бәәһәд бәәтл, хурһлх зусг бичә өгтн! — гиҗ ах хөөчд Сергей закв.

Шофер хоосар хәрв. Асхн Сергейиг фермәс ирхлә, минь эн суусн кевтән, юм бичәд, дорагшан хәләһәд сууна.

Сергей орҗ ирәд мендлхлә, хәрү уга. «Бачм көдлмш кеҗәдгдҗн»,— гиҗ санад, өөрдәд хәләхлә, мөр зурҗана. Довтлҗ йовх зәәдң мөрн, деернь күн сууна. Генткн сана авсн кевтә, өндәһәд, хәләчкәд, нудрмарн стол цокв.

— Мини кесн көдлмшиг шүүх зөв танд кен өгв! — гиһәд, директор зоотехникүрн хәәкрҗәнә.

Сергей терүнә зөрүләд хәләсн нүднә өмнәс өрцҗ, хәләцән сольлго, зуг төвшүнәр, яһад зусг эс өгч тәвсән цәәлһҗ өгв.

— Чини заавр угаһар эврән меднәв. Зуг наадк отармуд цуг креолиһәр уһачксн болад, алҗ болшго. Бичкдүдин садикт махн уга болад тәвләв! — гиһәд зөвәрт уурлв.— Хәрнь, хөөннь тиим йовдл һарһхла, нанас эрм бичә сур!

Маңһдур өрүнднь Сергей көдлмштән йовҗ йовад, зууран Уташ Гахаевичлә харһад, директорин келсн үг келв. Тернь өмнәснь инәмсклҗ цәәлһв: «Ода терүгән мартчксн болх терчнь. Дарунь уурлдг, дарунь мартдг күн. Әрвҗго юмнд, дәр мет, дәрвкҗ оддг күн».

— Сергей, деегшән һар, эрт ирснчн сән болв. Бачмар хаһлх төр бәәнә.— гиҗ орҗ ирлһнләнь өмнәснь тосв. Терүнә хөөн Сергей директорин заңгинь йир сәәнәр медлә.

Ода энүг орҗ ирхләнь, директор саак мөрән зурад сууна. «Юн болна гидгнь энв? Ямаран гем энүнд һарһсн болхв? Кезә босҗ хәәкрнә.— гиһәд әч белдәд авчкв.

— Суутн, Сергей Анджаевич.— директор толһаһан өндәлһәд хәләчкәд, босад, уурлхин ормд, арһул төвшүнәр келв.

Болв нүднә хәләцнь зөвәр уурта, зуг әрә бийән бәрҗәхинь Сергей темдглв.

— Сергей Анджаевич, би танла кесгәс нааран күүндхәр бәәһәв. «Үгин илнь сән, ичрин далднь сән» — гидг хальмг үлгүр бәәдг биший. Тииклә би иләртнь келнәв. Бидн хойр цааранднь хамдан көдлҗ чадш угавдн. «Хойр толһата моһа нег нүкнд багтдго». Тииклә, керүл-цүүгән угаһар. сән дурарн салий,— гиҗ директор дәкн Сергейүр шилтҗ хәләв.

— Тана келсн үгин утх нанд медгдҗәхш,— гиҗ Сер­гей директорур ормав.

Үнәртнь келхд, Сергей директорин келсн үг сән медсн уга. «Яһад, ямаран учрар, генткн эн хойр хамдан көдлҗ эс чадҗахмб? Хойр җилин туршарт хамдан көдләд, хоорндан көдлмш деерәс авн цүүглдән, зүтклдән чигн болдг билә. Болв эндртнь цүүгчкәд, маңһдуртнь урдк, тиньгр кевтән һарч оддг билә.

— Дегәд сәәхн меднәт. Болв би иләр келнәв гиләв, келсн үгдән күрнәв. Өцклдүр бюроһас таниг һарсна хөөн, района селәнә эдл-ахун начальниклә тана тускар күүндүв. Кемрҗән таниг зөв өгхлә, оңдан совхозур һарһҗ болхмн гинә. Мана совхозас җалвнь ик болх. Хәрнь тер. Сәәнәр ухалад, нанд хәрүһинь өгтн.

Директорин келсн үгин утх Сергейд ода ирҗ медгдв. Болв ямаран учрар бийинь эндәс көөҗәхинь медҗәхш. Тер учһар эн һооднь эврә седклән медүлв:

— Эндәс хамаранчн одшгов. Би җалвин ик, һазрин сәәг хәәҗәхшв.

— Танла би цааранднь көдлҗ чадш угав. Мел иим амр юмн медгдхший? — гиҗ тернь, урднь Сергейиг нерәрнь келдг, «чи» гидг бәәсн болхла, ода мел «та» гиһәд давтад бәәнә.

— Совхоз тана биш, государствин эдл-аху. Тииклә тана келсәр би көдлмшәсн һарш угав. Күчәр көөдг йосн танд уга! — гиҗ Сергей өмнәснь зөвәр шүрүһәр хәрүцв.

— Йос хәәхәр седхлә, олҗ болхмн. Кемрҗән сән дүрарн эс зөвшәрхлә, бийәсм эрм бичә суртн! Хәрнь, бийдтн цаһа санҗанав,— гиҗ өмнәснь тернь келв.

— Нанд цаһа санад керг уга, мел тер кергәр дуудулсн болхла, би хәрнәв. Эндәс альдаранчн одш угав,— гиһәд Сергей босв.

— Хәрү суухитн эрҗәнәв. Күүндврән чиләх кергтә. Сергей хәрү суув.

— Эвәр күүндхәр седләв, эв эс болсн деерәс, эвдринәр күүндх сам ирв. Танас му хәәхлә — олдхмн. Болв би цаһан седклтә, күүнд му кеҗ үзәд уга күмб. Таниг һарһх арһ уга гинәт. Соңстн! Тохмта аҗрһ алвт — негн. Хөөнә хашад түүмр өгвт — хойр. Конторт күүнлә ноолдвт — һурвн. Эврән комсомолын комитетин сегләтр болчкад, севгр күүкнә эк эргүләд, бийән даxулвт — дөрвн.— Сергейиг үг келхәр седхлә, тоолҗасн хурһан өргв.— Арһулдҗатн, арһулдҗатн! — Кермниг келҗәнәв. Балһс авч орсан мартчквта? Тана һарһад бәәсн гемиг цааранднь тоолхла, нам мини һарин хурһд күршго. Адг ядхдан, һанцхн тохмта аҗрһ алсиг авад хәләхлә, таниг цааранднь эн көдлмшт бәрҗ болшго. Тер учрар, эвдрл угаһар, эвәрнь, оңдан совхозур һарснь танд бийдтн сән болх билә,— гиҗ директор үгән төгсәв.

— Тана өгсн селвгт ханҗанав. Болв тана санан күцшго,— гиһәд, Сергей дәкәд ормасн босв.

— Эвт эс орхла—эвдрлдий! Кен диилдгинь хәләй?— гиһәд Бадм Цебекович бас босв.— Ода сөөни бийднь йовад, өцклдүр махна комбинатур йовулсн һунҗдан хәрү авч ир! Өр цәәтл күрх кергтә, эс гиҗ өрүндән тедничнь өгчкх. Адһ! — гиҗ директор келхлә, босад һарч йовсн Сергей, түрүн авгтан үнн худлинь медҗ чадлго:— Юн һунҗд? — гиһәд алмацв.

— Э, э. Һунҗд хәрү эргүлхмн гинәв! Эврән буда татад әмт муутхчкад, эс медсн болад бәәхмн биш.— Ба­дм Цебекович үгән чиләсән медүлв.

— Үнн болхла, йир сән! Би сөөннь бийднь тедниг күцхв,— гиһәд Сергей, икәр байрлхларн, урдк ууран мартх биш, нам гүүҗ ирәд, директориг теврв.— Би эс келлү? Тер һунҗд махнд өгч болдви? — гиһәд инәв.

Тернь бийәсн зулһад, һарарн өрчәрнь түлкв.

Сергей, хасн бууһин сумн мет, шүрүһәр конторас һарч ирв. «Альк машиһәр йовхан яһад эс директорас сурув» — гиһәд Сергей зөвәр ууҗмд һарчкад, хәрү эргәд хәләв. Конторин цәәҗәсн герл генткн унтрад, кө харңһу көвүнә нүд анюлв. «Директор конторас һарч одв. Я, хар һазрт тер машинь орг. Эврәннь мотоцикләрн йовнав».

Үнәртнь келхлә, зу һар дууна һазрт му хаалһар, тер дотр, иим харңһу сөөһәр, балһс орна гисн — күчр юмн. Болв Сергей тер һунҗдын төлә, зун биш, нам миңһн дууна һазрт күрх билә. Хавртан, адгтан, һучн туһл һарх. Ямаран цевр тохмта малмуд болх?

...Асхн гү тәвх кемд Соятин ар захас һуч һар һунҗд туусн, мөртә хойр күн орад аашна. Арднь зөвәр ууҗмд хойр мөрн зүүсн тергн йовна. Эднә өмнәс, Соятин уульнц дундас, мотоцикл унсн көвүн, ардан баахн күүк сундлсн тосҗ ирв. Мал тууҗ йовсн хойрин негнь, мөрнәсн һәрәдҗ бун, өөрдәд ирҗ йовсн мотоциклтә улсур адһв. Мотоцикл зогсад, деерк улснь буув. Мөрнәсн буусн көвүн бууҗ одад, күүкиг халхаснь үмсн, күүкнә хойр сүүһәснь деегшән өргәд, негл наадһа кевтә, бәрв.

— Тәв, ад ирв чамд! — гиһәд Делә чишкв.

— Иим ад нанд өдр болһн ирәд бәг! — гиҗ Сергей, күүкиг дәкн үмсчкәд, һазрт арһул буулһв.

— Кенлә харһвчи? Ю келвчи? Кезә күрвчи? — гиһәд Сергей, күүкнәс нүдән авлго, сурв.

Дәкәд, дәкәд, Сережа! Эн бәәдлән хәләлч! — гиһәд Деләг келхлә, хаҗудк улс цуг инәлдв.

Сергейин чирәнь шора, тоосн хойрт даргдад, маңнаһаснь һарсн көлсн хар шаврла зуурлдад, халхнь ху кир, болв чилм хойр нүднь һал асад, байрнь диилсн бәәдлтә.

— Сергей Анджаевич, һоодан боодг орад, бийән уһачктн,— гиҗ мотоцикләр ирсн көвүн селвг өгв.

— Терчн чик, Кортк. мөрән ав.— Кен уснд өөмнә?— гиҗ Сергей, һоодан Деләд келхдән эмәһәд, хаҗудк әмтсән хәләв.

Делә негчн үг келлго, арднь одад сундлчкв.

Тер сөөнь бийднь Сергей балһснас арвн тавн дууна һазрт, хаалһин хаҗуд хонҗасн малыг күцв. Эврәннь мотоцикләр Корткиг хәрүлчкәд, бийнь терүнә мөр авад үлдв. «Ода кен чигн эн һунҗдас намаг салһҗ чадшго. Директор кедү көөвчн, эндәс һархшв» — гиһәд эн батар шиидәд авчкв. Болв өмннь ямаран саалтг бәәхинь эн тиикд медҗәсн уга. Үнн кезәдчн диилхин Сергей меднә, иткнә. «Үннә хаалһнь сонр болсн төләд, эн һунҗд хәрү эргүлҗ йовна. Тииклә нанд әәх учр уга» — гисн байрта тоолвр энүг эзлнә.

— Уф, уф! — гиһәд, Сергей усна көвәд һарч ирчкәд, хәрү булхад орад одна.

Дөчн градус халунд хойр хонгин туршарт мөрнәс буулго йовчкад, киитн уснд иигәд булххла, зовсн, муурсн, киртсн хамг цуг хайгдна. Делә боодгин көвәд өвдгцәһән көлән норһхас биш, цааранднь орсн уга.

Одахн Арлтан Сергей хойрин сүүдрләд кевтсн сегиг бичкдүд хамхлсмб, аль бөдүн улс хамхлсмб, ормднь юмн уга.

— Делә, ик гидгәр ханҗанав. мини келхәр бәәсн үг чамд, хуучн илҗрсн киилг мет, эврәннь өңг-зүсән геесн, утх уга болҗ медгдхчн биз. Болв, чамаг һазр деер һарһад, нанла авч ирҗ харһулсн заячд ханҗанав, мөргҗәнәв, сөгдҗәнәв. Нань нанд келдг үг уга, зуг эн үгм, эн шар нарнла әдл, цевр! — гиһәд, Сергей усна көвәдк элсн деер түргүр кевтсн ормасн босҗ ирәд, хаҗуднь суусн күүкнә өмн өвдглҗ сууһад, нүдинь ширтҗ хәләв.

— Яһснд? Ю кеснд? — гиһәд, күүкн әәмәд, хооран цухрв.

Сергей өвдгәрн өмәрән дәвн йовҗ, дәкн давтв:

— Эн нарн дор чи үүдҗ һарснд болн мини өөр бәәснд!

— Сергей, дегәд деегүр үг келҗәнәч! Бичә дәкҗ тиигҗ кел! манла әдл улст терчнь зокхн уга,— гиһәд; Делә сана авсн мет, тер келсн үгинь шогт хүврәхәр седв.

Эрднин өгсн сурврас авн болсн шуугаг невчк тогтнхин алднд, Сергей Делә хойр һаза һарч ирв. Уташ Гахаевичин келсн үг урдк кевтән, һолын усн мет, һооҗад, урсад бәәв.

Делә Сергейиг гертән авч ирәд, теднә туск төриг цуһараһинь үүртән келҗ өгв.

— Теднә хоорндк тиим амрар хаһлгдснь йир сән болҗ,— гиҗ Сергей таасв.

— Ю келҗәнчи? Мораль болн нравственность гидг юмна тускар комсомольск комитетин сегләтр ю келҗ чадх? — гиҗ Делә чочаҗ сурв. Күүкн көвүг бәрхәр седв, аль цааранднь ю келхинь медхәр седв.

— Кемрҗән залу күн эврәннь гергнлә һанцхн әмтн үг келхәс әәхин төлә бәәдг болхла, дала бат өрк-бүл биш. Тедн хоюрн хүв-кишг уга, нравственность уга улс. Нам теднә үрн-саднчн хүвтә болшго. Юңгад гихлә, эк-эцк хойрин хоорндк хойр ухан, худл бәәдл-җирһл тедниг хүвтә, байрта кешго,— гиҗ Сергей келв.

— Нүүдлә нанур хойр дәкҗ ирв. Усн-цасн уульна. «Келхшв»,— гиҗ экнь келдгчн. Кемрҗән Арлтаниг хәрү ирх гиҗ экнь сансн бәәҗ. «Ода мел негчн үг күргндән келхшв» — гиҗ экнь келдгчн. Кемрҗән Арлтаниг хәрү эс ирхләнь, танд эрлһ орулҗ өгнәв гинә.

— Кемрҗән герин улнь сууһад, эрснь буурсн болхла, ямаранчн эрлһәр хәрү нааҗ болшго. Теднә дурнь шатҗ одсн болҗана, кемрҗән дурн бәәсн болхла... Ода яһдг болвчн, теднә хоорндкиг ясҗ болшго. Босха Арлтан хойр бийснь хоорндан ямаран? Ода альд бәәнә?— гиҗ Сергей соньмсв.

— Нүүдләг нанур ирсинь Арлтан соңсҗ. Тегәд нанла харһад келнә: «Босхала бәәсн һанцхн өдриг бүкл җирһлиннь җилмүдәс өгшгов»,— гиҗ. Босхань болхла, нам юунла дүңцүлхән медҗәхшв. Тиим байрта кү үзәд угав. Күн үг сурхла, хәрү уга, мел маасхлзад инәһәд бәәнә. Хойр күн ханьцхла, теднә седклд тиим ик нарн урһна гиҗ би урднь меддго биләв. Кен медхв, хув-җирһл дүүрн болхла, тиим седкл цогц дүүргдгчн биз,— гиҗ Делә саналдв.— Нә, тернь йир сән, чини йовдл ямаран болва? Чамаг тер кеелтә һунҗд махнд эс өгснд, шоодхар дуудулсн зәңг соңслав. Үнний? — гиҗ Делә Сергейәс сурв.

Сүл цагин эргцд эн хойрин хоорнд, эврән бийсднь медмҗ угаһар, иим өөрхн болн бүләкн бәрц учрв. Байр, һундл, дуту-дунд, халун-киитн, нань чигн төр негнднь учрхла, наадкнь бас, медмҗ угаһар хувацхар седдг болв. Ода бас Сергей, мел энүнлә харһҗ, эврәннь һундлан хувацхар ирлә. Тер бийнь, «көөрк, ю хәәҗ энүнд келхв. Мини хойр күдр ээм эс даасн ацаг, энүнә махн уга шовһр, уутьхн ээмс яһҗ даахви? Тер бийнь, келхәс биш»,— гиҗ эн дотран санв.— Үнн.— гиһәд Сергей гүүнәр саналдчкад, юн болсинь цугтнь Деләд келҗ өгв.

— Тер һунҗдан сән дурар өгәд тәвхәр бәәнчи? — гиҗ Делә сурҗана.

— Тегәд яахмбчи?

— Цааранднь ноолдх!

— Кенлә? Би коммуниств, деер бәәх партийн организапин шиидврт багтлго бәәдг зөв уга,— гиҗ Сергей цәәлһв.

— Тегәд ноолдан чилв гиҗ санҗанчи? Теднәсчн де­ер улс бас бәәх зөвтә. Тииклә чамд улм деегшән зарһ бәрх зөв бәәнәлмн! Терүгинь медх зөвтәч!

— Теднәс заавр угаһар эврән кеҗәнә болһнчи? Ода кесг областьмуд хойр, һурвн җилә махна зураһан күцәҗәхин тускар өдр болһн газетмүдт бичнә, миниһәр болхинь, деегшән зарһцад тус уга,— гиҗ Сергей хүвәсн цөкрсн дууһар келв.

— Сергей, хәәмнь, чамаг тиим гиҗ меддг биләв. Кемрҗән чамаг көөлдшго болхла, би обкомин негдгч сегләтр күртл күрнәв. Тохмта алтн болсн һундҗдиг махнд өгнә гисн — хар саната күүнә һарһх йовдл. Терүг үзә бәәҗ, бидн хара бәәх зөв угавдн. Би йовнав! — гиһәд, Делә зөвәр чаңһрад ирв.

— Ха, ха! — болад Сергей генткн инәв. Күүкнә чирәһинь хәләхлә, уульҗах күүнә бәәдлтә.— чамаг кезәнә йовулад таслчкх төрин төлә, би өңгәр зовлң эдләд бәәҗв.

Сергей Деләг уурлҗ одсиг медв.

— Нә, нә, наадлҗанав. Би оңдан кергәр ирләв. Эндр мана маман һарсн өдрнь, тегәд чамаг дахулад, мамаг йөрәхәр ирләв, чамаг ирхлә, йир икәр байрлх,— гиһәд, Сергей Делән ууриг тәәлүлхин төлә, оңдан төр үг заагт орлцулв.

— Ханҗанав. Зуг Өлзәт Эрдниевнаг хөөннь эврән йөрәнәв. Ода деерән цол уга,— гиһәд, Делә нүднь киитрхсн бәәдл һарад ирв.

— Делә, әрлһ! Чи нанд өөлҗәнчи? Ода яахув? Тер һунҗдын төлә нанас икәр зовҗах күн бәәхий? Ода яахув? маннаһарн чолун эрс хамхлҗ болхий? Намаг әәҗәнә гиҗ бичә сан. Мана район махар күсдундур җилә зура күцәх болсан, одачн күцәһәд уга. Тегәд ямаранчнь һаруһаснь әәлго, күцәхәр седҗәнә. Манжиков нег келсндән күрлго бәәшго. Хәрнь тер.— Сергей цааранднь күүкиг кесгтән эвләд, дахулхар седсн бийнь, тернь болсн уга. Арһ уга, Сергей хәрх болв.

Сергейин мотоциклин тарҗңнсн дун уурм цацу, Делә алһҗ хувцан өмсв.

«Бачм кергәр йовҗанав»,— гиҗ экдән келчкәд, йовдсн машинд сууһад, Ладовкд асхн ирв. Тендән хонад, маңһдур өрүнднь автобусар Элст орв. Хойр зу һар дууна һазрт даңшанд махмудан зоваһад, тоосн-элснд даргдад, үдин хөөн балһсар орҗ ирв.

Делә обком бәәдг герин хойрдгч давхртнь һарв. Булңд тәвсн столын өөр суусн милиционер ямаран кергәр ирсинь сурчкад, телефоһар җиңнүлхлә, нег хурц нүдтә, хурдн йовдлта болсн, нәрхн хар залу һарч ирв. Делә ирсн учран келлго, зуг негдгч сегләтрлә нүүрцх харһх кергтә күмб гиҗәнә.

— Негдгч сегләтрт цол уга. Чи хойрдгч эс гиҗ һурвдгч сегләтрүр орх болвзач? — гиҗ тер залу сурҗана.

— Уга. Нанд негдгч кергтә. Нань күүнлә күүндшгов,— болад Делә келсн үгәсн цухрҗахмн уга.

Тернь инәмскләд, толһаһан зәәлҗәһәд орҗ одв. Орхларн, хәрү эврәннь кабинетүр орҗ одв. Негдгчин кабинетүр әмтн орад зөвәр бәәҗәһәд, һарад йовҗ одцхана. Зуг Деләг күн дуудҗахш.

«Негдгчнь сулддг бәәдл уга. Нам тер залун келсәр, хойрдгч эс гиҗ һурвдгч сегләтрнь орхла яһна? Уга. Яһвчн негдгч сегләтриг сөөнь өрәл күртлчн күләнәв»,— гиһәд Делә батар шиидәд авчкв.

Эн тиим бат шиидвр авдг учрнь бас бәәнә. «Партин обкомин негдгч сегләтр гисн ик күндтә көдлмш. Эн көдлмшт күн болһн күн орҗ чидҗ көдлҗ чадшго. Альк областьд болвчн негдгч сегләтр ик чинртә күн бәәдг болх. Болв тедн цуһар мана негдгч сегләтр Дорҗ Санджиевичлә әдл, ик баһ угад, сән-му угад, мел цуһараднь иим ик күндтә, таасгдҗ көдлдг болхий? Цуһар тиим болх зөвтә. Зуг кедү тиигҗ сандг болвчн, мел цуһар нег күүнлә әдл болшго. Юңгад гихлә, әмд маднла әдл улсин заңг бәәрнь олн зүсн болх. Зәрмнь халта, догшн болх, зәрмнь номһн, күүнд ээлтәнь чигн бәәх. Тедниг эндәс медҗ болшго. Зуг мана Дорҗ Санджиевичин тускар негчн күн му келсиг соңсад уга, нам бийән уурлулад засгла харһад һарсн күүнә бийнь, терүг сә келҗәсинь эн соңсла»,— гиҗ Делә санҗана.

Эн хавр Делә баһ наста хөөчнрин хургт ирлә. Парк дотр бәәсн дегтрин киоскас асхн шидр нег номан хулдҗ авад, сад дундк скамейкд сууһад умшҗала. Зөвәр сән хувцта, ахлачнр болдг бәәдлтә хойр залу ирәд, энүнә суусн скамейкин нег захднь суув. Делә түрүн авгтан умшҗах дегтртән шилтәд, эн хойрин күүндсн үг соңсҗ төрт авлго бәәв. «Мана хүвәр Дорҗ Санджиевич негдгч сегләтр болҗ ирв. Ирснәсн нааран кедү юм кечкв? ма­на райониг хәләлч! Урднь әмтин ард йовла. Дорҗ Санджиевич ирснәсн авн ямаран ик дөң өгв. Терүнә сән бәрцнь — келвү, келсндән күрлго бәәхш. Зәрмдән нам шоодврла харһсн бийнь терүнд уурлх дурн күрхш. Юңгад гихлә, гем угаһар кенигчнь засглшго»,— гиҗ атхр шар үстә залунь, урднь күүндҗәсн үгән залһад келхлә, Делә генткн дегтрән умшдган уурад, эднә күүндсн үгд чикн өгв.

— Ниднин зун малын хот белдлһәр мана район ард йовсиньчн эврән меднәч. Дорҗ Санджиевич эврән бийнь мана районд ирәд, цөөк хонад йовҗ одла. Удлго бюрод дуудулҗ. Намаг һәәвһә гидгәр шоодад, мана кесг эндү үзҗ заав. Терүнә хөөн бидн эврәннь күчән әрвллго ноолдад бәәҗ, сәәнәр малын хотан белдвдн. Эн үвлин чилгчәр мана районд ирчкәд:

— Нә, үр Данильченко, малчн йир сәәнәр үвлзҗәнә. Көдлмшән сәәнәр тәвсн уршг,— гиҗ нанд келҗәнә.

— Дорҗ Санджиевич, танд ханҗанав,— болв.

— Яһснд? — гиҗәнә.

— Намаг цаглань шоодсндтн,— гиҗәнәв.

— Мел шоодсн, заксар көдлмш ясрв гиҗ келҗ болшго. Болв цаглань зааһад, закрад бәәхлә, тусан күргнә,— гиҗ келҗәнә.

— Терчн үнн, Николай Иванович. Чи кесг җил көдлҗ йовх күнч. Би болхла, хойрдгч җилднь көдлҗәнәв. Эн көдлмшд түрүн орулхар дуудулхднь, би көдлҗ чадш угав гиҗ келләв. Тер бийнь, эвлә бәәҗ орулла. «Чамд дөң болхвдн. Цааранднь дасхч. Тадн, баһчуд, эс көдлхлә, кен көдлхмб» — гиҗ келлә. Терүнәс нааран эндр өдр күртл юуһар болвчн дөңннә. Дәкәд ямаран цаһан саната күн. Хавраһа мини эцк гемтсиг соңсад, эмчәр дамҗулад Москваһур эмнүлх цаас өгүлҗ. Дәкәд тенд одад, операц келгәд, больницд кевтхләнь, золһҗ оч. Тиим ик балһснас нег көгшн өвг хәәҗ, кен золһҗ одх? — гиҗ хаҗудк баахн хар залунь келв.

— Тернь үнн, Эрдни Бадмаевич,— гиҗ Данильчен­ко терүгән дөңнв.

Эн хойрин күүндвр цааранднь соңсхдан эмәһәд, Делә босад һарв. Кедү тиим күүндвр эн соңссн болхв? Тер учрар чигн оңдан күүнүр орш угаһар, күләҗ сууснь эн. Генткн үүдн секгдәд, күн һарад ирв. «Мөн»,— гиҗ санад Делә ормасн босв.

Тер нүднәннь булңгар милиционерин өөр зогсҗасн күүк үзн, доран эргв.

— Нааран орх кергтәвти? — гиһәд җөөлн нүдәр хәләв.— Арһулдҗа, арһулдҗа, чи Делә эс билчи? Зуг фамиличнь мартчкҗв,— гиһәд өөрдәд ирҗ йовна.

Түрүн авгтан көшәд зогсҗасн күүкн, омг авад:

— Наминова,— гиҗ келҗ өгв.

— Э, тиим, Наминова Делә. Кезә ирвчи? — Дорҗ Санджиевич күүкнә ээм деер һаран тәвв. Тер хоорнд одак нәрхн хар залу эврәннь кабинетәс һарч ирв.

— Дорҗ Санджиевич, эн күүкн зөвәр удан күләҗәнә. Хойрдгч эс гиҗ һурвдгч сегләтрт кергән кел гихлә, уга мел танур орнав гинә,— болад инәҗәнә.

— Нанур ирсн күүг юңгад оңдан улсур йовулҗахмт? Тер дотр тиим холас ирсн күүг юңгад бәрвт? — гиһәд терүнәсн зөвәр догшар сурҗана.

— Дорҗ Санджиевич, танд цол уга билә. Тегәд тиигләв,— болад тернь зөвән келҗәнә.

— Хәрнь тер. Хөөннь нанур ирсн күүг бичә оңдан һазрур илгәтн! — гиһәд негдгч сегләтр закчкад, Деләд келв.— йовий, Делә, кергән кел.— Чи тер, баахн наста хөөчнрин хургт йир комсомольцнриг сәәнәр дуудлач. Дәкәд ямаран шин көдлмш тана фермин комсомольцнр эклв? — гиһәд, Дорҗ Санджиевич, эврәннь кабинетд орҗ ирәд, ик столын өөрк стулд күүкиг суулһчкад сурв.

Делә ямаран кергәр ирсән болн Сергейин келсн тоотиг цугтнь цәәлһҗ өгв.

Негдгч сегләтр Деләг келә бәәтл, үгинь дөңнәд, зәрм һазртнь өврәд, йир болһамҗтар сүл күртлнь соңсв.

— Тиим хаҗһр йовдл бидн тәвҗ өгшговдн. Делә, ирснчнь йир сән болв. Йоста комсомольск йовдл энчн! Сән! йир сән! — гиһәд келчкәд, телефонаннь трубк өргв.

— Нанд Шорвин райкомин негдгч сегләтр өгтн. Угай? Тииклә хойрдгчинь,— гиҗәнә.— Дава Басангович, мендвт. Манжиков район эргҗ йовну? махан яһҗ өгчәнәт? Күцәхвт? Сән. Ямаран арһар, ямаран үнтәһәр күцәхәр бәәнәт?. Кезә болва? Та эврән юн гиҗ санҗанат? Хаҗһр болхла, юңгад тиим шиидвр һарһвт. Та протоколд эврәннь онц санаһан бичүлсн болхла, түүнәнтн тускар йоста улс ирҗ зәңглҗ йовна. Тер һунҗдан эндрин бийднь хәрү эргүлҗ автн. Манжиков маңһдур өрүн нааран иртхә. Сән. менд бәәтн.— Негдгч сегләтр трубкан тәвчкәд, Деләһүр эргәд хәләв. Күүндврин утхинь медсн Делә өмнәснь инәв.

Альд, Делә, зогсвчи? Мана гостиницд зәрмдән күн хондг бәәрн уга болна. Ода яахв? Негхн гер. Удлго тавн давхр шин гостиниц бәрхвдн. Тер цагт цуһараднь орм күртх,— гиһәд Дорҗ Санджиевич зөв-учран келв.

— Уга. Би энд хонҗ чадшгов. Маңһдур мини хөөнд һарх селгән,— гиҗ Делә хәрү өгв.

— Ю келҗәхмбч? — Тер часан хәләв.— долан час болҗ йовна. Тиим холд кезә күрхмбч?—Дорҗ Санджиевич генткн сана авч келв:—Арһулдҗа, эндр асхн мана нег көдләч тиигән йовхмн билә.— Гараж? Ладовк орх машин яһва? Йир сән. Нанур орҗ иртхә,— гиһәд сегләтр телефона трубкан тәвчкв.— Хүвтә күүкн бәәҗч ма­на машин йовад уга. Аль нам эндр энд үлдәд, асхндан театрт одад, маңһдур хәрх болвзач? Эндр «Кенз байн» һарчана.

— Йир икәр ханҗанав, Дорҗ Санджиевич. Зуг үлдҗ чадш угав. Районд ирсн цагтан мана Соятур иртн,— гиһәд Делә босв.

— Хәрнь, би чамд ханҗанав. Удлго Ладовк орхв, тер цагтан тана фермд күрхв. Күләҗәтн,— гиһәд Дорҗ Санджиевич бас босад, һархар бийән белдв.

Деләг тер өндрин бийднь машин зөвәр ора Соятин өрәлнь унтҗ одсн цагла, гериннь өөр авч ирҗ буулһв. Негчн күн энүг альдаран одсинь, юн кергтә йовсинь медсн уга.

— Эн хамгиг Сергей соңсҗ йир икәр байрлв.

— Негхн үзсн күүһән тиигҗ тодлна гидг,— гиҗ Сер­гей партин обкомин сегләтрт ханв.

— Парть наадад тиим ик ям даалһҗану? — гиҗ Делә келв.

Делә ода деерән йир ик байрта. Болв цөөкн хонгас цааранднь юн болхиг эн медҗәхш.

***

Теегт бүрүлин гегән тасрад, чотл харңһу теегиг хучв. Хаврин түрүһәр тег бүрксн бамб цецг мет олн зүсн бо­лн сәәхн оддуд, негчн толв уга цевр көк теңгр деер, хоорндан чирмлдҗ хөкрлсн болҗ медгднә. Олн машид, көлгд йовлһнас давтгдсн болвчн, одахн орсн хурт, тоосан дарулсн, теегин өргн хаалһар, цаһан ширтә «Волга», цәәсн һалан өмнән чирәд, һарад ирв.

Зунин дундур цаг. Хөр һар хонгтан негчн чиг орлго бәәхлә, дорд бийәс көдлсн шүрүн салькнд, шора шуурһн босад, улан моңһл шавр шуурч, турһсн урһц күртлән шарлҗ, мал күн угад му сана орулҗала. дигтә эн цагла хойр өдр дараһур хур асхад орв. Көвсн шар үүлн көөгдҗ көк теңгр цеврдв. Һазр эңгдән герлтәд, гиичд белдсн бер мет, сәәхрәд одв. Минь эн цагт манурсн өргн теегтән эс дурлдг хальмг бәәхий? Уга!

Өрүнә хур зогсад, һазр невчк ээврхлә Арвн Викторович совхозур ирҗ йовснь эн. Харһатур сүл дәврх учр бас бәәнә. Долан хонг хооран, одак нег цөөкн һунҗдас авн эн ик шоодврла харһв. Болв терүнә тускар партин обкомин негдгч сегләтрт кен күргҗ ховлсн болхв? Худл уга совхозин директор маңһдуртнь эврәннь зоотехникән зааҗ келлә. Тернь үнн болхла гем уга. Эс гиҗ эврән директор кесн болхий? Мохлаев урднь зөвәр икәр хәрүцҗ, кесг даалһвринь күцәсн уга билә. Болв одак гергнә бичг ирснә хөөн дуудулад, засгла харһулснас авн, тер мел һаңхҗ одв. Тиим улс бәәнә. Нег сул оочинь олҗ авхла һаңхад бәәдмн. Кесг җилин эргцд олн зүсн улс харһна. Ода эн эврәннь дарукан яһҗ һартан орулҗ авдг болхв? — гисн тоолврта Манжиков йовна.

Болв сүл орсн хурмуд энүнә эвдрсн заңгиг җөөлдхҗ, зүркинь тогтнулв. Хур орхла — урһц һарх. Урһц сән болхла, мал сән хотта үвләс бүрн һарх. Мал тарһн-цадхлң болх. Тарһн-цадхлң болхла, эдл-уушнь немгдх. Терүг эс эрҗәх негчн һардач уга. Теднә негнь — Манжиков. «Тер цагт, одахн авсн шоодвр, өдр-сө уга мууһим гетҗәх Цереновин үг, нанд ю кеҗ чадхв»,— гисн байр тоолвр энүнә седклиг саатулв.

«Волга» Харһатин уульнцар орҗ ирн, конторин һаза зогсхла, үүднә хәврһднь арв һар күн баглрад зогсҗана. Тедн дундас нег күн йилһрәд һарч ирв.

— Мендвт, залус! — гиһәд Арвн Викторович цуһаралань гекәд мендлчкәд, теднә хәврһәр һарад, директорин кабинетүр орҗ ирв.

Бадм Цебекович дахлдн, ардаснь бас орв.

— Цаг биш цагла конторин һаза юн парад болҗахмб? — гиҗ Манжиков директорас онцлҗ, менд сурхин ормд, өмнәснь ширтв.

— Юн парад? Әмтн көдлмшәс хәрхләрн, конторт һал бәәхлә дәврдг авъяста, тегәд хурсн улс. Тана маши үзәд тосхлам, тедн бас һарцхав,— гиҗ Бадм Цебекович Манжиковин уурта йовх учринь медәд, тосҗ хәрү өгв.

— Әмт цуглулад хүүв кеһәд бәәхәр, керг-төрән сәәнәр күцәх кергтә. «Кенә үгиг цуһараһаснь иткмҗтә гиҗ санҗанач! — гиһәд, нег дәкҗ Сократас сурҗ. Алдр фи­лософ иим хәрү өгч: «Кесн йовдлнь келсн үгләнь харһсн күүг». Эн үгин утх медгдҗәнү? — гиҗ Арвн Викторович, директорин тәвҗ өгсн стулд суулго, кабинет дотраһур нааран-цааран хойр йовдңнад, зөвәр шүрүтәһәр сурв.

— Үгин утх медгдҗәнә, болв нанла ямаран ирлцәтә үгнь медгдҗәхш,— гиҗ директор хәрүцв.

— А, үгин ирлцәнь медгдҗәхший? Арвн тонн мах өрәл җилә зураһасн үлү өгч чадхв гиҗ бюрон заседаньд кен үг өглә? Газет умшдг болхла медхч. Өрәл җилә биш бүкл җилә зураһан күцәсн кедү эдл-ахус, кедү райод, областьмуд бәәнә? Әрә гиҗ арвхн тонн мах үлү өгчкәд, арднь кен тадниг зарһ бәрх гиҗ медлә? — Манжиков урдк кевтән, часин нәәхлдг дүүҗң мет, йовднңад бәәнә.

— Би зарһ бәрсн угав гиҗ танд эс келлү? Мана зо­отехник экнәс авн буцата, тегәд бюрод дуудуллат эсий? — гиҗ директор райкомин сегләтриг боов.

— Келсн үгән марттн угав. Тегәд тер цөөкн, тохм тасрсн, һунҗдас оңдан мал чамд угай? Дәкәд эн совхозин һардач кемб? Чи аль Мутуловий? Эврәннь һарт көдлҗәх специалистән үгәрн болһҗ чадшго ямаран ахлачвчи? — Манжиков столин өөр ирҗ зогсн, директорин нүд туслһулҗ хәләв.

— Арвн Викторович, шишлң мини гем бәәдгчн биз. Тиим болхла, мини гем тәвҗ өгхитн сурҗанав. Болв тер хамг төрмүдтн давсн йовдл. Эн күүнтн шинәс ю һарһҗахинь медҗәнт? Эндр асхн һурвдгч фермин залач Боктаев нанд нег зәңг авч ирв. Ахрар келхд, бидн энҗл арвн отар хө давтҗ искусственн көгд орулх болҗ шиидләвдн. Терүнәс дөрвн отар хөнь һурвдгч фермин. Тегәд, фермин залачин бел кечксн хөөдиг, урдк кевтән көг тәвхмн гиһәд, цуцлад хайчкҗ, давтҗ хө хурһлулһна гисн хаҗһр, мана дамшлт буру, гиҗ келдгчн. Тер үгән, урднь нанд чигн келлә,— гиҗ Мохлаев цәәлһв.

Тернь үнн болхла, маңһдурин бийднь көөҗ әрлһх кергтә! манһдур көөхмн! Тиим күн манд керг уга! — гиҗ Манжиков шиидчкәд, хәрү эргҗ келв:—Арһулдҗа, Бадм Цебекович! Кү көөҗ һарһхт амр. Болв бийләнь күүндәд хәләй. Миниһәр болхнь, энүнә уха соляд оркх нег учр бәәнә. Шулун болдгар дуудулчк. Би эврән терүнлә күүнднәв.— Арвн Викторович тогтнҗ, стол һатц бәәсн стул деер суув.

— Мендвт, Арвн Викторович! — Сергей орҗ ирн, стол һатц суусн Манжиковла мендләд, Мохлаевин һаринь тагчкар атхв.

— Ямаран бәәнәт, Сергей Анджаевич? — гиҗ Манжиков соньмсв.

— Сән. Одак һунҗдтн сән бәәнү?

— Ода яһсндан тедн му бәәх билә? Тер кевтән туугдад махна комбинатд күрсн болхла, йосндан му болх билә,— гиҗ Сергей келв.

— Хәрнь сәәнәр теднд оньган өгч, тохмта мал өскҗ өргҗүлх кергтә. Таниг эс зарһ бәрсн болвчн бидн тер һунҗдиг хәрү авхулхар седләвдн. давсн төриг көөлдәд керг уга,— гиҗ Арвн Викторович келв.

«Минь ода уурлад намаг алн гиснь юм билә?» — гиҗ өөрнь суусн Мохлаев санв.

— Таниг хәрү авхултл, тер һунҗдтн кезәнә хәәснд орҗ одсн бәәх билә,— гиҗ Сергей келв.

— Тана тоолвр хаҗһр, кемрҗән бидн хәрү эргүлҗ авхар седхлә, комбинатин хашаһасчн авчкх биләвдн. Нә, тернь давсн төр. Би таниг оңдан кергәр дуудлав.— Манжиков пачкаснь һарһҗ авсн папиростан һал өгв.— Хөөдт эрт искусственн көг тәвлһнә көдлмш яһҗ йовхин тускар медхәр седләв.

— Хөөдт эрт искусственн көг тәвәд, давтҗ хурһлулна гисн, миниһәр болхла, мел хаҗһр болсн деерән тус уга көдлмш, мини танас сургчм, һанцхн мана совхозд биш нам бүкл районд цааранднь кедгинь эртәр уурулхмн. Би маңһдур танур одҗ энүнә тускар күүндхәр седҗәләв,— гиҗ зоотехник хәрү өгәд, Манжиков тал, ик дөң эрҗәх күн мет, хәләв.

— Сергей Анджаевич, чамаг таньҗахшв! — гиҗ Арвн Викторович инәв.— мана районд биш, нам бүкл республикд давтҗ хө хурһлулһиг делгрүлхмн гиҗ кен түрүн болҗ дуудла? Бидн хойр! Сарпуль орҗ кен эн дамшлт олзлла? Бидн хойр! Кедү зовлң-түрү үзҗ, зуна халунд, усн көлсән асхҗ кен көг тәвлһиг һардла? Цәвдрә Бор чи хойр! Әмтин түрүн болҗ нег җил бүкл отар хөөнәс хойр дәкҗ хурһ кен авла? Тадн! Әмтин түрүн болҗ тиим ик диилвр бәрситн, кен йөрәлә? Би!—гичкәд Арвн Викторович, тачкнҗ инәһәд босҗ ирәд, Сергейин ээм деер һаран тәвб.— Сергей, насарн болхла мини үрнлә әдлч, тегәд мини өгчәх селвг. Терүнә хөөн буцх зөв ман хойрт кен өгсмб? Кенчн күн зөв өгшго! Тииклә маңһдурас авн көг тәвлһниг урдк кевтән эклх кергтә,— Манжиков һаран зоотехникин әәмәс авб.

— Уга. Арвн Викторович, эврәннь седкләс буру йовдл һарһҗ чадш угав,— гиҗ Сергей номһар келв.

— Давтҗ хө хурһлулсиг буру, тус уга йовдл гиҗ кен чамд келв? — гиҗ райкомин сегләтр догшар сурв.

— Хойр җилин дуусн толһадан хадһла йовав. Эврәнм эклсн ик эндү, дурта засгла харһултн, буру гихн угав. Кесгтән бийдән хадһлад, эврәннь буруһан медәд, академийд сурһҗасн профессорт бичг бичләв. Терүнәс ирсн хәрүнь эн,— гиһәд зоотехник нег цаас хавтхасн һарһв.

— «Үнтә иньг, Сергей! Намаг ода күртл эс мартснчн ханҗанав. Намас бичг эс ирвчн, би чамд догшн, уурта бичг илгәхәр седҗәләв. Учрнь иим: «Мутулов Сергей гидг зоотехникин һардврта нег җилин эргцд хойр дәкҗ хө хурһлулв. Терүнә ик чинрнь, олзнь дала ик экономическ эффект өгчәнә» гиҗ нег газетд одахн умшв. Тер күн мини сурһсн Сергей болхий угай? — гиҗ би маһдлв. Чини бичгәр болхла тер күн мел чи болҗ һарвч.

Кедү җил чи нанд сурлач? Би эврәннь лекцдән тиим юм келлү-угай? Тиим эв-арһин тускар кен чамд келв? Би ичҗәнәв. мини арһта гисн. цуһараһаснь дота сандг медрлтә көвүн тиим йовдл һарһх гиҗ медсн угав. Бичгичн авад, мини селвг сурснлачнь ханҗанав, мини селвг: нег җилд хойрдад хө хурһлулна гисн — авантюризм. Гүн сурһуличн ул уга, дамшлтинчн ул уга йовдл. Хальмг тохмта тер, нанд ут бичг бичдг цол угаһинь эврән меднәч. Бийдән эс медгдсн тоотан ичлго сурҗа. Чини багш Николай Иванович»,— гиҗ Арвн Викторович бичгт бәәсиг умшв. дәкәд дамбрлсн бәәдлтәһәр сурв:— Кенәс ирсн бичгви?.

— Мини багш Николай Ивановичас,— гиҗ тернь келв.

— Тер бийнь консерватор бәәҗ ухаһан геесн көгшн күн бәәдлтә.

— Арвн Викторович, ю келҗәхмт? Энтн нарта орчлңд, нернь туурсн профессор, мана биологическ номин сәәнд тоолгдҗах номтнрин негнь,— гиҗ Сергей цәәлһв.

— Нә, Сергей Анджаевич, чамла зүтклдхәр бәәхшв, чини профессор йир сәнчн болг. Зуг давтҗ хө хурһлулһна дамшлтиг деерәс таасад, номтнр олзлҗ цааранднь шинҗлтхә гиҗәнә. Нанлачн эс зөвшәрсн деерәс, келгдшго нег зәңг чамд соңсхнав. Зуг ода деерән күүнд бичә тарха. Болҗану? — гиһәд Арвн Викторович Сергейүр һаран суңһв.

Келтн,— тернь соньмсҗ, һаран өгч зөрлцҗ хәләв.

— Нег җилин эргцд хойр дәкҗ хөд хурһлулад, зун хөн болһнас дундынар хойр зу шаху хурһд менд авад, тер ик дамшлтан районд тархасн төләднь, Цәвдрә Бо­рин бригад бүклдән. Һурвдгч фермин залач, Харһатин совхозин директор болн ах зоотехник Мутулов болн нань чигн терүнд орлцсн улс орденәр ачлгдх шиидвр һарсн бәәнә,— гиһәд Манжиков инәмсклҗ, хаҗудк хойриннь нүдинь хәләв.

«Нань чигн терүнд орлцсн улс» гиснднь — Манжиковин бийиннь нерн йовсмн. Болв терүгән эн хойрт келсн уга. Мохлаевин нүднә кирцәһәр хәләхлә, йир икәр соньмсв, тер келсиг иткв. Сергей түрүн авгтан итксн уга. Зөрц наадлҗана гиҗ санв. Болв сегләтр үн келҗәхинь медчкәд, седкләсн келв:—Хаҗһр шиидвр, маниг орденәр ачлх биш догшн шоодврла харһулх кергтә.

— Яһснднь? — гиҗ ода күртл тагчг суусн Мохлаев төрт орлцв.

— Әмтнә, деерк ахлачнрин нүд хааснднь. Әмтнә толһа икәр эргүлго эртәр гемән сурад, хаҗһран чиклхлә цуһараднь сән болх.

— Кен әмтнә нүд хаасмб? Болҗана! Бүкл часин тур­шарт, чамаг, бичкн күүкд кевтә, эвлҗәнәвдн! Кемрҗән цааранднь көдлшго болхла — дурнчн,— гиһәд Манжиков шүрүлкв.

— Намаг дуудсн болхла, мини келсн үг соңстн. Би бас чиләҗәнәв. Хойр зу шаху хурһ нег җилин эргцд зун хөн болһнас авла гиснтн хаҗһр һарсн даруһан тиим бәәсн үнн. Өдгә цагт, эндр өдр күртл тер хурһдастн әрә гиҗ зун хөрн хурһн үлдсн бәәнә. Ода тер отар хөөнд дәкҗ көг тәвхлә, һурвна кесн нег хүвнь хурһлхла сән. Иргчдән көг тәвхлә дөрвнә кесн нег хүвнь хурһлх угань темдг уга. Тегәд һурвн җилин эргцд Цәвдрә Борин отарас зун хөн болһнас әрә гиҗ җирн хурһн болҗ һархмн. Олзнь альд бәәнә? Урднь авдгар болхла, Цәвдрә Борин отарт зун хөн болһнас адгтан зун хурһ авад бәәһә. Тииклә алькнь олзта болҗана? Җилд нег хурһлулсний, аль хойр хурһлулсний? — гиҗ Сергей зөвәр урмдтаһар хәрүцв.

— Болҗ! чини лекц цааранднь соңсдг цол нанд уга. Ода хәрәд, маңһдур күртл ухал,— гиҗ Арвн Викторович, уурнь күрсн бийнь, бийән бәрҗ зогсв.

— Мини шиидвр негн. Ачллһна тускар бурушасн цаас эврән деегшән бичнәв,— гиһәд Сергей һархар седв.

— Кемрҗән мини келсн үгд эс орхла, маңһдур көдлмшәсн һарчанат. директорин көдлмшт харш болдг зо­отехник совхозд керг уга. Хәрнь тер

— Манжиков келх үгән чилсинь медүлхәр, мендлҗ һаран өглго доран эргв. Сергей йовҗ одв.

— Маңһдур селәнә эдл-ахун әңгин начальникд келәд, одакиг көдлмшәснь көөхмн. Зуг һарһх учр олҗ авх кергтә,— гиҗ Манжиков директорур хәләв.

— Терүнә һарһсн үүл дала: мөр күчн дүлҗ алла, кошарт түүмр өглә, өдрәр күүнлә ноолдла, күүнә күүк мекләд толһаһинь эргүллә, цааранднь тоолхла йир да­ла,— гиҗ Мохлаев келв.

— Йир сән. Эн хамгинь цуһараһинь бичәд маңһдур авад ир,— гиҗ Манжиков закв.

***

Зөвәр у кабинет. Барун булңгд зогсҗасн төмр сейф деер ик вентилятор, салькн теерм кевтә, дуһрад бәәнә. Һурвн ик терзнь секәтә. Кабинетд нарн туслцҗахш. Тер бийнь йир цунцг. Ямаранчн халунд киилгдән галстук зүүчкәд йовдг Арвн Викторович цаһан нейлон киилгиг тохаһасн давулад шамлчкҗ, деерк хойр товчнь сул, эврәннь стол һатц сууна. Тедүкнд, герин эрс дахулҗ тәвсн, улан цемгәр бүркәтә, ут столин өөр Дава Басангович сууна.

— Дава Басангович, мана интернатын школын ди­ректор Эрднин Һәрән тускар ямаран шиидвр кехәр бәәнәт? — гиҗ Манжиков сурв.

— Арвн Викторович, мана шиидвр, урднь танд келсн кевтән. Юңгад гихлә, хойрдгч бүртклһнә хөөн, урдкасн даву хаҗһр йовдлмуд һарһад бәәснь илдкгдҗәнә. Диг-дарань йир му. Сурһульчнрнь ном даслһарн җирхн про­цент. Тер процентиг немүлхин төлә, багшнриг шахад, күчәр сән темдг тәвүлдг бәәҗ. Дәкәд шаңһа мөңг болн хот-хол эврән авад идәд бәәснь бас илдкҗәнә. Сурһульчнрлә шүрүн. Һарһсн үүлнь болхла, көдлмшәснь сулдһх биш, нам цааҗла харһулх кергтә,— гиҗ Церенов цәәлһв.

— Үр Эрдниев эндр өрүн нанур ирлә. Комиссии илдксн тоотиг бурушаҗахш, зуг ода нег цөөкн җиләс пенсьт һархв гинә. «Хөөннь тиим йовдл һарһхшв. Көдлмштм хәрү үлдәтн гиҗ эрҗәнә. Танла күүндтн гихлә, йовҗ өгхш. «Өшәтәвдн»,— гинә. Тегәд танас селвг сурхар седләв,— гиҗ Манжиков соньмсв.

— Юн өшән? Баһ цагтан нам үүрлҗ йовлавдн,— гиҗ Дава Басангович алң болв.

— Та дү күргнь бәәҗлмт. дәкәд дү күүкинь хайчкҗт,— гиҗ Манжиков инәмсклв.

— Тиим цаг бас билә. Зуг би хайсн уга биләв. Ма­на җирһл тиим бәәҗ,— гиһәд Церенов арһул келчкәд, толһаһан өндәлһв.— Болв мини җирһлин хаалһ эн тер­лә ямаран залһатав? Юн учрар келҗәхитн, медҗәхшв.

Эн саамла үүдн секгдәд, Мөңкин Сарлин шаһасн толһа үзгдв.

— Үүдән хаатн! Кабинетд орҗ ирхәсн урд, үүд цокад, орх зөв сурх кергтә! — гиҗ Арвн Викторович эндәс зөвәр шүрүһәр келв.

— Арвн Викторович, ю келҗәхмт? Энтн Мөңкин Сарл! — гиҗ Церенов ормасн босҗ, үүдн тал һарв...

— Нанд кень йилһл уга! мана күүндвр чиләд уга! Түрүләд культур дасҗ авг! — гиҗ тернь келҗәнә.

— Эднлә әдл улс революц эс кесн бәәсмбг? — гиһәд Церенов хәрү өгн, үүд секв: — Сарл Менкенович, ортн, ортн! — Церенов өвгиг кабинетд орулҗ йовна.

— Мендвт! Таниг догшар күүндлдәд бәәхлә цүүгәтә гиҗ санув, дассн эврәннь хальмг авъясарн үүдитн цоклго орҗ ирсн бәәҗв. Гемим тәвҗ өгтн,— гиһәд өвгн Дава Басанговичин тәвсн стулд батлҗ сууһад, хавтхасн һанзан һарһв.— Тәмк татҗ болхий? — гиҗ сурснднь кабинетин эзн зөв өгв.— Нә, тадн күүкдтә-шуухтаһан маңна тиньгр бәнт? — гиҗ өвгн сурҗана.

— Цуг менд. Тадн, Соятинхн чигн, цуг менд, түрү-зуду уга бәәнәт? — гиҗ Дава Басангович сурв.

— Менде, менде. Соятинхн коммунизмд күрчксн бәәнә,—гиһәд Сарл өвгн инәмсклв.— Зуг чамаг «түрү-зүдү уга бәәнтә?» — гиҗ сурхла, ик кезәңк нег йовдл санандм орв. эс бурушахла келҗ өгсв,— гиҗ өвгн зөв сурв.

Арвн Викторович ода ирҗ эн өвгиг таньв. Манжиковиг райкомин сегләтр шиидхд эн өвгн конференц деер босҗ үг келлә. Терүнә хөөн конференцд делегат болҗ хойр дәкҗ ирлә. Терүнәс нааран харһад уга. тегәд мартгдад бәәҗ. Эврәннь гемән чиклхин төлә, өвгиг тиигҗ сурхла:— Келтн, келтн, Сарл Менкенович. Кен бурушах билә? Таниг өр цәәтлчн соңсхвдн,— гиһәд сегләтр адһад одв.

— Өр цәәтл үг келх цол чигн уга. Зөв өгчәхләтн, келхәс биш. Арвн нәәмдгч җил билә. Тиикд цаһачуд ма­на хотдудар болн селәдәр йовад, әмт дәәлҗ-даҗрад, малынь булаҗ авад бәәдг билә. Әмтн тасрха әң-әңгәр, тавад-арвад чигн йовдг билә. Бийән теднәс харсхин кергт бидн арвн хойр күн баахн отряд бүрдләвдн. Йисн орс, һурвн хальмг. Цуг сурһуль-эрдм уга. Угатя көвүд биләвдн. Хоорндасн Мишутин Иваниг командирт шиидвдн. Би Иванла хойр җил Яңхл балһсна үкрмүд хәрүлләв. Урднь Иван хойр җилд Аһш балһсна нег баахн фабрикд көдлсн бәәҗ. Тегәд түүг манас даву революцин төр меддг күн гиҗ санвдн. Иван бийнь зөргтә, худл келдго, цаһан седклтә көвүн билә. Зуг хойр үгин хоорнд: «мировой коммунизмин төлә». «Мировой коммунизмин нерн деерәс» — гидг авъяста болдмн. Нег дәкҗ бидн селәнә захд харулд зогсҗалавдн.

— Ваня, чи оньдин «мировой коммунизм» гиһәд келнәч. Коммунизм гиснь медгдҗәнә, болв «мировой» гидгнь, юн үгнь медгдхш,— гиҗ сурҗанав.

— Ха, ха! Чи нам «коммунизм» гисн үг меддго болхч. Коммунизм гисн юмби? — гиҗәнә.

— Яһад эс медҗәхмб? Коммунизм гисн цаһачудыг, баячудыг уга кех! — гиҗәнәв.

— Чик келҗәнәч. Зуг баячуд уга кечкәд, бидн яахмб? — гиҗ сурҗана.

— Яах билә. Цуһар әдл болх. Дән уга болх.

— Чик. Цуһар әдл гиснчн, юмб? Цуһар байн болхмб, аль угатя болхмб?—гиҗ тер нанас сурҗана. Эн сурвр намаг ик гидгәр муурдулв. «Әмт даҗрдг баячудла әдл яһҗ болхв гиҗ санҗанав. Кемрҗән угатя гиһәд келхлә, бас сән хәрү болҗ медгдхш. Юңгад гихлә, кевтән угатя үлдхлә, юуни төлә ноолдҗахмб? — гиҗ ухан орна. Иим түрү тоолврта бәәләв.

— Нә, болг. чамаг зоваҗ болшго. Нанла әдл сурһуль чамд уга,— гиҗ үүрм нанд санань зовсн күн болҗана. Түүг әрә гиҗ хойрдгч класст сурчаһад һарсинь би меддг бийм, эврәннь эс медсн төрән келүлҗ авхар тагчг бәәв.

Революц гисн, баячуд, цаһачуд уга кеһәд, угатьнр әдл бәәхмн, гиҗ чик келвч. Зуг мартлго дасҗ ав. Революцин хөөн негчн байн күн бәәх зөв уга. Угатя күн бас уга болхмн, цуһар әдл үлгүрнь: неҗәд үкр, тавад хөн, неҗәд мөрн, арвн десятин һазр өрк-бүл болһнд өгхмн. Терүнәс давуһар өгч болшго, дәкн баячуд һарч одх.

Медгдви?— гиҗ сурҗана.— мировой гисн үгнь, нар­та орчлң деер тиим революц кехмн гисн үг. Яах билә? Һанцхн бидн революц кечкәд бәәхмн биш. Оңдан орн-нутгин угатя әмтс, бас манла әдл, баячудан уга кетхә. Кемрҗән теднә чидл эс күрхлә, бидн дөң болхвдн. Ода медгдви? Орчлңгин коммунизм — гисн тиим болдмн — гиҗ үүрм нанд цәәлһҗәнә. Тиим «коммунизм» тер цагтан манд йир икәр таасгддг билә. Кишго баячудан уга кех төр мана эркн төр бәәсмн. Хөөннь мана отряд өсәд, тавн зун күн болад, Буденна мөртә церглә ниилвдн. Тенд бүкл хойр җилин туршарт медрлтә улс заагт йовад, «коммунизм», «революц» болн нань чигн нәрн төр дасад, тиим генн сурвр өгдгән уурвдн. Тегәд Иванла зәрмдән харһчкад: «Нә, Мишутин, коммунизм-гисн юн би­лә? Тер цагт кедү үкртә болхмб?» — гиһәд наадлад сурхла, ичәд үкн алддмн. Кен чамд тиигҗ зааҗ өглә? — гиһәд сурхла, Иван келдг билә:—Тер сурврт би эврән тааҗаһад хәрү өгләв. Кемрҗән медҗәхшв гиһәд келхлә хөөннь намаг эн иткхн уга, яһвчн би командир күн, энүнәс үлү медх зөвтәв, гиҗ дотран сандг биләв,— гиҗ инәдмн.

Түүшлҗ, түрү-зүдү бәәх улс ода цагт Соятд биш, нам мана советин орнд уга. Өдгә цагин баһчуд, манар болхла, хүвтә улс бәәҗ. Тегәд маниг нег төр танла хаһлтха гиҗ илгәлә. Нанла бас нег күн ирлә,— гиһәд өвгн үүдн тал хәләһәд, босхар седв.

— Сууҗатн, орҗ ирх,— болад Арвн Викторович, столин зах эркәһәрн дарад, электрическ хоңх җиңнүлв.

Удлго һазаһас Босха орҗ ирв.

— Эн күүкн мана комсомольск организацин сегләтр,— гиҗ Сарл цәәлһҗ өгв.— Тегәд мана хөөчнрин, баһчудын нерн деерәс тадниг эрк биш бюро деер эс гиҗ пленумд эн төр тәвәд, негнднь таслтха гиҗ сурҗанавдн. Өгүлсн бичгнь эн. Өвгн пиджакин дотр хавтх уудлад, машиһәр барлсн хойр давхр цаас һарһад, деерк цаасинь Арвн Викторовичд, доракинь Цереновд өгв.— Хоюрн әдл цаасн, негинь үлү барлсн юмн билә. Хоюрн хамдан бәәсн төләдән өгчәнәв.

Тер хойрнь авсн цаасдан умшв.

— Сарл Менкенович, таниг көгшн коммунист гиһәд би күндлнәв. Болв эн авч ирсн цааснтн, эндрәк мана өмн бәәх төрлә ирлцҗәхш. Мана орн-нутгт махн, ноосн, тосн кергтә. Терүг өскх-өргҗүлх мана эркн төр. Яһҗ мах-ноос өскхмб? мал өскәд, хө өскәд! Ямаран хаалһар, юн эв-арһар өскхмб? гиҗ сурснд, мана гүн номтнр, мана нүүрлгч хөөчнр: «Нег җилд хойр дәкҗ хө хурһлулҗ болхмн»,— гиҗ манд зааҗана. Тер дамшлтиг бидн бас тархах зөвтәвидн. Тиим дамшлт, манд бәәнү? Цәвдрә Борин бригад терүг йир сәәнәр олзлҗ нег җилд, зун хөн болһнас хойр зун хурһ авла. Терүг кен хаҗһр гиҗәнә?— Арвн Викторовичин дун сордад ирв.

— Цааранднь умштн. Цәвдрә Бортн — эврәннь кесн дамшлтан эндү һарһҗв гиҗ бичҗәнә. Хөөтндән отар бүклдән хусрх гиҗ келҗәнә. Тиим дамшлтта хөөч келсн хөөн иткх кергтә. Дәкнәс күүндәд, нег-негнәннь келсн үгиг сәәнәр оньһҗ, хаҗһран чиклх кергтә. Миниһәр болхла. тиим,— гиҗ Сарл өвгн келв.

— Уга. давтҗ хө хурһлулхиг уурулх биш, улм цааранднь делгрүлх мана эркн төр! Тиигҗ мини нерн деерәс тедндән күргҗ келтн.

Миниһәр болхла, эн цаас бичлһниг, зоотехник Мутуловин седвәрәр кегдҗәх йовдл. Көдлмшәснь көөһәд һарһчкхла, арднь әмт хутхҗ бийдән дөң авхар йовна. Уга. Терүнә санан кезәдчн күцшго! — гиҗ Арвн Викторович таслҗ келәд, ормасн босв.

— Мутулов Сергей эн цаасна тускар юм медсн уга. Бидн эврән бурушаҗанавдн,— гиҗ өвгн цәәлһв.

— Терүнә үг угаһар бичгдсн паасн гисиг, би кезәдкн иткш угав, мел терүнә ааль! Нег көгшн консерва­тор — профессорас бичг авчкад яахан медҗәхш. Хәрнь тер! Манжиков нааран-цааран йовдңнв.

Босха класстан багшин сурврт хәрү өгчәх сурһульч кевтә, босад зогсчкад сурв:

— Мутуловиг көдлмшәснь юңгад һарһсмт?

— Тер көвүн мана совхозд ирснәсн авн кедү сән тоот бүрдәв. Би көгшн му нүдәрн үзә бәәнәв. Болв көдлмшәсн көөгдх үүл һарһсинь соңсад угав,— гиҗ Сарл өвгн һундв.

— Ямаран йовдл һарһснд көдлмшәсн сулдхсна тус­кар, терүнә күч-көлснә дегтрнь бичәтә бәәнә. Соньмсҗах улс тендәс медхт. Эндрәк мана күүндвр оңдан,— гиҗ Манжиков күүндвр сольхар седв.

— Арвн Викторович, һооднь тәвсн төрәс хальтрҗ һархмн биш. Сарл Менкенович чик келҗәнә. Эн төриг бюрон заседань деер эс гиҗ пленум деер тәвхмн гиҗ санҗанав. Тер төр күүндхәс урд гүн номтнрла болн специалистнрлә селвлцх кергтә,— гиҗ ода күртл тагчг суусн, Церенов келҗәнә.

— Дава Басангович, эн хойр күн мана шиидвр медхш. Эс медсн улс келх зөвтә. Та эврән дегәд сәәхн меднәт! Давтҗ хө хурһлулһн дала олз-ору өгчәнә. Терүг эклҗ делгрүлсн улсиг ачлхмн гиһәд эврән шиидәд һарһчкад, арднь ирҗ хәрү буцхла, маниг кен, ямаран улс гиҗ санхмб? Терүгинь юңгад эс тоолнат? — гиһәд Арвн Викторович чаңһрад, дууһан өөдлүләд ирв.

— Кемрҗән һанцхн тер боодг болҗахла, дала әәх юмн уга. эксперимент кесн күүг цааҗла күн хацһулшго. эс эндүрдг күн уга. Мини одсн эдл-аху болһнд эн экспериментиг таасҗах негчн күн уга,—гиҗ Дава Басангович келв.

— Эн эв-арһиг кен бурушаҗана? Һанцхн Мутулов Сергей! Нань күүнә бурушасиг соңсад угав,— гиҗ Манжиков стол деерк цаас хуран бәәҗ келв.

— Не, бидн һурвн яахмб? маниг күүнд тоолҗахшвт? дәкәд, тер әмтн бәәсн, арвн хойр хөөч, хөрн комсомольцнрин бичсн цаасн яахмб? — гиҗ Сарл өвгн келв.

— Тадн цугтан Мутуловин келсәр зүткҗәнәт. Дава Басангович тиигҗ дөңгдгнь өңгдан учрта. Эврәннь көвүһән харсҗана. Эцкин седкл би медҗәнәв. Тиигҗ келх зөвтә. Зуг мана олна керг, партин тәвсн төр, эврә төрәс өөдән болх зөвтә,— гиҗ Манжиков невчк номһрв.

— Юн көвүн, кенә көвүн? Экләд келсн үгән цааранднь цәәлһҗ өгхитн сурҗанав.— Дава Басангович ормасн босҗ келв.

— Күләҗәтн. Эднлә күүндврән чиләчкәд, танд келҗ өгсв,— гиҗ тернь өмнәснь хөрв.

— Келтн. Ода келтн. Мини җирһлин хаалһд күүнәс нуух юмн уга. Сарл Менкенович намаг ик бичкнәсм авн меднә. Көгшн коммунистәс би нуушчгн угав. Босха ком­сомольск организацин һардач. Тегәд мини сургчм, келтн тер үгән,— гиҗ Церенов эрв.

— Тер бийнь, күләҗәтн. Дәкәд ямаран керг бәәнә?— гиһәд Манжиков, өвгн күүкн хойрур эргв.

— Эн төриг таслад иртн гиҗ маниг нааран илгәлә. Кемрҗән эврән таслҗ эс чадхла, хургт тәвх үгән өгтн,— гиҗ өвгн босад зогсчкад сурв.

— Сән. Түрүн болсн заседань деер эн төриг тәвнәвдн. Нә, болҗану? — Арвн Викторович өвгнд һаран өгв.

— Болҗана. менд бәәтн. Дава Басангович, манахнур ирҗәтн! — гиҗ өвгн бас мендлв.

— Ирнәв. Удлго ирнәв,— гиҗ тернь хәрү өгв.

Өвгн күүкн хойр һарч одв.

— Дава Басангович, теднә өөр келх санан уга билә. Зуг уурм күрәд, амнасм алдрҗ одв. Гемим тәвҗ өгтн,— гиҗ Манжиков сурв.

— Ямаран гем тәвҗ өгх, юн көвүнә тускар үг келхәр бәәхитн нанд медгдҗәхн уга «үгинь илнь сән, ичрин далднь сән» — гидг, тииклә һооднь келчктн.

— Та, эврән медә бәәҗ, нанар юңгад келүлхәр седнәт? — гиҗ Манжиков келв.— Зуг эврәннь көвүһән юңгад әмтнәс нууҗахитн нанд медгдхш. Кезәнә давсн төриг кен танла көөлдх билә? — Мутулов Сергейиг мини көвүн биш, гиҗ нууҗ чадхвт? —Манжиковиг иигҗ келхлә, босҗ йовсн Церенов хәрү сууһад, маңнаннь көлс арчв.

— Арвн Викторович, би бас зүрктә күмб. Эн келсн үгән даахт! Ю келҗәх күмбт?— гиҗ Дава Басангович бөкртсн дууһар келв.

— Муутла Сергей тана һарһсн көвүһинь би меднәв, йир сәәнәр меднәв. Зуг ода ирҗ юуһинь нуунат. Урднь, бичкн цагтнь, алимент өгшгоһар нууҗ болхмн билә, ода хәрү бийәснь дөөңнҗ болҗана,— гиҗ Арвн Викторович келлһнлә, стол деерк телефон җиңнв.

— Алло!., Манжиков соңсҗана...— Кен? Кезә? Кен ирхмб? Эврән? Ю белдхмб? Нә, нә! — гиһәд Манжиков трубкан хәрү тәвчкв.

Терүг күүндә бәәтл чирәһинь хәләсн Дава Басангович «зөвәр ик догшн зәңг соңссн бәәдлтә» гиҗ бодв.

Арвн Викторович, чирәнь цәәҗ одсн, кабинет дотраһарн зөвәр удан, негчн үг келлго, йовдңнҗаһад, Цереновин өөрк стул деер ирҗ суув.

— Дава Басангович, хойр җил хамдан көдлҗәнәвдн. Хоорндан цүүгх, зүткх чигн йовдл харһдг билә. Зуг би һанцхн эврәннь төлә тиигҗ, иньгтән өшәтн болхар ноолдад йовсн угав. Мини һанцхн күцлм, некврм, итклм, ноолдам: партин даалһвр цаглань күцәх. Терүнәс талдан седкл нанд уга билә. Тегәд мини танас сургчм, эндрәк мини келсн үг тәвҗ өгтн. Ахрар келхд: Эрднин Өлзәт тана урдк гергн бәәҗ. Муутла Сергей оңдан күүнә нерәр бичгдг болвчн, тана һарһсн көвүн болҗ һарв. Хөрн тавн җилин туршарт таниг алимент өгшгоһар, альд йовхан медүлго йовҗ гинә. Эн зәңгиг нанд Эрднин Һәрә эндр келв. Тегәд мини дү күүк хәрүлсндән, өшәркәд, намаг засглҗана гинә,— болҗ Манжиков келв.— Тернь мана эврә төр. Ода деерән тер төриг мартхмн. Юңгад гихлә, маңһдур манахнд пленум кехәр «мана эзн» бийәрн ирхмн. Ямаран төрнь медгдҗәхш. Зуг тооцана док­лад бел ке гивв. Ода җилин өрәләр юн тооцан бәәдв? Арһ уга, белдх кергтә. Хоюрн эндр сөөнь бийднь тооцаһан бичх зөвтәвдн. Ода әңгин һардачнриг болн бюрон чледиг дуудулх кергтә,— гиҗ сегләтр, аш сүүлднь, келв.

Манжиковин үүмсн бәәдл Церенов оньһв. «Эн үүмх зөвтә. Хара болҗах хург биш. Сүл цагт энүнә һарһсн эндүс дала, мел эврән, һанцарн кехәр, күцәхәр йова йовҗ иим дашканла харһҗана»,— гиҗ Церенов негдгч сегләтртән санань зовв.

***

Өлзәт Эрдниевна үдин хотан ууһад, ааһ саван хурачкад, урдк авъясарн көвүнәннь унтдг өрәд орҗ ирв. Стол деер икдүләд рамкд тәвчксн Сергейин зург бәәнә. Һартан бәрҗ йовсн альчурарн зургин тоосинь арччкад, түүг хәләһәд инәмсклв.

— Иим удан альд йовад йовнач, сәәхн иньгм? Нанд ямаран уудьвртаһинь эврән эс меднч? Аль «экин седкл — үрнд, үрнә седкл — көдәд, гидг үлгүр чик болхий? Уга. Мини көвүн тиим биш. Зүркнәннь нег булңгднь ма­мань хадһлата йовх. Тиим эсий, Сережа?» — гиһәд эк зургиг хәрү ормднь тәвчкәд, гүүнәр саналдв.— Сережа, Сережа! Чи мамасн юуһан болвчн нуухшч. Мамачн болхла, хөр һар җилд чамасн нууһад бәәһәв. Ода яһсн сән болх? Цааранднь тагчг бәәҗ болшго. Ирхләнь келнәв. Гемән сурнав,— Өлзәт Эрдниевна көвүнәннь зургла күүндәд сууҗ, күн орҗ ирсиг соңссн уга.

— Кук, кук! мама, альд бәәнәч? Кук, кук! — гиһәд Сергей, хаҗудк өрәд келхләнь, экнь адһҗ өмнәснь тосв.

— Мама, чамаг күүнлә күүндҗәнә болһв,— гиҗ Сер­гей, экән теврҗ халхаснь умсчкәд, сурв.

— Кенлә күүндх биләв? Чини зургла күүндҗәнәв,— гиҗ экнь көвүндән үнән келв. Би чамд кесг җилин тур­шарт нууһад йовсн нег үгән келхәр седләв, зуг ода сууһад, хотан уучк,— Өлзәт адһад хотынь бел кев.

— Юн нуувчви? — болад Сергей алң болв.

— Нә, йовдл ямаран болв? — гиҗ экнь дальтрв.

— Йир сән. Хойр хонгт негдгч сегләтриг күләвв. Гертән уга бәәҗ. мини келсиг болһамҗтаһар соңсчкад, бюрон чледән, ик специалистнр номтнр цуглулад, хург кев. Манас урд бас әмтс тер төрин тускар, давтҗ хө хурһлуллһн дала олз уга эв-арһ, цааранднь өргәр терүг олзлҗ болшго,— гиҗ зәңглсн бәәҗ. Тегәд цуг хурад, цуглрад йовҗ тер ик күүнлвр болв. Цааранднь тер эв-арһиг республикд олзлхмн биш гиҗ шиидвр авлцхав. Үнн кезәдчн диилх зөвтә гиҗ чамд эс келлүв? — гиһәд Сергей байрлв.

— Йир сән. Көдлмшин тускар келвчи?—гиҗ эк сурв.

— Уга. Көдлмшин тускар кендчн келсн угав. Санаһан бичә зов. Намаг управлень оңдан совхозд ах зоо­техник болхмч гилә. Би зөв өгсн угав. Эн совхоздан яһад болвчн улднәв. Мини ормд һурвдгч фермин зоотех­ник нааран авч ирв. Би терүнә ормд однав,— гиҗ Сер­гей келв.

— Ю келҗәхмч? Академий чиләсн күүг фермд тәвдви? — гиҗ экнь сүрдв.

— Мама, би портфель хәәҗәхшв? Нам тенд номин шинҗлтәр көдлмш кехд амр. Дәкәд тенд Хальмг тохмта малла ямаран шинҗлтин көдлмш кеҗәхиг мед? Мама, мартн гиҗәҗв: Нанд орден өгх цаас кеснь үнн бәәҗ. Тегәд, орден нанд керго, мини кесн көдлмш тиим ик ачлт өгхәс баһ гиҗ эрлһ орулҗ өгв.

— Чик. Орден авад зүүчкәд, дәкәд әмтнә чирә хәләҗ болшго ичкевт. Күцц хойр җил көдләд уга бәәҗ тиим ик ачллһ авч болдви? — гиҗ экнь көвүндән зөв өгв.

— Терчнь гем уга. Хойр җилин туршарт ю болвчн кеҗ болхмн. Болв намаг нег җилд хойр дәкҗ хө хурһлулснд өгхәр бәәх ачллһн. Тернь үнн. Болв цааранднь тиигҗ хурһлулдг арһ бәәсн болхла, тер ачлһ авч болхмн билә. Зуг тиим арһ уга. Күүнә угд орад бийлән дала нер авв. Гем уга. хөөннь ухата болхв. Мама, одак келхәр бәәсн нуувччн юн билә? — гиҗ көвүнь экиннь келсн үгиг сергәв.

Көвүнәннь сурвр соңса бәәсн бийнь, өгсн амн үг өрчәсн һарлго бәәв. «Яһҗ эклҗ келхв? Альк цагас авн эклхв?» — гиһәд Өлзәт, урдк кесг җил болсн зовлңган санад оркхлань, хойр нүднәснь цальград нульмсн һооҗв.

— Мама, яһвчи? Буйн болх, келшго үг болхла, бичә кел,— гиһәд Сергей экүрн шилтҗ хәләв.

Өлзәт зөвәрт нүдән арчад, тагчг бәәҗәһәд, һартан бәәҗәсн альчурарн стулин нурһн деер тәвчкн, көвүнүрн шилтҗ хәләв.

— Болһамҗтаһар соңс, Сережа! Сәәнәр соңсчкад намаг ямаран засгла харһулхан эврән шиид. Хөр һар җилд чамас нууһа биләв. Зуг царанднь нууҗ бәәдг чидл уга. Нууһад бәәсн мини, гем,— гиҗ эк келврән эклхәр седв.

— Мама, нанд му болх йовдл чамаг һарһсн гиҗ санҗахшв. Кемрҗән эндү һарһад орксн болхла, нанд чини зарһч болдг йосн уга. Чи намаг һарһад, өскәд, кү кесн эк! Кемрҗән эвго үг болхла бичә кел.

— Уга, Сережа! Тиим биш. Намаг һарад уга бәәтл, эцкичнь авч одла...

— Би меднәв. Халхин һол тал одсн,— гиҗ көвүнь тосҗ келв.

— Уга... чамаг һархла, мана Һәрә Муутла Анҗа хойр ирәд, намаг мекләд, оңдан күүнә нерн деер чамаг бичүлсн болдг. Эндр өдр күртл, эврә бийән гемшәһәд йовнав! Минь тиикд, бурушасн негхн үг келсн болхла, эндрәк дашката күүндвр һарх угачн бәәсн! Хәрнь намаг салвлҗ сурлго, сүл күртл соңс. Урднь болхла, чини насн одачн бичкн, невчк төлҗәд, бийднь ухан орад өсхләнь келнәв гиһәд йовлав. Хооран саадг учрм тер. Ода зөргшсн деерән келчкнәв, дәкәд саак ахр ухан харш болх. Ашднь чини соңсх тер,— гиһәд Өлзәт Эрдниевна, нег кииһәр, тууль мет, эклв.

— Мама, би чамаг гемшәҗ чадхий? — гиһәд Сергей экиннь ээмәс барун һарарн теврәд, зунһарарн нудинь арчҗ өгв.— Зуг, мама, чамас негхн үг сурхар седләв...

— Сурхнчн, сәәхн иньгм. Ода негн биш, нам хөрн үгәсчн әәш угав,— гиҗ Өлзәт шугшн бәәҗ зөв өгв.

— Мама, тер намаг эврәннь көвүг келнү?

— Уга. Медх зөв уга. Юңгад гихлә, Һәрә ман хойрас талдан күн меддмн биш.

— Һәрә келсн уга болхий?

— Уга. Би амн үгинь авчклав. Келх зөв уга. Би болхла, Дава Басанговичлә эндр өдр күртл нүүрцҗ үзәд угав. Одак аэропортд деер...— гиҗ экнь хәрү өгчәтл, һазаһас адһсн бәәдлтә Арлтан гууһәд орҗ ирв.

— Өлзәт Эрдниевна, шулудтн, гүрм болҗ одв!

— Юн болва? — гиһәд эк-көвүн хойр үүмлдәд одв.

— Дава Басанговичин йовсн машин көлврҗ. Мана ферм деер бәәнә. Шулудтн, ухан уга бәәнә,— гиһәд Арлтан адһав.

Дассн авъясарн Өлзәт Эрдниевна, оньдин белн бәәдг бичкн чемодаһан шүүрч авад, көвүнүрн хәләв.

— Шулуһар, мама! Эмчмч! — гиҗ Сергей келв.

— Һурвулн цувлдад һарч ирв. Арлтана мотоцикл үүдн хоорнд зогсҗана.

— Та хойр адһтн! Би гаражас эврәннь мотоцикл ав­ад, ардастн күцхв,— гиҗ Сергей бас адһв.

Гаражд Сергей ирхлә, әмтн үдин хотдан одсн бәәҗ.

Селәнә захд бәәсн гаражин һардачас түлкүр авч иртл, ик удан болсн уга. Зуг тер цаг Сергейд бүкл җил болҗ медгдв. «Күүнә җирһл гисн җигтә юмн. Һарһсн эцкән өөрән бәәсн бийнь эс медх. Тер бас көвүн бәәхиг меддг арһ уга. Эврәннь баһ биш наснд кедү түрү үзсн болхв тер? Адгнь келхд, эн сүл хойр җилин туршарт, авсн гергнәсн хаһцад, ор һанцхн күүкән гееһәд, кедү зовлң эдлв. Тер бийнь негчнь күүнд эврәннь зовлңган медүлхш. Адгтан, һарсн көвүһән менд бәәхиг медхләрн седклнь бүлән болх билә. Терүгән үзлго, иим ик зеткрлә харһна гидг. Әмд үлдсн болтха. Толһань менд болсн хөөн, хамг үзгдсн тоот мартгдх. Би терүг хайхн угав»,— гиҗ Сергей шиидв.

Соятин захар орҗ ирв. «Альд бәәдг болхви?» — гиһәд сана йовтлнь, Сарл өвгнә һаза хәрглдсн әмтн үзгдв.

— Негдгч сегләтрт золһҗ йовнч? — гиҗ Кортк өмнәс тосв.

Әмтн дунд Делә үзгдв.

— Юн негдгч сегләтрв? Дава Басанговичин машин көлврсиг соңслав,— гиҗ Сергей келв.

— А, тииклә зәңгәс ард үлдсн бәәҗч! Өцклдүр болсн хургт Манжиковиг һарһад, Цереновиг ормднь орулҗ,— гиҗ нег көвүн цәәлһв.

— Нанд эк толһань медгдҗәхш. Шавтсн күн альд бәәнә? — гиҗ Сергей Деләһүр хәләв.

— Аавинд бәәнә, әмт орулҗахш. Өлзәт Эрдниевна ирәд, эм өгәд, шавинь бооҗана.

— Хамдан герүр орий,— гиҗ Сергей Деләд толһаһарн докъя өгв.

Санл Менкеновичин орн деер, нүдн амн хойринь әрә үлдәһәд, цаһан сернҗләр толһаһинь ораһад боочксн. Дава Басангович кевтнә. Өлзәт Эрдниевна толһа тустнь стул деер сууна. Сарл Менкенович, Арлтан, Босха һурвн көл тустнь сууна.

— Гемим тәвҗ өгтн. Минь одахн, негхн час хооран медүв, эцк,— гиһәд Сергей, орна өмн адһн сөгдәд, Цереновин барун һариннь атхҗ, үүмҗ келв.

— Ю келҗәхмч? Би чамас гемән сурх зөвтәв.— болҗ Дава Басангович, бас үүмәд цааранчнь үг келҗ чадлго, һариннь альхар Сергейин өрч илв. Хойр нүднәннь булңгас һарсн нульмсн халхаснь һооҗв.

— Ханҗанав,— гиҗ Сергей арһул келв.

— Таниг өскәд, босхад кү кесн партьдан ханх кергтә.

Хойр җилин туршарт тана, баһчудын кеһәд, күцәһәд йовсн тоотиг эврән үзв, медв. Сарл Менкенович болн мини үйин улс, танар болхла, даву түрү-зүдү, зовлң, дән-дәәснәс көлтә, үзүвдн. Болв эндр мана бәәх бәәдлҗирһл, тиикд мана күцл кесн ицл билә. Тадн, бапчуд, эн кевтән, омгта, түрү-зүдүһәс әәдго баатрмуд болтн. Таниг эндр омгшулҗах, теткҗәх чидлнь юмби? — гиҗ Дава Басангович арһул сурв.

— Усна экн — булг гиҗ келдг,— гиһәд Сарл Менкенович үгд орлцв. Парть — цуг күцәмҗин, диилврин, хөв кишгин булг.