НҮР ҮГ

Бичәч Бадмин Алексей мана Хальмг литературт эврә темтәһән ирсн болдг. «Хальмг үнн» газетд 1957-гч җил түрүн болҗ барлгдсн «Эцкин сүл үг» гидг зурц-нертә трактористин тускар билә. Тер зурц Алдр Октябрин 40-гч җилин өөнд нерәдҗ кесн конкурсд негдгч мөрә авла.

Түүнә хөөн Бадмин Алексей цөөкн келврмүд биччкәд, Хальмг дегтр һарһачд генткн «Алтн шорад даргддго» гидг ик роман авч ирв. Тер романдан бичәч селәнә күч-көлсчнрин бәәдл-җирһлиг ик өнр-өргәр үзүлсн деерән, селән һазрт ямр ик шин хуврлт һарчахиг айтаһар зурсн болдг. «Алтн шорад даргддго» гидг дегтрәс бидн мана олн келн-әмтни һол ниицә — Хальмг орс әмтни иньглт бахмҗтаһар медүвдн.

Ода Бадмин Алексейин үүдәсн эн шин роман тана медлд болн хәләмҗд өггдҗәнә. Эн дегтр юуна тускарв?.

Эн бичәчин түрүн романа редакторнь бас би биләв. Бадмин Алексей бичҗәх улсиннь заң-бәәриг болн үзүлҗәх керг-үүлиннь учр-утхиг гүүнәр болн тохнятаһар медлһнь—намаг икәр байрлулсн деерән өврмҗтә келә. Бичәч бичҗәх тоотан сәәнәр медхлә, тер цагт күцәңһүстә дегтр үүднә — гиҗ урднь келчксн цецн үг, эн саамд дәкәд нег батлгдв. Бадмин Алексей урднь селәнә эдл-ахун халхар көдлҗ йовсн учрар, терүнә үүдәсн дегтр учр-утхарн гүн болна.

Ода эн шин романан «Усна экн — булг» гиҗ нерәдҗәнә, тер үлгүрин утх — захан күүнд темдгтә. Болв бичәч бүкл үүдәврән тиигҗ нерәдхләрн, тер үлгүрт шин ямр гүн янз өгчәнә?

Тиим тоолвр бас мана уханд орх зөвтә. Советин олн-әмтнә хөв-кишгин болн бәәдл-җирһлин экн — мана ээҗ комму­на парть. Болв коммуна партин тәвсн төриг селәнә эдл-ахун күч-көлсчнр, тедн дунд нег үлү — специалистнр, яһҗ көдлмштән олзлна, түүгәр һардвр кенә? Бичәч эн романд тер тоотиг йир сәәнәр үзүлҗәнә.

Романа һол герой — Муутла Сергей, баһ наста специалист, Москвад селәнә эдл-ахун академ чиләһәд ирчкәд, халун зүркәрн, баһ насни зальта седкләрн, төрскн теегән шин бәәдләр, шин эв-арһар улм кеерүлҗ хүврүлхәр зүткнә. Зуг җирһлин хаалһ, теегин хаалһла әдл, җаңһрта болна. Түрүләд чик болҗ тоолгдҗасн керг-төр бәәдл-җирһлин көрңглә харһад, чиңнүр деер тәвснлә әдл, шүүһәд-шалһад хәләхлә, хаҗһр чигн болҗ һардг зөвтә. Кемр чини эклсн төрчн хөөннь хаҗһр болхла, тиигәд яахмб? Нерән һуташ уган кергт, нууһад бәәхмб, аль кедү ичртә-һутрта болвчн, олна өмн эврә эндүһән келәд, цәәлһәд, хаҗһран цаглань чиклхмб? Яһсн сән болх?.

Бадмин Алексейин шин романд һанцхн деер келгдсн төр биш түүнәс даву чигн бачм болн хурц төрмүд тәвгдҗ. Зуг тадн эн дегтрлә таньлдхларн, негчн күн төвкнүн умшхн угат, юңгад гихлә, романд үзүлгдҗәх тоот тана, мана бәәдл-җирһллә ирлцңһү болн зәрм тоотнь хооран сааҗ болш уга, дарунь чиклх бачм төрмүд.

Бичәч, кемр терүнд эврә келн-әмтнә бәәдл-җирһл болн эңкр һазр-уснаннь хүврлт йосндан үнтә, ээлтә, хәәртә, болхла, төрскән, теегән шинрүллһнд, мөңкрүлхд орлцх зөвтә.

Балакан Алексей.

Усна экн булг

Һал үд. Харһаһар хавчад кесн утувцр болн маштг гер. Эн теегин аэропорт. Терүнә нурһн талас, өдн мет гиигн, «ЯК»-муд, цармудт зүүдг ярм мет давхр җивртә, хашң нислһтә дәәнә цагт «кукурузник» гиҗ нерәдгдсн «АН-2» болн шора тоосар шуурһ татсн, олн зүсн «ИЛ»муд ирҗ зәрмнь буулдад, зәрмнь нислдәд һарад бәәцхәнә.

Сүүдрт өлгәтә бәәсн термометрин мөңгн усньн һучн зурһан градуст күрәд зогсҗ. Аһар эврән шатҗах үнртә. Сүркә цунцг. Герин сүүдр дахулад тәвсн скамейкст энд-тенд, хошад-һурвад әмтс сууцхана. Тедн дунд хот идҗәцхәхнь, газет, дегтр умшҗахнь бәәнә. Әмтин захин скамейк деер, һаңгин көвкр үүлнә зүстә, бор шеемг костюмта, чиндр цаһан киилг деер намч эрәтә хар галстук боосн, нарна толяс нүдән хальчлсн өвр иштә хар козлдурта залу газет хәләҗ сууна. Тер буурлтад бәәсн үсән «заран» хәәчлцәр кирһҗ, түүнә кезәнә нег цагт ке болн эвтәкн бәәсн билтәл гиҗ сангдм, төгрг шар чирәднь, өр эс өвдсн заячнь өрү-сөрү керчсн болн гүн хурнясд үлдәҗ.

Күрң зүстә, хәврһдән шатр эрәтә «Волга» балһсн та­лас җивҗ ирн, аэропортын сүүдрт суусн әмтсин өөр ирҗ зогсв. дотраснь, цогц-махмудтнь дахлцсн чесунча цаһан костюмта, гилвксн болн герлтә хар үсән гиҗг деерән мошкад боочксн, гиҗгтә күүкнлә әдл гиигн цогцта, көлиннь хойр шилвнь, кевд цокад һарһчксн мет, ке-сәәхн күүкд күн буув. Тер, хооһшла әдл, ут хоңшарта туфлин хадасн болсн нәрхн давхргар халун нарнд хәәләд бәәсн асфальтд цоолҗ орм үлдәһәд ишкв. Күүкд күн, болчксн хар чи мет цевр, төгрг нүдәрн суусн улсиг гилс гиҗ хәләчкәд, одак залуһин суусн скамейкин нег захднь одад, мөчлдҗ сун, һартан йовсн эвтәкн түңгрцгәсн төгрг чирә үздг һарһҗ авад, бийән гердҗ, альчуриннь үзүрәр чирәһән арчв.

— Зун хөрн негдгч рейсәр Комсомольскас һарсн са­молет ирҗ буув. Хойр зун тәвн нәәмдгч рейсд Әәдрхн тал нисх әмтс билетән темдглхитн сурҗанавдн,— гиһәд герин эрст өлгәтә бәәсн төгрг хар репродукторас, дикторин келсн үг тасрхан уга соңсгдна.

«Далвң-далвң» гиҗ асхн һолас хәрҗ йовх цадхлң нуһсн мет, хойр талан нәәхләд, түнтг мет тарһн цогцинь, ахрхн хойр көлнь әрә дааҗ йовх гиҗ келм бәәдлтә, хавтха чирәтә хар эмгн һартан бичкн улан хәәрцг бәрсн, аэропортын герәс һарч ирв. Энд-тендән шилтҗ, тер суух сул орм хәләв.

— Делгр, нааран ирҗ суутн,— гиҗ минь одахн ма­шин деерәс буусн, күүкд күн, эмгиг таняд, бийүрн дуудв.

— Намаг таньх кен болхви энчн и?— гиҗ эмгн, усн гүүсн уутьхн нүдәрн шилтн хәләв.— Ю хәәмнь, Өлзәт билчи? — гиҗ, улм алң болад, өмнәсн боссн күүкд күүг теврҗ, барун халхаснь үмсв.

— Не, күүкдтә-шууһдтаһан менд маңна тиньгр бәәнчи?— гиҗ, хаҗуднь сун йовҗ, эмгн сурв.

— Бәәнә. Цуг мендвдн,— гиҗ тернь хәрүцв.

— Ю, хәәмнь, күүкдәс одак нег көвүтәһән болхговч? Аль хәрд һарад, шинәс үртә-садта болҗ йовнчи?

— Баһ цагтан эс хәрд һарсн күн ода ирҗ тиим йовдл һарһҗ болдв?— гиҗ тернь хәрү өгв.

— Ода ирҗ гисн юн үгв? Чи ода бийнь баахн берин бәәдлтәч. Сиврт манла бәәҗәһәд салҗ нүүснәс нааран, чи баһрсн бәәдл һарчҗ! Терүнәс нааран арв шаху җил эс болви? Тиигхд чини ах чи ь Һәрә ирҗ, Хасгин орнур нүүлһҗ эс авлу?— гиһәд, эмгн сурврмудиг дарцулад бәәв.

— Э, тиим билә. Хасгин нутг орад нүүчкәд, Хальмг Таңһч бүрдхлә, нааран нүүҗ ирләвдн,— гиҗ тернь хәрү өгв.

— Көвүнчн ода сурһулян чиләһәд көдлҗәдг болх?— болҗ эмгн, хавтхасн цаһан мөңгн цокурта һанз һарһҗ, тәмк нерн, батлҗ суув.

— Школин хөөн һурвн җил көдлҗәһәд, институтд ор­ла, терүгән чиләһәд, эндр самолетәр ирхмн. Тегәд тосҗ ирләв,— гиҗ Өлзәт келв.

— Ода бийнь гер-мал болад угай?

— Уга.

— Наснь кедү күрв?

— Ода хөрн зурһата.

— Ю, мана цаг болхла хойр-һурвн күүкдтә бәәх насн. Баһ цагтнь гер авад өгчкх кергтә. Эс гиҗ баһчудтн елдң болад үрҗ одцхана,— гиҗ Делгр сүв-селвгән өгв.

— Эврән бийнь эс медхий? Мана келсәр болшголм,— гиҗ Өлзәт саналдв.

— Ю, хәәмнь, Өлзәт минь, чи, һарһсн экнь эс келхлә, кен келхви? Баахн күүг зааһад закрад бәәх кергтә,— Делгр Өлзәтүр дәвн йовҗ өөрдҗ сууһад, әмтнд соңсгдшгоһар шимлдн келв:— манахнд нег айта гидг күүкн бәәнә. Ирсн цагтнь би тер көвүһичн тер күүкнлә таньлдулҗ үзсв.

— Уга. Делгр, тертн мана келсәр болшго. Эврән күүк олад авчксн бәәдлтә. Одахн бичсн бичгтән нег күүкнлә таньлдув гиҗ. Йир икәр таасгдҗахар бичҗ,— гиҗ Өлзәт инәмсклҗ келв.

— Ю, олн бурхд минь, терчнь мини зе күүкн эс болхинь. Бас Москвад сурһуль сурчана. Неринь бичсмн угай? Кен гинә?

— Бичҗ. Нина. Эмгн Өлзәтиг күцц келүлл уга.

— Не, би келә билүв. Бидн йова йовҗ худнр болн гиҗәнәвдн. «Хуучна хогинь тасллго, шинин шиирәс бәрнә»,— гидг эн. Кезәнә чини наһцхин ачд, мини худ өвгнә төрл күүкн йовла. Ода болхла, улм өөрхн элгн-садн болн гиҗәнәвдн... Элсн ацан болхас биш, элгн ацан болдм биш,— гиһәд, эмгн улм доран дәвн, зүн оочан ханцнаннь үзүрәр арчв.

— Делгр, та эндүрҗәнәт. Тертн тана зе күүкн биш болх бәәдлтә,— гиҗ, Өлзәт эмгнә зе күүкн эс болснднь бийнь гемтә кевтә, эмәсн бәәдлтәһәр башрдҗ келв.

— Яһад эс болҗахмби? мини зе күүкнә нернь — Ниналм,— болҗана.

— Бийиннь нерн әдл болвчн, өвк эцкиннь нерн оңдан,— гив.

— Кенә күүкмб терчн? Эцкнь кемби?— гиһәд, эмгн уурлсн бәәдлтәһәр угзрад, хормаһан саҗн, доран нүүхлзв. — Өвкиннь нерн — Рубцова. Эцкиннь — Давид гинә,— болв.

Скамейкин захд суусн хар козлдурта залу, эн үгинь соңсн, һартан бәрҗәсн газетән һазрт унһан, зүн хәврһәрн сүүҗлдәд, альхарн өрчән бәрҗ түңгшв. Энүгинь хоорндан халад үг күүндҗәсн хойр күүкд улс оньһсн уга.

Кевлг болсн өңгтә, бавһцр бәәдлтә күүкд күн хаҗуднь ирҗ түрүн суухла, Дава оньган өгсн уга билә. Зуг эмгиг экләд дуудснас авн энүнә дун таньдг күүнә бәәдлтә болв. Дәкәд Делгр өөрдҗ ирәд, неринь келәд, күүндвр эклснәс нааран, эн йосндан таньчкад, яахан медҗ чадлго, газет хәләсн болад суув. Зуг күүкнәннь нер соңсчкад, энүнә зүркинь зүүһәр хатхсн болад одв. «Акад юмби? Күүнә хөв гидг? Өлзәт ман хойр хамдан җирһх хөв уга бәәсн болхла, эн хойр үрнә җирһл негдх зөвтә болхий? Кен медхв? Уга, тиигҗ болшго! Өлзәт бидн хойр ахрхн болзгт болвчн ханьцад, хамдан бәәсн бәәнәлм!..Тииклә мана үрн-садн яһад җирһлән негдүлҗәхмби? Нег бийд Өлзәтин көвүн мини биш, юн гем бәәх билә? Нинала ямаранчн элгн биш болҗаналм!—гисн ухан торс гиһәд орв.— Болв эднд зөв өгч болшго. Нинад цәәлһәд келх кергтә. Зуг юн гиҗ келхмби?— Дава иим тоолврта чееҗләрн гүвдлдсн сууна.

— А-а, нахадьг, терчн ууһр күүкн болҗ һарчану?— гиһәд эмгн, тер хоорнд цөкрсн бәәдл һарв.

— Уга. Эцкнь хальмг гинә. Эн цагт нег-негнәннь седкл медсн хөөн, орс, хальмг гисн ямаран йилһл бәәх билә. Мини санаһар болхла, хоорндан нег-негнәннь үгәр болад, дурн-седклнь харһлцсн хөөн болх,— гиҗ Өлзәт келв.

Тер хоорнд балһсн талас ирсн автобус аэропортын герин өөр ирәд зогсв. Дотраснь әмтс нирглдәд буулдв.

— Нә, Өлзәт, би эн автобусд сууһад хәрнәв. Комсо­мольск талас хәрд һарсн күүкндән гиичд одад ирҗ йовнав. Ахдан, Һәрәд, менд келчк!— гиһәд, эмгн хәәрцгән шүүрч авн зогсҗасн автобусур адһв.

Автобусас бууҗасн әмтс дундас, орчлңгин зүсн болһниг негдүлсн эрәс заагарнь оңдан келәр, күнд медгдшго үгмүд бичгдсн, зер-цоохр киилгтә, һуй, шилвинь атхсн һорһлда болсн шалврта, арслңгин дел кевтә ар гиҗгинь дарсн, арвасн хар үстә, наалдсн өргн хамр доран нимтр хар сахлта, зузан хар халхта, залу гихәс баахн, көвүн гихәс наста бәәдлтә күн бууһад, энд-тендән эргүләд хәләчкәд, Өлзәтүр өөрдәд сурв:

— М-мадам, баһчуд ирх болад угай?

— Би чамд юн мадам болҗахмби? Хөөнь нанд иим хаҗһр бәәдл бичә үзүл! Юуна бәәдлтә юмб энчн, зер цоохр, зерлг аңгин бәәдл һарчкад! Һарлцсн һаһадан күн иим бәәдл бас һарһдви?— гиһәд, Өлзәт өмнәснь хөрҗ керлдв.

— Тиим болхла, пардон, һаһа... би буфетд орҗ, нег кружк ус уунав, дегд халун болҗана,— гиһәд, тер аэропортын герүр орв.

«Һурвн зун арвн негдгч рейсәр Москваһас һарсн са­молет ирҗ буув»,— гиһәд диктор келлһнлә, Өлзәт босад, аэропортын герүр орв.

Шин буусн самолетас әмтн шууглдад һарад ирцхәв. Тедн дунд Өлзәт одак стиляг көвүн хойр йовхнь үзгднә, хаҗуднь баһ наста көвүн күүкн хойр йовна.

Тедн дөрвн әмтнәс зааград, аэропортын, герин үүдн тал өөрдцхәв. Дава ормасн босад, бас тедниг темцв.

— Нина, би чамаг таньлдулхан мартчкҗв. Эн мини наһцхин көвүн,— гиһәд, Сергей сана авсн кевтә, хаҗудк көвүнүр заав.

— Роберт... Роберт Гарриман — гиһәд, тернь матьхлзҗ-һотьхлзҗ күүкнд һаран өгв.

— Нернь Робертч болтха, Гарриман гидг нертә Хальмг бас бәәдви? — болад, Нина цеңнсн сарул дууһар һочкнҗ инәв.

— Пардон, мадемазель, би американец болн гиҗәһәд, хальмг болҗ һарсн күмб,— гиҗ тернь хәрү өгв.

— Чи эн аалян кезә хайхмбчи? Чини бәәдләсчнь би ичҗәнәв. Нина, энүнә бәәдләс бичә сүрд. Эцкиннь нерн Гарриман биш — Һәрә. Эрднин Һәрә — мини экин ах. Иим әвртә садн-элг нанд заяч заяҗ!—гиһәд, Сергей һундлтаһар келв.

— О-о, хәәрхн! Бурхн багшин заасн хаалһас хаҗидг арһ уга!— болад, Роберт хойр һаран намчлҗ маңнадан бәрәд, хойр нүдән бүлтәлһәд, деегшән хәләһәд, намчлсн һариннь нег хурһар теңгр заав. Намаг министрлә садн болһл уга, му манла сад кесн, мел терүнә ааль.

Робертин цааранднь һарһҗах аалинь күцц соңслго, Нина генткн эцкән үзәд, теднәс тасрад һарв. Гүүҗ одад, эцкиннь күзүнд дүүҗлгдв. Эцк күүкн хойр үмслдв.

— Папа, урдк кевтән нүднчнь өвдәй? Хар козлдуран юңгад эс авначи?— гиһәд күүкнь сана авсн кевтә, эцкәсн сурв.

— Гем уга. Чи бийчнь шүүврән яһҗ өгвчи? Эцәд бәәҗч,— болад Дава күүкнәннь шовһр ээминь илв.

— Эцлго яах биләв? Нааран һархиннь өмнхн ямаран җаңһрта спортивн дөрлдәнд орсиг медҗәнчи? Ой, мартн гиҗәҗв! Тер көвүн, Сергей, нанла ирв... Сергей... Сергей Мутулов,— гиһәд, күүкн эцкиннь һарас көтләд, тедүкн зогсҗасн улсур чирв.

— Арһулдҗа...— Даван көлнь мәәмрв.

«Мутулов... Өлзәт Эрдниева... Тииклә, эн көвүнә эцкнь Муутла Анҗа болхий? Даван дотрнь, агчмин зуур кесг зүсн тоолвр орад бәәв.

Тер хоорнд Өлзәт, Сергей, Роберт һурвн бийснь өөрдҗ ирцхәв.

— Таньлдтн мини эцклә, — гиһәд Нина келлһнлә, тернь зүн һарарн хар козлдуран авад, барун һаран Өлзәт тал суңһв.

— Дава!— гиҗ келн, Өлзәт хадурар хадсн мет, гедргән унн алдв, зуг арднь зогсҗасн Сергей Роберт хойр теврҗ авн, тедүкнд бәәсн скамейкүр авч ирәд, ухаһан алдсн күүкд күүг кевтүлв.

— Юн болҗ одв? Яһад харһцв?— гилдәд, әмтс энд-тендәс цуглрв.

— Юн болх билә? Эн күүкд күүнтн иим халун нарнд кесгтән һаза суув,— гиһәд, нег медәтә эмгн әмтн заагас келв.

Удлго улан кирстә эмчин машин ирәд, Өлзәтиг хойр көвүтәг суулһад авч одв.

Арднь эцк күүкн хойр үлдв.

— Папа, юн болна гидгнь энви? Чамаг таньну? — гиһәд, күүкнь эцкәсн сурв.

Дава хәрү өгхин ормд, күүкнәннь ээмәс чаңһур атхн, бийүрн шахв.

***

Өлзәт Эрдниевна өрүн арвн часла әрә гиҗ гертән ирв. Нөр күрсн деерән чинәнь алдрад, орндан күрхнь болх гисн саната үүдән секв.

Эндр асхн больницд энүнә көдлх селгән билә. Өлзәт институт чиләһәд хөрн тавн җил эмчәр көдлҗ йовна. дөрвн җил шаху дәәнә цагт бас эмч болҗ көдлҗ йовсмн. Болв эндр сөөлә әдл өрч өвдх, һашута йовдл энүнд үзгдәд уга билә. Эсвго күнд шалтгта әмтс больницд уга бәәсмн. Асхар палат болһнд орад, кенд ямаран эмнлһ кех заавр дарукстан өгчкәд, Өлзәт ах эмчин кабинетд бәәсн диван деер ирҗ сууһад, дегтр умшв. Тиигә бәәтл герин эрст өлгәтә бәәсн хуучна ик часин дотрк алхнь арвн хойр дәкҗ җиңнүлҗ цокв.

Өлзәт невчкн зуур эрг-дург гиһәд ирв. Һаза әмтс шуугсн ә һарад одв. Өлзәт һартан бәрҗәсн дегтрән хаҗудан тәвчкәд, адһҗ һазаран һарв.

Машин деерәс шавтсн әмт буулһв. Өлзәт гүүҗ ирәд теднә судцинь бәрәд хәләчкәд, әмн уга һурвинь оңдан һазрур күргх заквр өгчкәд, үлдсн хойринь больницүр орулв.

Залу гергн хойр һурвн күүкдтәһән мөрн тергтә йовтлнь ардаснь согту шофер машиһәрн дәврәд, эцкинь хойр күүктәһинь дорнь әминь таслҗ. Эк көвүн хойриг әрә киитә авч ирв.

Өлзәт дәәнд йовхдан бомбла харһад, бүкл өркәрн хог таслгдсн, эс гиҗ бүкл селәг фашистнр уга кесн йовдлмуд үзҗ йовла.

Болв дән уга цагт бүкл өрк-бүлиг әркин уршгар хог таслна гидг дегәд зүркн шарклад, толһан үсн босад бәәх йовдл,— гиҗ Өлзәт санв.

Әрә киитә үлдсн эк көвүн хойриг үкләс харсҗ авхин төләд, Өлзәт сөөни дуусн, көлән амрадг цол угаһар, һанцхарн гишң ноолдв.

Өлзәт институт чиләхләрн дотр гемин эмч болҗ һарла, болв дөрвн җилин туршарт дәәнд йовхларн, ямаранчн күнд шав эмнх сам харһдг билә. Тегәд институтин сурһуль деер эврән бийин олн җилин дамшлт немгдәд, эвтә-довта хирург болв.

Эк көвүн хойрин хамхрсн ясинь хәрү эвлҗ суулһад, тасрсн мөчинь торһн утцар негдүлҗ шидәд геедрсн цуснаннь ормд оңдан цус орулҗ өгәд, үкләс холҗулчкад, гертән ирснь тер.

Гертән орҗ ирхлә, стол деер бичг бәәнә. «Мама намаг иртл

хотан уулго күләҗә. Удлго ирхв, чини Сергей».

— Ода юн соньн юм нанд белдсн болхв эн,— гиһәд, Өлзәт арһул келчкәд, эврәннь хораһур орв. «Намаг больницд хонсн цагт хот бел кеһәд, эврәннь хотан уучкад йовҗ оддг күн, юн болна гидгнь энв?» — гиҗ экнь ухалв.

Одахн аэропортд Давала харһсна хөөн чееҗ дотрк тоолвран келәд, селвг авдг күн уга болад, Өлзәт ик гидгәр зовҗана. Сергей Нина хойрин хоорндк залһлдан ямаран гилч? Урднь «гер авхнч» гисн бийнь үг келдго көвүн, шидрхн «мама, би удлго өрк-бүл босхад чигн бәәхв!— гиһәд, үгин хоорнд шоглсн болад келчкв. Кен медхв? Нинад дурлчксн болхий? Тиим болвчн, эн хойриг хамцулҗ болшго! Ямаран бәәдлтәһәр энүнд цәәлһҗ медүлснь сән болх? Кезәд болвчн келгдлго бәәшго үг тер. Зуг яһҗ эклҗ келхнь медгдхш...

Акад юмн, Даваг ода күртл әмд, дәкәд иим ик күүктә гиҗ кен медлә? Гергтә чигн болх! Кен медхв? «Экм өңгрҗ одла»,— гиҗ Сергейд күүкнь келсмн билә.

Иим ик җаңһрта тоолвр Өлзәтин уханас һархш. Ода көвүнәннь бичәд үлдәсн цаас үзчкәд, нүр-һаран уһаһад, хувцан сольх хоорнднь, тер тоолврмуд бас толһан экинь ивтлҗ цольгурдад бәәнә.

«Ода намаг яһад күләҗә гисн болхви, аль үүрмүдән дахулҗ ирхәр бәәхий?

Көдлмшин туск төрнь яһсн болхв? Көдлмшт шиидх күнь оңдан һазр орсн болад, альд көдлхән ода бийннь медәд уга»,— гиһәд, Өлзәтиг ухала бәәтл, һазак үүд секәд күн орҗ ирснь соңсгдв.

— Мама, көдлмшәсн ирвчи?— гиһәд, байрлсн, бәәдлтә Сергей орад ирв.

— Э. Минь одахн ирв.

— Яһсн удан болвчи? Би чамаг күләҗ эс чадад, хотан уучкад, обкомур одад ирүв. Харһх кергтә күн ирчксн болад, намаг ирхәс урд совхозур йовулх болад шиидчксн бәәҗ,— гиҗ Сергей адһҗ келв.

Өлзәт көвүндән яһад удадсан келҗ өгв.

— Күчрл һашута йовдл! Нам эк көвүн хойринь үкләс харсҗ авснтн сән болҗ. Мама, зәрмдән би чамд үлү үзнәв. Тана көдлмш йир сән, олн-әмтнд туста көдлмш! Әмтиг үкләс хаһцулснас, гемәс, зовлңгас гетлгснәс буйнта күн бәәхий? — гиҗ Сергей экиннь ээмәс теврҗ бийүрн шахв.

— Көвүм минь, ямаранчн көдлмшт йосн дурн-седклән тәвәд көдлсн хөөн, олн-әмтнд тусан күргҗ болхмн. Нә, тегәд чамаг альдаран йовулхар бәәнә?— гиҗ экнь көвүнүрн җөөлн нүдәр хәләв.

— Шорвин района Харһатинск совхозин ах зоотехникин ям даалһҗана. Тегәд чамар хаалһан йөрәлһхәр эн шил шампанск авч ирүв,— гиһәд, көвүн дивана ардас нег шил шампанск һарһад, стол деер тәвб.

— Балһсн деер көдлдг орм уга болву? — гиһәд, эс таасгдсн бәәдләр зөвәр тулҗаһад, экнь келв.

— Кемрҗән энд көдлхәр седхлә, үлдҗ болхмн билә. Көдлмш чигн бәәнә. Зуг би эврән дора көдлмшәс, ар һазрас эклхәр седләв. Энд көдлх цаг олдх. Ар һазрин бәәдл медҗ авсн хөөн, нааран кезәдчн ирҗ болх. Мама, намаг совхозур һарсигчн таасҗах бәәдл уга болдмч? Чи бийчнь намаг бичкнәсм авн: «Көдлмшин күндәснь, җаңһртаһаснь бичә ә» — гиһәд дасхчксан мартчквчи?— гиҗ көвүнь экән бәрв.

— Терчн үнн, көдлмшәс күнд гиҗ әәхмн биш. Зуг чи, дәкн нанас холд йовҗ одхмч. Нанд һанцарн бәәхд йир уудьврта, терүгчн медхшч!— гиҗ экнь саналдн көвүндән келв.

— Мама, арһта болхла, дару-дарунь ирәд бәәх үгән өгчәнәв. Дәкәд невчк көдләд хәләҗәһәд, сән патьр олдхла, эрк биш чамаг нүүлһҗ авнав. Зуг бичә санаһан зов! Чамаг кезәдчн хайшгов!— болад, көвүнь, бичкндкән дураһад, экиннь ээм деер толһаһан тәвв.

— Йир сән, чамаг иткҗәнәв. Эн шампанскан ке. Хаалһичн йөрәнәв.

Эк көвүн хойр шампанскан хойр бакалд кеһәд, йөрәһәд ууцхав. Стол деер бәәсн хотан эдлв.

— Сереж, би чамас нег үг сурхар бәәнәв,— гиҗ эк эклв.

— Суртн, суртн.

Нинан тускар нанд тодрхаһар келҗ өгхичн эрҗәнәв.

— Би чамд бичгтән бичләлм, мама!

— Тер бийнь би тодрхаһар медхәр седләв. Кезә таньлдситн. Тана хоорндк бәәдлиг...

— Мама, чамаг Нина ман хойрин хоорндк бәәдләс, үүрллһнәс яһад әәҗәхичнь медҗәхшв. Болв чамд кергтә болхла, келҗ өгсв. Сурһуль чиләхин хойр сар өмн мана боксерск команд теднә институтин командла харһв. Мини селгән ирхлә, би теднә нег көвүнлә ринг деер харһвв. Түрүн авгтан тер намаг муудулад ирв. Тер цагт нанла сурчасн Миша Моргунов нанд сүрә өгхәр: «мана Хальмг яһҗ цокдгиг үзүл»,— гиһәд, хәәкрәд бәәҗ. Терүгинь соңссн Нина, ноолдан чиләд, намаг хувцан өмсҗәхлә. «Та хальмгвт?» — гиҗ сурв. Тер кевтән таньлдад, нааран һартлан үүрлҗәввдн. Нинан эк-эцкнь киитн һазрт бәәҗ. Экнь күнд гемтә болад, эмчнр климат бичә сольтха гисәр, нааран, Хальмг һазрур нүүҗ ирҗ эс чадад, тендән энҗл күртл бәәҗ. Энҗл экнь өңгрхлә, эцкнь үвләһә нааран ирсн бәәҗ. Тегәд күүкнь институтан чиләһәд ирснь тер. Нань ю келхв чамд?— гиһәд, Сергей экүрн хәләв.

— Та хойрин хоорнд нань юмн уга билү?—гиһәд, экнь көвүнүрн хәләв.

— Уга. Нина ухата, төвшүн, сән күүкн. Нанд таасгдна,— гиҗ Сергей хәрү өгв.

— А, чи терүнд?

— Терүнә тускар нанд келсн уга. Би чигн келәд угав. Зуг, тер бас намаг таассн болх гиҗ меднәв.

— Йир сән,— болад экнь байрлад одв. — Кедү чамд таасгддг болвчн, чи Нинад үг келх зөв угач. Нина та хойрин хоорнд үүрлхәс даву йовдл һарх зөв уга. — Көвүһән хәрүцхәр бәәхинь медчкәд, экнь өмнәснь саналдҗ келв: — Болв мини чамас сургчм, яһад тиим болҗах учринь нанас бичә сур. Би чамд келхв, зуг хөөннь:.. Ода деерән келҗ чадшгов. Зуг һарһсн эк болсн учрар, чамас дәкн сургчм:

Нинадчн дурлх зөв угач. Хәрнь тер!

Экиннь келсн үгин утхинь Сергей медҗ авхар седв.

— Мама, ю келҗәхмч? Нег юмнас әәсн дүрсн чамас һарчана. Юңгад нанас нуунач?— гиһәд, тер бачмдв. А-а, медгдҗәнә. Нинан эцкнь му күний? Чи меднчи? Күүкнь бас тиим болх гиҗәнчи?— көвүн иим сурврмуд девшүлҗ экдән өгв.

Тер тускар нанас бичә сур гиҗ би чамд эс келлү?

— Нинан эцкиг таньдвчи?

— Невчк...

— Тегәд му күний?

— Уга. Сән күн болдмн...

— Чи нанас нууҗәх бәәдлтәч. Тер чамд му йовдл һарһсн бәәдлтә. Ода ирҗ медгдҗәнә. Тер аэропорт деер чи нарнд халад биш, тер күүг үзчкәд харһцсн болҗанач?— гиҗ экән бәрв.

— Уга. Ю келҗәхмчи, Сереж? Экән иткҗәхшийчи? Һанцхн чамд келгчм, Нинан эцк сән күн... Нань үг бийәсм бичә сур,— гиҗ Өлзәт зөвүрлҗ түңгшв.

— Аэропортд козлдуран авад чамла мендлхләрн, йир акад өңг терүнә нүднәснь һарла. Зуг би чамд эндр күртл келәд угав.

— Уга. Чи медҗәхшч! Би чамд хөөннь тодрхаһар цәәлһҗ өгсв. Зугчн нанд амн үгән өгнчи? — гиҗ экнь көвүһән батлв.

— Юн гиҗ?— болад көвүнь экиннь бәәдл медв.

— Арһта болхла, Нинала баһар харһҗ, дегәд икәр өөрдшго, болһах болҗ!— гиҗ Өлзәт сурв.

— Чиниһәр болтха. Зуг учринь нанд дегәд удан боллго келҗ өгхмч,— гиҗ Сергей зөвшәрәд, хәрү батлҗ үгинь авб. Көвүн генткн сана авч адһв.

— Мама, би мартн алдв. Арвн хойр часла Шорвин орх машин паркин өөр күләх болла. Ирсн болхлань дәврҗ ирәд хувцан авхв.

— Тиим болхла, би хувцичнь бел кехгов,— гиҗ, экнь бас ормасн босв.

— Мама, би эврән хувцан бел кеһәд, чемодандан дүрчкләв,— болад Сергей һарч одв.

Өлзәт көвүһән нртл невчк амрхар седәд, дарук хорад бәәсн диван деер одад хаҗулдад кевтв. дигтә эн цаглань һазак үүдн җиңнв. «Ода кен ирҗ йовдг болхв, аль одак көвүн нег юм мартчкад, хәрү ирҗ йовдг болхв?— гиҗ санлһнлань, һазаһас Өлзәтин ах — Һәрә орҗ ирв.

Эрднин Һәрә дү күүкнәрн болхла маштг нурһта, тарһн, хойр шанань шовасн, өргн улан чирәтә, зузан урлта, кү туслцҗ хәләҗ чаддго уутьхн нүдтә, балцисн хавтха хамрта, тәв һарсн наста күн. Тер бийнь толһаднь сән буурл орад уга, шулун-дулун бәәдлтә.

Ах-дү хойр нег балһснд бәәдг болвчн, нег-негнәннь герт хая-хая, арһ уга кергтә болхла орлцна.

Һәрә Сиврт нүүҗ одсн даруһан промкомбинатин ди­ректор болҗ көдлҗәлә. Дарунь терүнәснь һарһчкхла, эврәннь эрдм — багшар көдлҗ чадсн уга. Юңгад гихлә, Һәрә институтан Хальмг келнә факультет чиләсмн. Тенд, Хальмг келн школмудын программд уга болсн уршгар колхозин олн зүсн хар көдлмшт көдлҗ йовла. Олн күүкдтә Һәрәд, негхн күүнә җалв күрлго түрү-зүдү үзгдҗәв. Тер цагт, района больницд хойр эмчин ормд көдләд, күсдундур җалв авдг, негхн көвүтә Өлзәт мөңгәр болвчн, хот, хувцар болвчн ахдан дөң өгдг билә. Тер бийнь Сергейиг һарсн җил ах дү хойрин хоорнд көрсн мөсн, эндр өдр күртл хәәләд уга.

— Менде, Өлзәт! Чирәчнь семәһәд, бийчнь эвго болсн бәәдлтә болдмчи?— гиһәд, ахнь дүүдән санань зовсн бәәдлтәһәр, келн, деегшән һарлго, үүднә өөрк стул деер суув.

Уга. Сөөнә больницд көдлмш кех селгәм билә, машинд дәвргдсн улс авч ирәд, сөөннь дуусн көл деерән бәәввдн. Одахн ирләв,— болв.

— Нә, Сережиг ирсн зәңгинь соңслав. Альд көдлх болв? Зоотехник күүнд көдлх орм Элстд дала болхгов,— гив.

— Уга. Энд үлдҗәхш. Шорвин района совхозд көдлх зөв авч. Эндр йовхар бәәнә.

— Альдаран, Шорв тал гинчи?— гиһәд, яһҗ күүндвр эклхв гиҗ санҗасн Һәрә адһад одв.

— Э, э, тиигән гинәв,— гиҗ Өлзәт хәрү өгв.

— Би бас тиигән һарчанав. Района дундын школд директор болҗ одхв. Энд көдлсәр болхла, җалвнь сән. Насн ирәд удлго пенсьт һарх күүнд җалвин икнь кергтә, Пенсь сүл җилмүдин җалвин ашас өггднәлм. Тиигҗ санад, Шорв орх зөвән өгүв. Шидр тиигән одад хәләһәд ирв. Һазрнь нанд йир икәр таасгдв. Селән бүтү көк сад дотр бәәнә.

Сереж тиигән көдлмшт һарснь бас сән болв гиҗ ахан келхлә, «эсвго элгсг-садсг биш Һәрән юн санань зовҗахмби?» — гиҗ дотран ухалчкад Өлзәт келв:

— Наснь бичкн биш, сән болхинь, му болхинь эврән эс медхий. Гертәсн холд көдлхлә, уха сурх, хөөннь бийднь сән болх,— гиҗ дү күүкнь келв.

— Терчнь чик. Бидн нүүҗ одхларн бас кир-нуһудинь уһаһад, хәләһәд харад бәәхвдн. дәкәд... дәкәд,— гиһәд, ахнь стулан Өлзәтин суусн диван тал өөртхв.— Чи... чи... медҗәнчи? Соңслчи?— Һәрә нег нуувчин үг келхәр бәәх күн кевтә, дууһан баһрулад, шимлдҗ келв.

— Дава ирсиг... Дава тер Шорвин райкомин хойрдгч сегләтр болҗ көдлҗәнә. Нуувчин үг келхәр бәәх мет, улм дууһан баһрулв.

Тиигҗ келсинь соңссн, эн ямаран кергәр ирсинь Өлзәт аңхрҗ, уурнь күрәд, зөрц модьрунар сурв:

— Кенә Дава гинә?

— Одак... Саак... Цернә Даваг мартчквчи?

— Мууха юмби тернь? Кезәнә яснь хумхарҗ одсн Цернә Дава альдас һарч ирх билә?

«Күрзәр дарсн ирдго, көләр одсн ирдг»,— гидг үлгүр бәәдг биший. Дава әмд-менд ирәд көдлҗәнә,— гиҗ Һәрә омгшад дүүһән байрлх гиҗ санв.

— Би иткҗәхшв! Эврән бийчнь Даваг уга гиҗ келлчи? Тер үгән мартвчи?—болҗ дүнь ахиннь аминь бәрв.

— Уга, чи эндүрҗәнәч. Әмтин догшн заканла харһулх шиидвр зарһч һарһла гиҗ би келләв. Кедү тиим зарһла харһсн улс ода менд ирцхәв. Би, би чамла хамдан байрлҗанав,— гиһәд, Һәрә дүүһиннь һаринь бәрхәр седв.

Өлзәт ахиннь һариг угзрн саҗад унһачкад, ормасн өсрҗ босн, Һәрәһәс сурв:

— Тер ирсндчн яһад байрлҗахмчи?

— Яһад эс байрлх биләв? Би терүнә районд көдлхәр бәәнәлм. Урднь сән-сәәхн бәәсән мартсн болхий тер? Дәкәд Давачнь әвртә медрлтә күн. Удлго улм өөдлх зәңг һарчана. Тииклә нанд улм дөңг болх.— Кемрҗән дүүһиннь нүд үзсн болхла, Һәрә цааранднь үг келхн уга би­лә. Өлзәтин хойр нүднь һал асад, нурһндан үүрчәсн хойр нудрмнь атхгдад, ахиннь бахлурас авх бәәдлинь тернь үзлго, келсн үгдән улм халад, инәмскләд, цааранднь келәд бәәнә.— Өлзәт, хәәмнь, чи мартад уга болхч. Әмтин түрүн та хойриг би эс таньлдуллув, а? — Һәрә иигҗ келн, марзаҗ инәһәд, деегшән хәләлһнләнь, өмннь зогсҗасн Өлзәт нурһндан бәәсн һаран ардан дайлн, бәәсн чидләрн ахиннь зүн халхар ташв.

— Хөрн долан җил хооран һарһсн йовдлиннь хөөн иим үг келх дурнчнь яһҗ күрнә? Җир күртлән оньдин һанцхн бийиннь тускар юңгад ухалад бәәнәч? Үснчн буурлтад, наснчн ирәд, үкәр талан хәләчксн бийчнь, саакл эврәннь амр-тавар арсн-махнаннь арһ хәәһәд йовхар, ах-дү, үр-дүң яһна гилч гиҗ санх ухан орхший?!— Ормасн өсрҗ босад, ташулсн халхан бәрҗәсн ахиннь чикнд одад:— Чи намаг Давала хамц гиҗ келхәр эс ирвчи?— гив.

— Э... э... тиим боллго... Сережин төлә... гиһәд Һәрәг эклхлә, Өлзәт цааранднь күцц үг келүллго, зүн һарарн дәкнәс барун халхарнь ташчкад, көлнь мәәмрәд, диван деер нуһрад унв.

Түргүр кевтн кевтҗ, махмуднь цуг чичрәд, экрәд үг келҗ эс чадад Өлзәт бир тәвәд уульв.

Һәрә ташулсн хойр халхан бәрәд, әәмсклсн бәәдлтә үүднд күрчкәд, дү күүкнүрн эргҗ хәлән, невчк тотхҗаһад, арһул үүдән ардан хаачкад һарч одв.

Өлзәт уурнь тәәлртл зөвәр удан чинәнь алдрад кевтв. Генткн көвүһән ирхинь санад, Өлзәт арһул босад, һаран уһачкад, чемодаһинь тәәләд, хувц-хунринь диглв.

Һаза машин күрҗңнҗ ирәд зогсснь соңсгдв. Намртнь киитн хур орад, күч өглго бәәҗәһәд, генткн үүлн таалрад, нарн цааһаснь шаһахла күн яһҗ байрлна, тер мет, үүд секәд көвүнь байрта-бахта орҗ ирхлә, минь одахн буслҗасн Өлзәтин уурнь тәәлрәд, седклнь талваһад одв.

Даваг күүктәһән аэропортас Элстд иртл үд болҗ одв. Зууран кафед орад хот ууһад, селәнә эдл-ахун министерствд кергән күцәһәд йовтл ора болҗ одв.

Эдн әмтн асхн көдлмшән төгсклһнлә балһснас һарв. Нина хаалһин ут туршарт одҗ йовх селәнә болн зуурнь харһсн селәдин сала-сартгин болн үзсн болһнаннь тус­кар хаҗудан суусн шоферәс сурад йовна.

Юңгад гихлә, Нинад күн болснас нааран, киитн ар үзг болн Москва хойрас талдан һазр үзәд уган учрар эн зах уга тиньгр бор тег түүнә нурһнд хая-хая харһсн баахн селәд йир соньн болҗ медгдв.

— О, ода күртл иим дала эмнг һазриг хаһллго ю кеһәд бәәцхәдв? Толһачнрин нүднь альд бәәдг болхв?— гиһәд, Нина ардан суусн эцкүрн хәләхлә, тернь нүдән Аняд, машинә нурһ түшәд, унтҗ одҗ. Тегәд сурвртан хәрү эс авхларн хаҗудк шоферин ээмәс көндәв.

— Та мана һазриг медәд уга болад тиигҗ келҗәнәт,— болҗ медәтәвр ода күртл тагчг йовсн шофер хәрү өгв.

— Һазр нүдәрн үзхд дала медрл керг уга. Бүкл хойр частан йовҗ йовнавдн девскүрин дүңгәчн тәрә тәрсн һазр үзгдхш!—гиһәд Нинан дунь чаңһрад ирв.

Захаснь хаһлад, тәрҗ болшго һазр энтн,— гиҗ шо­фер тосҗ келв.

— Юңгад?

— Тәрә тәрҗ болшго, му һазр.

— Му һазр гиҗ бәәдмн биш, му эзн бәәхәс биш гиҗ умшлав. Тернь үнн! Юңгад гихлә, өдгә цагт оңдан планетмүдәр ракетс тәвәд, әмтә юмн уга сар деер ямаран көрсн бәәхинь медҗәхлә, эврәннь һазр эдлҗ эс болдг юмн бәәдв? Хавртнь һазр бүркәд, зү тәвх зә угаһар бамб цецг урһна гиҗ папа ар үзгт бәәхдән, оньдин келдг билә. Тернь үнн биший, тегәд? — гиҗ, күүкн һундсн бәәдлтәһәр нөкдүрн хәләв.

— Эх, йир хавртнь мана теегиг хәләсн күүнә нүднә хуҗр ханшго. Эн хойр көләрн Европиг бүклднь эргләв гиҗ келҗ болхмн. Сталинградас авн Берлин күртл йовһар күрләв. Хойр җил дараһар эмнг һазрт, Алтайд одҗ урһц хуралав. Зуг эн теегләрн әдл, хавртнь сәәхн цецгәрдг һазр үзсн угав. Би биш, мини эк-эцк, өвкнр эн теегин усинь ууһад шимднь күртәд өссн болҗана. Зуг цаадк уңг-тохмдн кезәнә Украинәс нүүҗ ирсн бәәҗ. Кезә ирсән меддг улс ода уга,— гиһәд шофер мусг гиҗ инәв.

Терүг күцц үгән чиләһәд уга йовтл, Нина генткн һочкнад кесгтән инәв.

— Юн болҗ одв?— гиһәд, шофер ормлзад, машинә гүүдл үрвдүләд күүкнүр хәләв.

— Та, Петр Петрович, эврән бәргдҗ одвт. Цецгәс урһҗах һазрт, тер дотр бамб цецг һардг болхла, тәрән эс урһдв? миниһәр болхла, тертн эзн бишин йовдл. Эх, кемрҗән би селәнә эдл-ахун министр бәәсн болхла, иим ахлачнриг унтулхн уга биләв,— гиһәд, Нина ардан эргәд эцкүрн өргәрн заав. Цецг урһад шавшад бәәдг һазрт күүнә күмсн болдг буудя делгүднь тәрүлх биләв. Папа гемтә. Намаг селәнә эдл-ахун институтд орулсн болхла, ода чиләчксн агроном болад, эн һазр ямаранчн һазрас тату бишинь медүлх биләв. Энд биш, Кара-Кум гиҗ соңслт? Тер һазрт көвң тәрәд урһадгинь соңслт, Петр Петрович? Нина дәкәд шоферин ээминь көндәв.— Зуг ухан-седклән өгх кергтә. Нинаг иигҗ келлһнлә, ард суусн Дава инәв.

— Ах, папа, чи унтсн уга билчи?

— Иим лекц умшад йовтл күн унтдв. Агроном болад ирсн болхнь нам маниг амрашго бәәҗлч!— болад Дава, бичкн цагтнь өкәрлдгләрн әдл, күүкнәннь хойр эццн ээм деернь һаран тәвәд, арвасн үсинь ардаснь илв.

— Баһчуд, баһчуд! Кен медхв? Цуснь халун, нүднь хурц тадн, эн эң зах уга теегиг эд-бод кеһәд, эврәннь һартан орулх чигн бизт? Дава дотран лавта тернь удлго күцхинь иткв.

— Эдлх чигн бизт гисн юн үгв? Чи нам иткҗәх бәәдл угач. Космос эдлҗәх улст эврәннь һазран эс олзлҗ чадхла, бидн ямаран әмтн болдмб?— гиһәд, Нина зөвәр зүтклдх бәәдл һарв.

— Иткҗәнәв, иткҗәнәв. Зуг цаг кергтә,— болад Даваг келлһнлә, машин бүтү көкрсн садт булхсн селәнә уульнцар орад ирв. Күн турш харһа хашата, көкрсн сад заагт бәәсн хуучн модн герин һаза машин зогсхла:— Гертән ирнә гидг эн,— гиһәд, Дава келн шофертә хоюрн хамдан буув. Дарунь Нина зөвәр ормаҗаһад бас дахад машинәс һарв.

Теглг нурһта, төгрг хо-цаһан чирәднь, цегән булгин усн мет, цевр хойр көк нүднь герлтсн, ке сәәхн цогцинь дахсн кимд нимгн сиицәр уйсн хувцта, һуч әрә күрсн бәәдлтә күүкд күн эдниг үүдн хоорнд тосҗ ирв.

— Нина, эн манла хам-хоша бәәдг Вера Николаевнала таньлд,— гиҗ Дава күүкндән келв.

— Менд йовҗ ирвт!— гиһәд, Вера Николаевна Нинаг, кезәнәһә таньдг өөрхн элгн-саднаһар, хойр халхаснь селн үмсв.

— Мендвт!— гиһәд Нина, өңгрсн экнь босҗ ирәд тосҗахла әдләр байрлад, дотр бийәснь уйн төрүләд, нүднәсн цалд асхрсн нульмснд күч күрч чадлго теврлдв.

— Ирснчн йир сән болв. Эс гиҗ Дава Басанговичд һанцарн бәәхд йир уудьврта болдг билә,— гиһәд өр-өвч Вера Николаевна күүкнә ээм деернь һаран тәвәд, гертнь орулв.

Эднә бәәсн гернь хойрхн хората, цаадк бичкн хораднь күн унтдг орн, көдлмш кедг стол, дөрвн стулмуд бәәнә. Наадк ик хораднь диван, буфет, төгрг стол болн дөрвн стулмуд бәәнә. Гериннь эрстнь Шишкинә «Рожь» гидг зург өлгәтә. Оңдан өлг-эд нүднд үзгдхш.

Нина орҗ ирн, цаадк бичкн хорад, эцкиннь орн туст герин эрст, икдүләд, рамкд зүүһәд өлгчксн эк, эцк, күүкн һурвна зург үзв. Яһсн мел дигтә цагтнь кегдсн зург болхв эн. Тавн җилин туршарт институтд сурад чиләхлә, күн гертән ямаран байрта ирх? Эн байриг хувацдг эк уга болхла ямаран һундлта юмн? Эн тоот сананднь орад, Нинан зүркиг хавчад, өвдкәһәд оркв.

— Мама! мама! Ода гертән бәәһәд намаг тоссн болхнчн? Яһсн хөв уга күн бәәсмчи?— гиһәд, Нина арһул келхлә, ик төгрг хар нүднәснь мөндрин чигә нульмсд хувцн деернь дусв.

Эцкнь ардаснь ирәд, күүкнәннь ээмәснь теврәд бийүрн шахад, бас чигн нег үг келлго, зургур хәләһәд зогсв. Нүднәннь дотрк хойр булңгаснь деврсн нульмсн хамрин хойр хаҗуһар һооҗад, деерк урлин үзүрт негдәд, һазрт дусад бәәв.— «Маша, Маша!» — гиһәд, Дава түңгшв.

Дигтә эн цагла өңгрсн бәәдл-җирһл чееҗд төөнрәд, Даван зүрк менрүләд бәәв.

...Тең һол. Хазг күүтрин захд негхн хальмг өрк-бүл, хулсар хавчад бәрсн, сохисн бичкн хойр терзтә, маштг герт бәәлә. Даваг төрәд хойр сар болад уга бәәтлнь, эцкнь хальмг теегәс эн күүтрт нүүҗ ирәд, хазгудын мал хәрүлдгт нәәмәдлгдсмн.

Мал хәрүлнә гисн, өр цәәснәс авн асхн бүрүлин гегән тасртл йовх кергтә. Күнд көдлмш. Болв кенз күүкдтә күүнд, гесн цадхлң бәәснь ик төр. Тегәд, энд нүүҗ ирәд долан җил болснь эн. Дола күрсн көвүнд эк, эцкин келсн үгин утхнь цуг медгднә.

Күүтрт бәәсн хазгудыг эр киистә болсн хөөн, көгшн бичкн хойрас бишнкнь дәәнд авч одв. Ик холд Германя һазрт дән болҗадгчн гисн зәңг эцк авч ирв. Залусан, көвүдән дәәнд йовулҗасн хазг күүкд улсин доһлң нульмс өдр болһн үздг, өр-өвч экин өмнәс эцк хөрҗ келдмн: «Ода яахв? дән болна гисн сән йовдл биш. Болв хазг болснас нааран дәәлдәд дасчксн юмн».

Гесн цадхлң, эм бүтн болхла, нань юн кергтә? Тиигәдл, түрү-зүдү уга эн өрк бәәхчн бәәсн. Болв «орчлң догдлхла — ора шарклна» — гиһәд делкә догдлулҗасн зовлң эн герин өөгүр һарх биш, өркинь таслн алдв.

Негдгч имперналистическ дән һанцхн бу селмәр биш. хальдврта гемәр чигн әмтнд ик һару өгв. Тенд-эндәһүр халун гем, моом, маальг болн цецг әмтн гемтсн зәңг һардг билә. Тер гем эднә бәәсн күүтрт бас дутасн уга. Өрүн болһн гермүд эргәд мал хураҗ авдг эцк түрүн болҗ гемтв. Дарунь эк ик көвүн хойр гемтәд унв. Негхн сарин дунд эцк-эк хойр отхн күүктәһән хорв. Арднь арвн һурвта ахнь, әрә долата Дава хойр үлдв. Өөр шидр эмч уга, нам эмч бәәдг болвчн цецг гемтә күүнә герт кен ирхви? Кен эдниг гертән орулхви? Бийнь гемтәд әрә көлд орсн ахнь бичкн дүүтәһән зөвшләд, Хальмг теегт бәәсн авһурн одх болҗ шиидв.

Эцкиннь мал хәрүлдг эццн кеегч гүн деер сундлҗ унад, ах-дү хойр нарн һарх үзг темцәд һарв. Альк хаалһар йовх, альд бәәх әәмгинь, кедү хонад күрх һазран чигн меддго хойр көвүн билә. Асхн өөрдәд ирхлә, кеегч гүн күзүһән өкәлһәд, көлән әрә тәвәд йовна. Сәәнәр насинь тоолхла сәәр деернь йовсн хойр көвүнә нас негдүлсн бийнь терүнәс ахлшго билә. Кемрҗән эднә йовсн хаалһиг керчәд һарсн хаалһар, көгтә бичкн тергн эс харһсн болхла, цааранднь юн болх бәәсинь кен медхви?

— Др-р!— гиһәд, хаалһ керчәд һарч йовсн мөрән зогсаһад, алтн иштә козлдур нүдндән зүүсн, цевр көк нүдтә, цегән шар үстә залу хойр көвүг тосв.

— Хөөч, энүнләчн харһхмн биш. Мөрән эргүл. Өңгәр, күүнд гем хальдаһад яһначи?— гиҗ, арднь сундлҗ йовсн эццн хар көвүн келв.

— Гем хальдхас юуһинь әәнәчи? Мөрән булагдхла яахви! — гиһәд, өмнь йовсн семгр чирәтә, серсһр нурһта көвүн келн, хазарин җолаг татад мөрән хаалһас хаҗилһхәр седв. Болв эврән әрә көлән чирҗ йовх мөрн ормасн көндрлго, күзүһән хаҗилһв.

— Залус, альдаран адһҗ йовнат? деертн ора болҗ йовна,— гиһәд тосҗ зогссн залу, хазарин җолаһас нег һарарн хасҗ бәрн, хойрдгч һаран өмнк көвүнә һуй деер тәвв.

— Дәдьк, тәвтн, маниг, манас гем хальдаҗ авхт,— гиһәд ардк көвүнь уульх бәәдлтәһәр чирәһән бирчилһәд келв.

— Ю келҗәхмбчи, нернчнь кембви, залу? — гиһәд, көвүнүр җөөлн нүдәр хәләв.

— Би — Дава, эн—Хөөч,—гиһәд шамдһа көвүн, ахнннь ормд хәрү өгв.

— Йир сән. Дава... Дав... Давид. Давид гиҗ неричнь келхлә, өөлхн угайчи?— гиһәд, залу өмннь суусн ахлань күүндлго, терүнәс сурв. «Акад залуви энчн... Хальмг күүнә нериг орсмуд йирин чик келҗ чадхшлм. Терүнд күн бас өөлдви? Иим сән бәәдлтә күн манла яһад таалтаһар күүндәд бәәнә?» — гисн ухан көвүнә чееҗд орв.

— Нә, таньлдий, залус. Мини нерн Михаил, эс гиҗ дядя Миша. Давид, гемәс би әәдн угав. Эврән гемиг диилдв. Ямаранчн гемиг...— гиһәд дядя Миша келлһнлә, ард суусн көвүн эврәннь җиигсн нәрхн дууһарн, һочкнад инәв. «Бичә инә»,— гиҗ күүнә өөр келхдән ахнь башрдад, дүүһинь һуйарнь чимкв.

— Ях, ях! Хөөч, бийим бичә чимк?—гиһәд, ахдан келчкәд, ннәдән зогсаһад: күүнә гесн дотрк гемлә яһҗ ноолднат? Тиигтлән әмд күн биш. Нүднд үзгддг болхла, би чигн терүнлә ноолдх биләв,— гиһәд, көвүн тогтнад, хойр керсү нүднь ус гүүһәд одв.

— Давид, чини келснчн чик, зуг...— дядя Миша генткн санан орсн кевтә, хавтхан уудлад, хойр моһлцг шикр көвүдт һарһҗ өгв. Тер инән йовҗ:— Нааран һазрт буутн, яһад гемлә ноолдсан би танд келҗ өгсв,— гиһәд хойр һаран тосхлань, Дава һәрәдәд терүнә теврлһнд орв. Бичкн көвүг һазр деер арһул буулһн, Хөөчиг бас тер мет күләв. Болв тернь невчк тотхҗаһад, һазрт буусн дүүһүрн хәләчкәд, бас һәрәдәд буув.

— Ямаранчн гемиг эмәр эмнәд, эдгәдг эмчв. Тиим күн гем хальдхас әәхий? Нә, яһҗ ноолддгнь медгдви?— гиһәд дядя Миша йовһн сун, Даваг теврв. Тернь улм шахлдҗ өгв.

— Нә, альдас хамаран йовҗ йовхан келтн,— гиһәд дядя Миша көвүдәс сурв. Невчкн зуур тагчг бәәҗәһәд, саак бичкн дүнь экнәс авн эн хаалһд ирсн күртлән келҗ өгв. Зуг ахнь нусан татад, һазр хәләһәд зогсад бәәнә. Көвүг келх дутм дядя Мишан чирәнь сольгдад, хойр нүдн хоорнднь хойр ут хурнясн һарч ирв.

— Тадн хойрин шиидвр чик. Зуг одх һазран сән медлго, зәәдң мөрәр альд күрхвт? Тана келсәр болхла, одх һазрт хөрн-һучн биш, кесг зун дууна болх бәәдлтә. Миниһәр болхла, энүнәс хол биш селәнд би бәәнәв. Манад одад нег цөөкн хонгт күләтн. Би бичг тәвәд авһитн олҗ үзсв. Тегәд йовад одхт — болв.

Көвүд тагчг. Тернчн адһҗахш. Дядя Мишан келсн үг, ор һанцхн чик шиидврнь көвүдт медгдҗәнә. Болв урднь таняд, үзәд уга күүг дахҗ йовна гихд хату. Көвүдин чирән зүсәр, нүднә хәләцәр буру эс гиҗәхинь медсн дядя Миша мөрнә җолаһас авб.

— Нә йовцхай. Ора болҗ одв, харңһурхас урд гертән күрх кергтә,—гиһәд, зөрц зогсад, амрҗаһад йовҗаснла әдл, мөриг эврәннь тергнә чиргүлд уйчкад, хойр көвүг тергн деерән суулһад, һарв.

Цөөк хонад авһурн одхар бәәсн хойр өнчн көвүн дя­дя Мишан герт бүкл җилдән бәәв. Теднә ирснә маңһдураснь авн дядя Миша иигән-тиигән цаас цуцрлт уга бичв, зуг худгин йоралд хайсн төмр мет, тер бичгүдәс хәрү уга. Дала сонҗлх учр чигн уга. Юңгад гихлә, ар һазрин хальмгуд сурһуль — бичг уга билә. Дәкәд хойр көвүн авһиннь неринь чик медхш. Зуг теднә тодлснь—«Бааҗа». Терүгәр олхд берк. Болв дядя Миша таньл-үзләрн дамҗулад Тең эргнд бәәсн хальмгудас сурула бәәтл, нег җил болад хойр көвүнә бааҗань ирв. Авһан ирхлә икәр байрлсн уга. Бүкл җилин дунд дядя Мишала иҗлдәд, һарһсн эцкләрн әдл сандг билә. Тернь чигн эднд йир икәр дурлв. Болв хол һазрас хәәһәд ирсн авһ хоосн хәршго. Дәкәд болхла, «эврәннь цус-махан күүнә һазрт хайҗ» — гисн нерн авһиг әәлһв.

— Нә, тиим болхла, Хөөчиг авад хәртн, Давидиг бүдүн залу кеһәд тәвнәв. Сурһуль-эрдм дасх,— гиҗ дядя Миша келв. «Эврәннь дөрвн бичкн күүкд деер хотын эзн хойр кү авч одад, яһҗ асрхмн болхв»,— гиҗ санҗасн авһин уханла харһад, амрад одв.

...Михаил Антонович Рубцов 1905 җил шинкн медицинск факультет төгсклә, тер җилд — бийләрн хамдан институт чиләсн — Маргарита гидг күүкнлә ханьцад, Ивано-Вознесенск балһснд эмчәр көдлҗәлә. Рубцов хойрдгч курст сурчаһад түрүн болҗ майин нег шинин демонстрацд орсмн. Дарук җилднь эн йосндан революционн җисәнд орлцв. Шунмһаһар көдләд, партин зөвәр чинртә даалһвр күцәҗәв. Болв теднә багас нег болһамҗ уга күүнә һарһсн йовдл деерәс эдн бәргдв. Тегәд Рубцов арвн җиләр ар һазрт йовх засгла харһла. Шинхн ханьцсн Маргарита Николаевнаг үлдәһәд, хол һазрт туугдв. Тавн җил болад, киитн һазрин җиң дааҗ чадлго эн гемтв. Тегәд энүг Хальмг тег болн Теңгин хазгин һазр хоорнд бәәдг нег баахн төмр хаалһин станц деер, полицин харлһнд авч ирҗ өгв. Ивано-Вознесенскәс баһ наста гергнь нүүҗ ирәд, хоюрн бәәршәд бәәснь тер. Шин ирсн һазртан чигн полицин харлһнас хальтрад, хазг күүтрмүдәр болн станицмүдәр Рубцов нуувчин көдлмш кеҗәв. Арвн нәәмдгч җилд тер станц деерән түрүн көдлмшч — крестьянск болн хазгин депутатнрин совет бүрдәһәд, түрүн ахлачднь Рубцов суңһгдсмн. Ар Кавказд гражданск дән эклв. Революц бурушагчнрт советск йосн таасгдсн уга, революционн диилврән харсх керг бас ирв. Коммуни­ст Рубцов түрүн зергләнд босв. Буденна корпусин нег полкин комиссарт суңһгдв.

Маргарита Николаевна, һунта Мария болн арвта Дава хойр үртәһән арднь үлдв. Даваг үрн гиҗ келснд эндү болхн уга. Юңгад гихлә, һурвн җилин туршарт эдн һарлцснла әдл иҗлдҗ одв. Михаил Антоновичиг йовсна хөөн Маргарита больницәс өдр-сө һарч эс чадад бәәв.

Терүнә көдлдг больницд халун гемәр гемтсн әмтс дүүрң билә. Арднь Дава бичкн Маша хойр гер хәрүләд үлддмн. Хот-хувцн, түлән-усн кемҗәтә, йир түрү цаг билә. Болв бичкн Машан цевр көк нүдн, тетя Ритан әрүн седкл Даван седклиг бүләтхҗ байрлулдг билә. Эдн хоорндан эс күүнддг болвчн, цергәс нег күн хәәҗ ирх яһна гиҗ йир икәр кень болвчн күләҗәлә. Кесгәс нааран бичг уга. Маргарита Николаевна эцәд, хойр шанань шоваһад һарч ирв.

Генткн хөрдгч җилин „июль сарин цунцг нег асхн, эднә герин өөр бичкн машинәс хойр мод түшсн, хаҗуднь күн дөңнсн дядя Миша бууҗ ирв. Зүн өрч деернь «Улан туг» орден гилвксн үзгдв. Хаҗуднь шулм әдл хурц нүдтә, шулун шудрмг баһ наста залу йовна. Тернь комиссар Рубцовин адъютант болҗ һарв. Эн һурвнд ямаран ик байр болсн. Зуг негчн күн, ямаран ахр җирһл энүнд үлдсинь меддг арһ уга билә. Терүнә хүвнь тиим чигн бәәсн биз.

Өрәл сар болад адъютантнь хәрү цергтән одв. Ко­миссар Рубцов терүнә хөөн гертән арвн сар болад, ша­вин уршгар өңгрв. Комиссариг оршахар кесг үүрмүднь ирв. Тедн дунд адъютант зуг ода адъютант биш наадксларн әдл командир болҗ.

Урднь эк, эцкән алдад, өрк тасрад үлдсн бийнь Дава иигҗ зовлң эдлсн уга билә. Тернь насн баһин уршг чигн бәәсн, кен медхв? Ода эн болхла арвн һурвта, тавн җилд школд орҗана. Кедү дегтр эн умшв? Кедү урднь медгдго юм медв? Эндр өдр күртл өнчән медлго бәәдг учрнь юмби? Комиссариг оршасна хөөн әмтнд нульмсан үзүлшгон кергт, Дава Сал һолын көвәд одад, кевтчкәд, чееҗдк уудьвран һарһв. Киилгин ханцн хорма хойрнь нүдән ар­ча бәәтлнь ивтрәд норч одв. Энүнд орчлң, көлврҗ одснла әдл болв.

— Яһлав, яһлав,— гиҗ энүнә хәәкрсн дууг дорк бор һазр деерк көк теңгр хойрас оңдан юмн соңссн уга..

Хөр хонсн чигә цаг билә. дядя Мишаг оршасна хөөн Дава эндр шиңкн үр көвүдән дахҗ, цаяха бәрхәр һол орла. Һолын амнд заһс бәрәд, чанҗ идчкәд, асхн бүрүлин гегән тасрсн хөөн гертән ирҗ йовна «Өрүнә Машаг эс дахулсн сән болҗ. Эс гиҗ эрт унтдг күүкн нөөрнь күрәд намаг зовах билә. Урднь чигн, ода эцкнь өңгрсн хөөн чигн эн күүкн намаг улм дахдг болв. Альдаран одвчн хамдан йовхар уульна»,— гиһәд, эн дотран санчкад (дүүрң цаяхата корзинкән үзчкәд, урднь кедү йовв гиҗ иим ик цаяха бәргдго билә) байрлх бәәдл һарад, зуг инәчкәд, сана авсн мет эмкәһән зуув.

— Иим ик зовлңгта бәәһә бәәҗ, әвртә юмнд байрлҗахмчи?—болҗ бийләһән керлдв. Герин кирлцәнд өөрдҗ ирн, Дава, булчксн бахн мет, тулад зогсв. Тиигдг учрнь, секәтә үүднә цааһас тетя Ритан цегән сарул инәдн соңсгдв. Гер дотр шам уга. «Яһад шам уга суудг болхви? Тетя болхий? Аль оңдан күн болхий?» — гиҗ энүг маһдлтл цааһаснь тетя Рита болн одак комиссарин хуучн адъютантн хойрин дун тодрхаһар соңсгдв. «Яһад эдн инәлдҗәхмби? дядя Мишаг иим түргн мартсн болхий? Юңгад? Яһад?» — гидг сурврмуд көвүнә толһаг эзлв Арһан бархларн һартан бәрҗ йовсн корзинкән цаяхатаһинь шивчкв.

— Арһулдҗа, Ваня. Һаза юмн сарҗңнсн болад одв. Одак көвүн ирҗ йовхий? Аль оңдан юм болхви?—гиһәд тетя Рита ормасн босхар седсн болҗ көвүнд медгдв.

— Биш. Энчн тана халцха теегин андн салькн. Яһад эн хагсу теегт арв һар җил бәәсмчи? Би негчн өдр бәәхн уга биләв. Нааран өөрдәд су, сәәхн иньгм!—гиһәд тернь келв.

— Арһулдҗа, хәврһим хамхлвч, адта юмбчи? Би эврән суусв,— болад тетя Рита, эвтнь орсн бәәдл һарв. Невчкн зуур ә-чимән уга тагчг болҗ одв. Нам герин эрст цоксн часин ә көвүнд соңсгдв.

— Ваня, экнәс авн иләрнь күүндхмн. Үгин илнь сән биший. Чи минь ода эн теегиг му келвч. Дәкәд энд бәәшго биләв гинәч. Чамд тиимчн болх. Юңгад гихлә, чи эн теегт иҗлдәд угач. Дәкәд чамаг эн тееглә юн холвҗана?— гиһәд Маргарита Николаевна күцц келәд уга йовтл цаадкнь бахтҗ келҗәнә:—Ни, сәәхн иньгм! Чини төлә би энд хөр хонвшв. Нә, гем уга, удлго чамаһан дахулад, Пиитр балһс орхув.

— Болҗ, намаг бичә тенә. Буйн болх, би келҗ йовсн үгән чиләчксв,— гиһәд Маргарита Николаевна, невчк бөркр дууһар цааранднь келв:— Хагсу тег!— гиһәд давтчкад — Хагсу теегиг чиигтәрүләд, халун салькиг номһрулад, харңһу улст нүд орулхин кергт, тер бүкл җирһлиннь туршарт ноолдҗ йовла. Иигәд келхлә невчк өргмҗтәһәр, өгтмәр келҗәнә гиҗ санхч. Болв Миша уха һарн болхла әмтиг цуг тегшәр бәәлһхәр седдг күн билә. Тиим. Ник, чик келҗәнәч. Арв һар җилд эн теегт бәәвүвдн. Кедү даарх, көрх, халх тоотиг үзсн болхв? Тер бийнь. тер бәәдл-җирһл нанд йир ончта, йир үнтә. Кемр тер әмд бәәсн болхла бүкл җирһлин туршардчн энд бәәх биләв,—болад гергн саналдв.

«Йир сән! Һәәвһә гидгәр келвч!» — гиһәд, герин эрс дахад зогсчасн көвүн санв.

— Рита, мини гемим тәвҗ ас! Болв эврән келсн бишийчи? «Үгиг илднь келхмн» гиҗ. Тииклә мини чамас сургчм, Михаил Антоновичин тускар мини өөр бичә үг кел. Би эврән терүг ямаран күүһинь меднәв. Наадад һурвн җилд өөрнь йовсн угав. Зуг терүнә нер һарһхла нанд таасдгхш... Одак залуһин эн үгмүд соңсад, Даван махмуднь чичрәд: «Яһад дядя Мишаг мартҗахмби? Чи юмбчи?» — гиһәд, хәәкрх дурнь күрчкәд, әрә гиҗ бийән бәрәд зогсв.

— Мини дотрк санан-седклиг бооҗ зогсахар бәәхмчи? Уга. Тиим күүндвр манд уга билә. Һурвн җилд хамдан йовсн бийнь терүнә өр өвч седкл, терүнә цаһан санан, терүнә ухан, терүнә бәәдл бәрц, медҗ чадсмн угачи?— гиһәд, күүкд күүнә дун өөдән һарад ирв.

Кемрҗән медхәр седхләчн, келҗ өгсв. Би урднь чамд келләв, тер бийнь дәкн давтнав. Юңгад гихлә, эндр-маңһдур тер төр бидн тасллго бәәҗ чадш угавдн. Эн манад бәәсн көвүг яһад авч ирсинь би келсн биший. Михаил Антонович эврәннь үрнлә әдл терүнд дурта билә. Көвүн бийнь керсү болсн деерән йир билгтә. Хойрдгч класст сурчаһад дөрвдгч классин то кечкдг билә. Һурвдгч класст орҗаһад Җюль Верн бүклднь умшв. Михаил Антонович медрлтә, чидм-чадмг күн болх гиҗ иткдг би­лә. Тиим, кү кехәр зүтклә. Зуг...— гиһәд, Маргарита Ни­колаевна түдәд зогсв.

Дава бийнь кесг дәкҗ дядя Мишаг тиигҗ келҗәсинь соңсдг билә. Болв терүг шоглад келҗәнә гиҗ сандг билә. «Нертә күн болхмн. Би иткҗәнәв. Тадн хөөннь үзхт»,— гиһәд өөрән бәәсн улстан келҗәсинь эн кесг дәкҗ соңсла. «Өнчн көвүг гертән авч ирәд хот, хувцинь өгәд, асрчкад, сурһуль дасхад нертә кү кехәр седдг нань кен бәәх? Терүнлә әдл күн нанд харһхм болхви?» — гиһәд Дава чееҗләрн гүвдлдә бәәтлнь, эндәс Маргарита Николаевна: — Һанцхн эн көвүн биш, кедү тиим улст дөң болсн болхв тер, көөрк! Зәрмдән җалван әмтнд бүклднь тараҗ өгчкәд, «би чини җалвар бәәх болҗанав», — гиһәд келдг билә, — болв.

— Рита, чамас сургчм, оңдан үг күүндий. Эн көвүнд мел элгн-садн угай? Уга болхла, өнчн күүкд бәәдг герт күргчкмн. Ростовд, Аһшт тиим гермүд бәәдмн, — болҗ Ваня сүв-селвг өгв.

— Уга, тиигҗ болдви? мана Маша бичкнәсн авн иҗлдҗ одсндан, нанас дотална. Уга, салһҗ болшго, — гиһәд Маргарита Николаевна адһв.

Дава түрүн авгтан альк көвүнә тускар үг күүндҗәхинь оньһсн уга билә. Дәкәд соңса бәәтл бийиннь тускар келҗәхиг медв «Машан тускар эс келсн болхла, оңдан күн, гиҗ санхмн бәәҗ, лавта мини тускар келҗәнә. Зуг эн залуһин юн керг бәәдви?» гиһәд санв. — Тетя Рита кедү дәкҗ «дядя Ваня» гиҗ кел» — гиһәд сурсн бийнь терүнә неринь эн келҗ эс чадв. Әмтин түрүн дядя Миша шавта авч ирснәс авн эн күн Давад таасгдсн уга билә.

— Рита, эврән санич. Арвн һурв күрсн көвү бид, яһад дахулҗ йовхмби? Түүнә ормд өнчн күүкд бәәдг герт өгсн деер болх, — гиҗ келҗәнә. Зөвәр удан эн хойр зүтклдв. Болв залун шиидвр диилв.

— Не ода яахв, чиниһәрчн болг. Яһдг болвчн, Миша иим йовдл һархн уга билә. Арһ уга, мана күүкд улсин хөвнь тиим һашута! Наснаннь ик зууһинь авчкад, даңһар зурһан дү чамд дурлдгм болҗ! Кен медхв, цааранднь юн болхинь? Зуг чамас әәсм күрәд бәәнә. Арһ уга, дурн, дурн! дурнас юн ахлхм! — гиһәд, Маргарита Николаевна уульв.

Тернь, эвлҗәхинь күцц соңслго, Дава һарад гүүв. «Альдаран йовҗ йовхмби? Ю хәәҗ йовсм энв? — гиһәд, зөвәр ууҗмд һарчкад, зогсв. Ода ирҗ эднә күүндврнь көвүнд медгдв. «Кемрҗән Маргарита Николаевна мордхла, нег үлү энүнд одхла, нанд бәәһәд керг уга, авһурн одх кергтә», — гиҗ эн батар шиидв.

Тер асхна хөөн, хойр хонад, өрүн зурһан часла нөөрмү Даваг серүләд, татата мөрн тергн деер суулһв. Машаг серхәс урд станцд күргхәр адһв. Болв мөрн тергн көндрәд һарлһнла, Маша сөөднь орндан өмсдг цаһан киилгтәһән, алтн шар үсән арвалһсн, көл нүцкн гертәс һарч ирв, дядя Ваня мөрән шавдв.

— Давид, намаг бичә хай! Би чамаг дахад йовнав! гиһәд күүкн ардаснь көөлдәд һарв.

Хату хаалһд тергнә төгә даңгшад, өсргн алдад йовна. Дава хойр һарарн тергнә ярндгас бәрн йовҗ ардан хәләхлә, күүкнә ардас экнь көөлдчкҗ, болв тернь күцгдлго цаһан хун мет, хормаһан салькнд сәрвкүләд, хойр һаран деләд:—Давид, намаг бичә хай! — гиһәд, сүл үгән келм цацу, мөрн тергн хаалһ керчсн оңдан уульнцур хаҗив күүкн хольҗад үлдв.

...Арвн долан җил! Терүнәс нааран арвн дола дәкҗ моддуд хамтхасан унһав, арвн дола дәкҗ, мал хагзлв, арвн дола дәкҗ шовун үүрән ясв. Болв эндр өдр күртл Цернә Давад, хун цаһан хувцта, хойр нәрхн һаран делсн күүкн энүнә чееҗд йовла. Кедү дәкҗ тер кевтнь зүүдндән үзсн болхв?

Бийнь арвн дөрвтәдән деермчлә бәрлдәд, арвн тавтадан комсомолин зергләнд орад, терүнә көтлврчнь болв. Терүнә хөөн сурһуль, НЭП, культштурм, колхоз бүрдәлһн, түрүн тавн җилмүдин зура күцәлһн, аш сүүлднь, ар киитн һазр.

Харһаһар хавчад бәрсн барак асхнднь яһад түлсн бийнь көрч одна. Өрүн хот ууһад невчк әмн орна. Дава әмт дахад көдлмшт һарч йовна.

— Церенов, чамаг эмч дуудулҗана,— болад үүднә өөрк күн хәәкрв.

Дигтә юмби? Эмч нанар ю кехәр бәәх? Сар болһн эмч хәләдг зөвтә. Эмчд үзүләд арв хонад угав», — гиһәд, дотран санн йовҗ ирв.

— Тана нернтн кемби? — гиһәд баахн наста күүкн, энүнә өмнәснь босад ирв. Урднь бәәсн көгшн эмчин ормд баахн күүкн ирҗ гисн зәңг соңсла. «Иим баһ наста эмч юн дала гем эмнх билә», — гиһәд бассн бәәдлтәһәр санн: — Церенов Дава Басангович, — гиҗ хәрү өгв.

— Орсар болхла — Давидий? — гиҗ күүкн сурв.

— Күүнә нерн ямаранчнь келнд орчулгддмн биш. Болв намаг нег цагт, йир сән улс Давид гиҗ дууддг би­лә. Кемрҗән тер нерн танд таасгдг болхла, Давид чигн гиҗ чадҗанат, — болҗ Дава хәрү өгв.

— Нанд йир икәр таасгдна. Би таниг хәләсв, киилгән тәәлтн, — гиһәд күүкн, фонендоскопин үзүриг хойр чикндән дүрв.

— Доктор, би одахн эмчин хәләлһнд орлав, гем уга болла, — гиһәд Дава хооран цухрв.

— Уга, уга. Үзүлтн. Бийтн йир эццн, — болҗ эмч шамдав.

— Нанас дор улс дала.

— Әмтнә тускар ухалдгтн сән, зуг бийән бас мартхмн биш, — гиһәд, күүкн сарул сәәхн дууһар инәв.

«Альд иим инәд соңслав? Акад юмби? Әрә һуч күрн, таньдг улсан мартад хуурсн болхви?» — гиҗ санн, күүкиг шилтҗ хәләв. Өмнәснь күүкнә алмацсн хәләц зөрлцв. «Альд үзләв? Таньгдхш. Урднь, нег уульнцд үзснчн болхв?» —гиҗ санн, тодлвртан диилгдәд,” авъясарн киилгән тәәлҗ өгв. Эмч йир болһамҗтаһар кесг дәкҗ өрчинь, нурһинь болн хәврһинь чиңнв.

— Гем уга. Зуг адгтан долан-арвн хонгт амрад, хо­тан ясх кергтә,— гиҗ эмч келв.

— Нанас оңдан амрх, хотан ясх улс дала,— гиһәд Дава адһм угаһар хувцан өмсв.

— Медгдҗәнә. Болвчн би ахлачнрла күүндҗ үзсв. миниһәр болхинь, буру гихн уга. Эмч бичҗәсн цаасан оркчкад, нүдән авлго Даваһур хәләв.

— Менд бәәтн,— гиҗ келчкәд, Дава һархар седхләнь, эмч адһҗ ормасн босн, эврәннь эвтәкн һарарн түүнә өвр урһсн, хату альхинь чаңһур атхв.

Тер өдр Дава электростанцин сүүр тәвхәр малтчксн гүн нүкн дотр көдлв.

— Болһа, деерәсчнь унҗ йовна! — Болҗ! — хәәкрлдв.

Дава хальтрад, хәвргшән унв, мөр болад, деерәс унсн модн носилк көлиннь бүдүн һуйар тусв. Өвдкүр дегәд ик болад, нүдән аньн, араһан зуув. Әмтн дамҗлад, деегшән авч һарв.

— Әәмшгтә. Бүдүн һуйартн, дунд чимгн хуһрҗ. Гипсәр ширлчкхлә, хойр сарин дунд эдгх, — гиҗ саак баһ наста эмч күүкн көлинь хәләчкәд келв.

— Та амртха эс гилтә? Тана заасн арвн хонгин ормд һурвн сард амрх төр болв, — гиҗ Дава, эмкәһән зууҗаһад, келв.

— Амрснд гем уга. Болв таниг арвн хонгар амрах зөв ахлачнр өглә. Зуг та терүндән күрсн угат, эврән адһвт, — гиһәд эмч дәкн инәв.

Тиигәд Дава больннцд орв. Өдр болһн эмчиг үздг болв. Даваг больницд орад, хойр хонсн цагт: «Мария Михайловна», — гиҗ эмчиг санитарк дуудсинь соңсчкад, эн өсрәд одв.

«Җигтә юмби? Маша болхий? — гиһәд эн алмацчкад, — кедү тиим нертә күн бәәх? Маша ода бийнь баахн. Биш болх»,— гиҗ сансн бийнь, соньмслһн дииләд санитаркас фамилинь сурв.

— Рубцова,— гиҗ тернь хәрү өгв.

«Теңгр цокг! Энчнь Маша бәәҗ! Ода яһдмби? Арвн долан җилд хәәлго бәәчкәд, ода келҗ болхий? Уга, тагчг бәәснь деер. Үнәртнь келхд, эднәс салсн хөөн Дава хойр-һурвн җилд йир икәр уудьв. Маргарита Николаевна, дядя Миша, Маша һурвн зүүднднь кесг орв. Бичг бичн гихлә, кенд альдаран бичхви? Маргарита Николаевнан ханьцсн күүнә фамилинь эс бичҗ авсн ик эндү болв. Терүгинь тоолх седкл тер цагт билү?

Көлинь ширлсн гипсиг авчкв. Түрүн авгтан тайг түшәд йовдг билә, дигтә эн цагла ахлачнь дуудв.

— Больницин харулд зогс, — гиҗ тер закв.

Хойр күн селәд үүднд сууһад, орсн-һарсн улсиг бүрткнә. «Көдлмш амр, дәкн деернь, өдр болһн Машаг үзх. Көөрк, намаг таньшго. Альдас таньх билә? Тиикд дөнтә-тавта күүкн бәәсн»,— гиҗ эн санв.

Болв Дава тер тустан икәр эндүрсмн.

Һаза шуурсн киитн. Гер дотр, үүдинь сәәнәр хаачкхла, дулан. Арвн часла ирҗ гемтә улс хәләдг Маша ирсн уга. Больницд дегәд күнд гемтә улс уга. Эндр Маша үзгдснчн уга. Яһсн болхви? Гемтсн болхий?— гиһәд Дава зөвәр әәв. Арвн негн часла ярндгнь бүркәтә машин больницин үүднд зогсв. Шоферин өөрәс дуд цаһан девл, бор махла өмссн Маша бууҗ ирв.

— Церенов, бәртн эн пропуск, манд эм ачлһнд дөң болхмт. Нааран, тана ормд оңдан күн ирх,— гиҗ келв.

Болв энүнә келсн үгин авъясар хәләхлә, зөвәр уурта йовх бәәдлтә. Арһ уга, начальник келхлә, үгинь соңслго бәәҗ болшго.

Урднь чигн больницин эм, эд-тавр, нань чигн оборудовань авхларн көдлдг әмт дахулад, ачанд дөң кедг билә. Болв Дава түрүн болҗ йовҗаснь эн. Нег час болад төмр хаалһд ирн, авх тоотан ачад, эмч машинә шоферт келҗәнә:

— Үдин хөөн дөрвн часла күрәд иртн, авх товаран бел кенәвдн. Церенов бидн хойр үлднәвдн,— болҗана.

— Мини патьр эн станц деер бәәнә. Зевго хол биш. Цә ууһад, дуладхла яах?— гиһәд, эмч машин көндрәд һархла, хаҗудкасн сурҗана.

— Тана дурн, — гиҗ Дава хәрү өгв.

Хойр давхр герин деер давхртнь бәәҗ. Түлкүрәр үүдинь тәәләд, Даваг орулчкад, ардаснь эзнь орҗ ирв.

— Нә, мендвт, күндтә Давид Басангович! — гиһәд күүкн, Даваг хувцан тәәлхләнь, һаран өгчәнә.

Тернь өмнәснь бүлтәһәд, алңтрад одв.

— Бичә үүмтн. Би тана тускар цугтнь меднәв. Зуг ода бийнь намаг таньҗахн уга бәәдлтәт, — гиҗ күүкн цәәлһв.

— Би чамаг таньлав, зуг альдас, намаг меддвчи?

Тиикт чи тохан дүңгә биләч, — гиҗ келн Дава, күүкиг теврәд халхаснь үмсәд, җөөлн нүдәр хәләв.

— Нурһм тохан дүңгә бәәснчн болх, зуг насм долата билә. Намаг эврән умшдг, бичдг дасхсан мартвта? Би мартсн угав. Би таниг кесг җилин туршарт геев. Тер бийнь зүркнәннь нег өнцгт хадһлад, негчн агчмин дунд мартлго йовав. Кесг җил болад, генткн Москвад таниг үзвв, — гиһәд Марияг келлһнлә, Дава өсрәд одв.

— Кезә? Яһад эс нанла харһвчи? — болҗана.

— Дегәд оратҗ одсн цагла таниг үзвв, мана институтин нег күүкнлә таньлдад, эклҗ ирҗәхләтн, би түрүн үзн таньв. Болв күүнә хоорнд орҗ болшго болв— гиҗ келн күүкн саналдв.

— Ю келҗәхмчи, Маша? Зуг неричн келснд гемим тәвҗ хәәрл. Яһвчн чи мини ахлач болҗанач.

— Нерәр келлго. Энд нерәрн келхмн. Зуг тенд болшго. Тиим нәрн цаг болҗана, — гиҗ, күүкн үгинь йовулв.

— Чи мини һарлцсн дү күүкнлә әдл күнч. Тииклә яһад нанд бийән эс танюлвчи? — гиҗ Дава адһҗ сурв.

— Дү күүкнәс даву болсн төләдән бийән танюлҗ ядад бәәв. — Күүкн дәкәд саналдв. — Үгдән халхларн мартн алдв.

Маша босад, бешин духовк дотрас хот һарһад стол деер тәвв. Хойр чиркд әрк кечкәд, күүкн түрүн болҗ чиркән өргв.

— Ямаран йөрәл тәвҗ уухмби? — гиҗ тер сурв.

— Кесг җил болад харһсндан, — гиҗ Дава инәмсклв.

— Дәкәд...

— Дәкәд, дәкәд чини төлә...

— Давид Басангович, таниг сән тоолврта күн гиҗ сандг биләв. Мини эцк таниг гүн номта болхмн гиҗ келдг билә. Тер йир икәр эндүрсн бәәҗ, үнәр мартвта? Эндр өдр кедүв?

— Кедү? Ноябрин хөрн негн... Э-Э, мөн... Нә, тииклә, чамаг ут наста, бат кишгтә болтха гиҗ йөрәҗәнәв! — болад Дава ормасн босв. Күүкн бас босв.

— Таниг бас тиигҗ йөрәҗәнәв. Эндр бас тана һарсн өдрлм, — гиҗ келәд Маша чиркән харһулв.

Эн хойрин һарсн өдр харһдг учрнь бас бәәсмн. Ах-дү хойриг Михаил Антонович авч ирсн җил, намрин эклцәс авн залу гергн хойр көл-көдләд бәәв. Күүкнәннь һарсн өдр темдглхәр бәәҗ. Тегәд тер хойр көвүнәс кезә һарсинь сурв. Хоюрнчн һарсн өдрән медхш. Юңгад гихлә, хальмг күүнә һарсн өдр зул сарин хөрн тавн өдр болҗ тоолгддг зөвтә. Зулин нег өдр өмн һарсн болвчн, маңһдуртнь зул өргхлә, хойр наста болҗ тоолгддг. Өөндән күрхләрн һурвн наста болдг. Терүнә тускар Михаил Антонович урднь соңсад уга бәәҗ. Болв сәәнәр сура бәәтлнь, Хөөч хаврар һарсн, Дава түрүн цасн орлһнла һарсн болҗ һарв. Тиигәд дуңцүлхлә, ноябрь сарин чилгчәр һарсн кирцәтә. Тегәд Дава Машата нег өдр һарсн болҗ тоолгдад, тавн җилин туршарт эн хойрин һарсн өдр хамдан темдглгдлә.

«Ода күртл яһад эс мартсн болхви?» — гиҗ, кесг үзсн зовлң, түрү-зүдү мартгдҗ, иим сәәхн седклтә улс һазр деер бәәснд бахтҗ, Даван седкл байрлв.

— Нә, дү күүкн, цааранднь келлчн, — гиҗ Дава сурв.

— Цааранднь ю келхв? Таниг Өлзәлә ханьцсна маңһдуртнь би Баку орлав. Тенд мини эк хөөт эцк хойр билә. Хөөт эцк урдк кевтән церглә. Урднь бәәсн һазрт ирәд сурһулян цааранднь дас гисн бийнь, зөв өглго бәәләв. Тегәд, арһ уга болад, тиигән одв. Институт чиләхәсн урд, дипломин көдлмшән бичхәр, Москвад бәәсн авһурн ирүв. Мини эцкин һарлцсн дүнь Наркоматд ик үүлд бәәнә. Урднь Феликс Эдмундовичлә хамдан көдлҗәсн күн. Эврә һарһсн үрн-садн угадан, нанд йир дурта билә. Тегәд тана тускар күүкдәс соңсчкад, авһурн ирәд уульн сурув: «Терүг яһад болвчн олҗ ас. Ямаран үүл һарһсинь мед». Авһ кесгтән зөвшәрлго бәәҗәһәд, намаг зовҗахинь медв. «Мини керг биш, болв терүнәнчнь тер цаасинь дуудулчкв»,— болҗана. Нег сар болад хәрүнь ирв. Авһм, Николай Антонович, негчн үг нуулго, тана тускар кевтнь келв. «Намас өшрв» гиҗ Өлзән бичсн цаасна тускар бас келв. Терүгинь соңсчкад институтан чиләһәд, танур ирхәр шиидләв. Тер шиидвриг, авһ бас таасв,— гиҗ Мария цәәлһв.

Тиигҗ эн хойр түрүн чирә харһҗ нүүрцв. Удлго эн хойр ханьцв. Йосар болхла эн ханьцх зөв уга бәәсмн. Болв Рубцовин ач күүкн гисн нернчнь эднд дөң болсн, эс гиҗ өр-өвч цаһан седклтә улс альд болвчн бәәнәлм. Эднә хөвнь бәәһәд теднә негнләнь харһснчн болх. Кен медхв? Болв негнь дотр, негнь һаза сул бәәсн бийнь дала харш болҗ уга бәәдлтә. Юңгад гихлә, түрүн нүүрцәд җил давсн чигә цагла Нина һарсн болдг.

...Тегәд эцк күүкн хойр өлгәтә бәәсн зургас нүдән татҗ авч чадлго зогсад бәәснь эн. Энүнә зүсн-зүркн, терүнә седҗ, санҗ йовсн ухан, тоолвр, күцл хойраднь әдл эңкр!

Эцк күүкн хойр урдкан санлда бәәтлнь, эвтә-довта Вера Николаевна хоран тал дунд бәәсн төгрг столиг бүркәд, деернь олн зүсн хот-хол белдәд, тәвчкв.

Дава Басангович асхнднь ирҗ гертән хонхас биш, хот- хол кедго билә. Хот кедг гертәс эврән одад уучкдг бәәсмн.

Зуг өцклдүр асхн өөрән бәәсн Боженконд ирәд: «Маңһдур күүкән тосҗ балһс орҗанав. Цол болхла, невчкн хот авад, бел кечктн. Күүкнә дипломинь йөрәх кергтә», гиҗ Дава сурад, мөңг үлдәлә.

Эн Боженко Алексей Васильевич — хойр җил хооран Шорвин района күцәгч комитетин ахлачд батлгдла.

Урднь совхозин директор йовсмн. Гергнь — Вера Николаевна, дундын школд багш болҗ көдлҗәлә.

Дава Басангович ирҗ көдлснәс нааран эн өрк-бүллә, ах-дү мет сән-сәәхн бәәнә.

— Вера Николаевна, ик гидгәр ханҗанав! Гертән шиңкән ирсн күүкиг хот уудг герүр чирәд һархла ямаран эвго болх. Дәкәд дипломинь йөрәх зөвтәвдн, болҗ Дава цаадк хораһас һарч ирәд, белн стол үзчкәд байрлв,— Алексей Васильевич Аня хойр яһв? Юңгад эс ирвә? Дава бичкн тумбочк деер бәәсн телефона трубк авад җиңнүлв:

— Алло! Алексей Васильевич, яһад эс ирнәч? Аня уга гинчи, нә тииклә эврән шулуд. Эс гиҗ хот көрч одх. Э-э. Минь одахн ирвдн. Сән. Күләҗәнәвдн. Тер трубкан ормднь тәвв. Удлго өндр нурһта терүгән дахсн махта, ик сүртә баатршң ээм-далта, утулң цаһан чирәтә, боз нүдтә, шар күмсгтә, тиньгр бәәдлтә, дөч күрсн залу орҗ ирв.

— Менд йовҗ ирвт? Таниг эрт ирх гиҗ медҗәләв.

Боженко, — гиҗ Алексей Васильевич Нинад һаран өгәд, дәкәд эцкләнь мендлв.

— Нина, — болҗ тернь хәрү өгв.

Эврәннь кергәр үдин хөөн партин обкомар орлав, дәкәд тендәсн һарад селәнә эдл-ахун министерствд одлав. Одахн ирсн шин трактормудин тускар күүндхәр седләв, зуг кергтә күм, асхн көдлмш чилтл күләсн бийнь, ирсн уга. Нә, орман эзләд сууцхатн, танас эрҗәнәв, — гиһәд, Дава Басангович стол тал һаран заав.

Дигтә эн цагла телефон җиңнв.

— Эн кен болхви? — гиһәд герин эзн трубк авв. — Э, э. Би соңсҗанав. Уга. Эндр ирҗ чадшгов. Күүкм ирсн бәәнә... институт чиләһәд. Юн бачм кергв терчн? Тиим болхла нааран, манаһур күрәд ир. Энд Алексей Васильевич бас бәәнә. Төр уга. Таньлдад һархч, — Дава инәһәд, трубкан ормднь тәвчкәд, гиичнрүрн эргв:

— Нә, гиичнр, сууҗ авцхатн. Мохлаевла күүндүв. Арвн Викторовичлә кергтә ирләв гинә. Уга болхлань нааран җиңнүлсәр келнә. Удлго ирх. Невчк күләцхәй!

Даваг тиигҗ келм цацу үүд секгдәд һазаһас нәрхн хо цаһан күүкн орҗ ирв.

— Аня, өцклдүр би чамаг маниг иртл күләҗә, юмнд бичә од эс гилү? Яһад оратвчи?— болҗ Дава терүг үзн байрлв.

— Нина, таньлд — Аняла. Вера Николаевнан дү күүкн.

— Таниг ирхин өмнхн гемтә күүнүр дуудулв, — гиҗ Аня, Нинан һаринь авч мендләд башрдсн бәәдлтәһәр келв.

— Нә, тиим болхла, гем уга. Хәләтн, Бадма Цебекович күрч ирв! Ода орман эзләд сууцхатн, — гиҗ, Мохлаевиг орҗ ирәд мендлснә хөөн герин эзн столур дуудв.

— Дава Басангович, би нег баахн кергтә ирләв. Цол уга, — гиһәд Мохлаев хот ууҗасн цагт орҗ ирсндән эмәһәд, теднлә суушгоһар седв.

— Манла хамдан суусна хөөн келхч. Юн дала дәәнә нуувч болх билә. Эндчнь һазаһас күн уга. Сууцхатн, сууцхатн, — гиҗ эзн давтв.

Цуг шууглдад стол эргәд сууцхав.

Герин эзн чиркст әрк кеһәд, эврән чиркән деегшән өргәд, иигҗ келв:

— Энкр үүрмүд, эндр хойр холван байрта өдр. Негдвәр болхла, күүкм эцкиннь өссн-боссн һазрт әмтин түрүн болҗ көлән күргҗ ирҗәснь эн, хойрдвар болхла, арвн тавн җил сурһуль сурад, эврәннь медсн-үзсн, дассн эрдм-сурһулян олн дүүнр, дорас өсҗ йовх баһчудын зүркнд төрҗ ик чинртә элвг урһц хурах болтха! Эн ик байриг нанла ирҗ хувацсндтн, таднд, үүрмүд, бас ханҗанав! Даваг иигҗ келхлә цуһар шууглдад, альх ташлдв.

— Дава Басангович, Н... Нина... мини гемиг тәвҗ өгхитн эрҗәнәв. Көдлмшин туск кергәр орҗ ирчкәд, тана тооврла харһҗ одув. «дуудуллһн угаһар ирсн гиич маңһдас дор» гидг орс үлгүр бәәнә. Эн мана советск манһдин тускар һарсн үлгүр биш. «Алтн Ордан» цагт, Чингиз хаана Әрәсәд орҗ ирсн цагла һарсн үлгүр. Кемрҗән намаг дуудуллһн угаһар ирв гиҗ му уха санҗадг улс бәәхлә — бәәтхә, зуг, би эндр тадн дунд ирҗ. иим сәәхн күүкнлә таньлдулсн эврәннь хөвдән ханҗанав, — гиһәд Мохлаевиг келхләнь, Нинан чирә улаһад башрдв, әмтн альх ташцхав.

— Ухан герл, эрдм һурвиг тәрҗ, ут наста, бат кишгтә болхитн эрҗәнәв! — болҗ Бадм чиркән харһулҗ уув.

Хотан экләд ууснас авн инәдн, шог, күүндвр һарад нирглдәд бәәв.

Вера Николаевна, Нина, Аня һурвн хоорндан шивр-шивр гилдәд бәәнә. Эгч дү хойр Нинала таньлдҗ, селәнәннь тускар келҗәцхәнә.

Энд суусн һурвн залу көдлмшиннь туск төрт орҗ одсн, күүндврнь улм өөдән һарад ирцхәв.

— Мини адһҗ ирсн кергм эн. — Бадм хавтхасн телефонограмм һарһад. Дава Басанговичин өмн тәвб.

«Харһатин совхоз Мохлаевд.

Хойр хонгин дунд государственн буудя белдлһнә складт, немгдҗ өггдсн зура деерән дәкәд 500 тонн буудя күргтхә гиҗ райкомин бюро закҗана тчк. Эндр асхн автомобильн эдл-ахуһас тана буудя зөөхд дөң болхар һучн автомашин ирхмн тчк. Эн заавр яһҗ күцәсән һурв хонад эврән бийтн бюрод келҗ өгхмт. КПСС-н райком Манжиков», — гиҗ Дава умшв.

— Эн телефонограммин утх танд медгдҗәнү? — гиҗ Бадм өөрк хойран зөрҗ хәләв.

— Медгдҗәнә, — болҗ хоюрн нег дууһар хәрү өгв

— Уга, тадн медҗәхн угат! Энҗл һарсн урһцас государствд өгх зураһан хойр холван күцәчкәд. Малын хот кехәр үлдәсн миңһн тонн ичмән бәәнә. Терүнәс өрәлинь! Авчкхла, тавхн зун тонн үлдх. Мана бәәсн мал асрх нормар, баһар тәвсн бийнь, эн үвл миңһн тавн зун тонн буудя кергтә. Тегәд эс күрчәх миңһн тонн буудя альдас авхмб? Деерәс бурхн манд хайҗ өгхий? — гиһәд, Бадм улм һаньдглад ирв, — Арһулдҗа, Бадма Цебекович! Чи шинәс Америк секҗәнәв гиҗ бичә сан. Тер хамгчн цуһар манд медгдҗәнә, зуг ода деерән орн-нутгт, Төрскнд буудя эркн кергтә болҗана. Дәкәд бидн буудя белдлһнә хойр зура күцәх болҗ үгән өгсн бәәнәлм, — гиҗ Дава Басангович цәәлһҗ өгв.

— Тиим ухан уга даалһвр кенд кергтәв? Бийиннь күчн күршго юм юңгад авдв! — болҗ Бадм үгцв.

— Бәргдәд бәәвч, Бадма Цебекович! Тер даалһвр авсн района партийн активин хургт чи эврән һаран өргсән мартчквчи? — гиһәд, эндәснь байрлсн дууһар, Алексей Васильевич келв.

— Негдвәр, тер хургт нанд үг өгсн уга. Хойрдвар болхла, тер шиидврлә ниицҗ би һаран өргсн уга биләв. Кемрҗән йоста учринь хәәхлә, тер шиидвртн: «Иргч җилд тәрх тәрәнә экән һарһад, малын хотан дигләд амбартан авчкад, арднь хойр җилә зура күцәхмн», — гиҗ йовсн кевтә билә. Өмнк хойр халхинь күцәлго, һурвдгчинь күцәтхә гидг йосн бас бәәдви? — гиҗ Бадм келн, папирос һарһад һал орулд.

— Тегәд чини ирсн бачм кергчн эн билү? — гиҗ Дава Басангович инәмсклҗ сурв.

— Энүнәс үлү бачм керг бәәхий? Негчн пуд ичмә өгсн хойр зураһасн үлү шаңһа амбарт күргшгов! Тегәд, машид керго гиҗ келхәр ирләв.

— Юн гинәчи? Келҗәх үгән медҗәнчи? Кемрҗән хойр хонгин дунд эс күцәхлә, эврән толһаһан геехч, — болҗ Алексей Васильевич эндәснь күүндврт орлцв.

— Толһаһан яһад гееҗәхмби? Би тер ичмәһәр эврәннь мал асрхар бәәхшив. Бас шаңһа мал үвләс менд һарһҗ, авсн төлинь һару уга өскхәр бәәнәв. Кемрҗән совхоз тавн зун тонн ичмә тату орулҗ өгхлә, модьрунар тоолхла, шаңһа хөрн миңһн арслңга эдл-ууш тату авх. Кемрҗән кеелтә хөөдиг мууһар асрад, концентрат өглго хурһлтлнь хотынь эс ясхла зуурм болн чинән чидлнь тату хурһд һарсн уршгар, баһар тәвсн бийнь, тавн миңһн хурһд җилдән совхоз геехмн. (Ниднин җил тер уршгар долан миңһн хурһд һарутла). Тиим олн хурһ геехлә, го­сударств тавн холван үлү һарута болхмн. Тегәд государствд тавн зун тонн ичмә авснь деер болхий, аль тавн миңһн хө бүрн-бүтн үвләс һарһад, эдл-уушинь авснь олзта болхий? — гиҗ Бадм келв.

— Терчнь мел үнн. Зуг района партийн организац эврәннь авсн даалһвран күцәх зөвтәв угав?

Чи болн чини совхозд бәәсн коммунистнр района партийн организацин бас нег мөчньлм. Тииклә тедн бас чирәһән уларһшгон кергт зүткх зөвтә болхгов! Урднь онц күүнә эрк шиллһни цагт дурта даалһвр авчкад, эс күцәвчн дала төр кедго бәәсн болхла, ода үгән өгсн хөөн күцәх зөвтә. Тиигҗ Центральн Комитет келҗәнә. Тернь чамд бас медгднә, — гиҗ Дава Басангович келв.

— Хаҗһр! Үгән өгсн хөөн кен кезәд чигн, ямаран цагт болвчн күцәх зөвтә! Хойр җилә зура буудя государствд өгх болҗ өгсн амн үгән бидн күцәввдн. Дәкәд манас деернь юңгад неклдәд бәәнәт?

— Терчнь үнн. Тадн даалһвран күцәсн болвчн, ода бийнь дөрвн эдл-аху даалһвран күцәһәд уга. Одахн болсн ик салькнд, иштән үлдсн буудя асхрад, тер эдл-ахус ик һарута болцхав. Учрнь тиим болад район даалһвран күцәҗ чадҗахш. Терүг чи, коммунист, эс медхлә, кен медхмб? — гиҗ Алексей Васильевич үгт орлцв.

Столин нег хәврһд үг күүндҗәсн күүкд улс күүндврән таслад, залусин метклдәнд оньган өгцхәв.

— Болһаҗалт! Дава Басангович минь ода һанцхн күүни эрк шиилһни тускар келв. Тер цагин авц-бүрц ода күртл хайгдад уга болҗ танд медгдхший? Нег эдл-аху сулар көдләд шаңһа зураһан эс күцәхлә, района нер чинрдүлхин төлә наадк эдл-ахусин гиҗг деер ачдг хаҗһр һардлһни авъяс тер цагин үлдл болҗ нанд медгднә. Миниһәр болхла, тер цагин сүүдр эндр күртл маниг хайҗ чадҗахш.

— Терчнь хаҗһр, Бадма Цебекович. Бидн, коммунистнр, эврәннь шиидврән күцәх зөвтәвдн. Чи болхла, бүкл района нер хәәҗәхшч, һанцхн эврәннь совхозин эв-арһ хәәҗәнәч. миниһәр болхла, чи бәәрн һазртан дурта күнч. Бидн сән болсн хөөн наадкснь яһснь керг уга гиҗәнәч! Маңһдур тана малд хот эс күрхлә, бидн оңдан эдл-ахуһас авад танд өгхвдн. Үнәртнь кемрҗән келхд, государств совхозин мал мәәртүлҗ алхн уга гиҗ санҗанав, — гиһәд Церенов ормасн босв.

— Та шин күн болад медҗәхшт. Урдк җилмүдт бас урһсн урһциг саак нерни төлә арчад авчкад, арднь мал өвсн, солом хойрас оңдан хот үлдәдго билә. Тегәд җиләс җил болһн ик һару һарад бәәдгнь эн, — гиҗ Бадмиг келхлә, эндәснь Нина тосад төрт орлцв:

— Тана совхоз кедү гектар һазртав?

— Җирн миңһн.

— Кедү гектартнь буудя тәрнәт?

— Тавн миңһн гектартнь.

— Тииклә наадк тәвн тавн миңһн гектарнь сул бәәхугов? Иигәд үктлән метклдәд бәәхәр, адгтан нег миңһн гектаринь хаһлад тәрчкәд, малын хотд үлдәхлә яһдв?— гиҗ Нина сурв.

Энүг тиигҗ сурхлань күүкд улс залусин метклдәнд орснднь инәлдцхәв, залуснь болхла, «көөрк, эн күүкн ма­на һазрин онц йилһл медлго ю хәәҗ төрт орлцна» гиҗ санад, энүг басад бас инәлдцхәв.

— Оңдан һазрла әдл мана һазрт альднь болвчн тәрәд бәәҗ болшго. Тегәд мана һоллгч төрмдн — мал өсклһн. Тер бийнь заагаснь шүүһәд, зәрм һазртнь тәрә тәрнәвдн,— гиҗ Бадм цәәлһҗ өгв.

— Уга. Тана инәмсклсн бәәдләр би медүв. «Чавас эн күүкнд төр хаһллһн бәг бәәҗ», — гиҗ санцхавт! Би эндр ирҗ йовад нүцкн тег бас үзүв. йилһл уга һазрт модд тәрсн урһҗ. Цааранднь зерглдүләд тәрсн болхла, бас урһх бәәҗ. Зуг һаран тәвҗ, ухаһан өгч күч-көлсәрн эс өгсн һазрт—хоосн. Тииклә тана совхозин һазрт олзлҗ болх һазрмуд бас бәәдг болх гиҗ меднәв. Миниһәр бол­хла, нүдән цәәлһәд, күзүһән гөлилһәд, хоолан сөөлңкәртл метклдәд сууцхахар, эврәннь эдлҗәх һазриннь эв-довинь хәәҗ, эзлдг арһ хәәснь олн-әмтнд олзта болх гиҗ меднәв. Би, баахн болвчн, эврәнннь седклән келҗәнәв, — гиҗ Нина һундв.

— Әвртә, Нина, әвртә! — гиһәд Аня альхан ташв, хаҗудк эгчнь бас дөңнәд альхан ташн бәәҗ келв: — Залусиг хойр дал деернь гедргән тәвв!

Гер дотрк улс шууглдад инәлдв.

— Нина Даваевна, ханҗанав! Тана өгсн сүв-селвгин тускар ухалх болҗ үгән өгчәнәв,— гиһәд, Бадм Нинан һаринь атхн, хәрү эргәд, цааранднь келв:—Хәрнь тер, та хойрт бюрон хойр членд, мини келхәр ирсн үгм тер билә. маңһдур автомобильн эдл-ахуһас ирх машидиг хәрү тәвҗәнәв. Эндр орад келчкәд һарнав. Бичә йовултха! Негчн центнер ичмә дәкҗ зөөшгов. Яһнат-кегнәт — дурнтн! Эн хаҗһр заавр күцәһәд, малд үлдәсн хотыг зөөһәд уга кечкәд, «өгнү-угай» гиҗ теңгр хәләхлә, нанас һәргтә күн уга болх. Хәрнь тер, эртәс келҗәнәв, — Бадм мендләд һархар седв.

— Бичә адһ, Бадма Цебекович, чи баһ күнч, сәәнәр тоол. Бюрон шиидвр эс күцәхлә, ашнь ямаран болхинь эврән меднәч, — гиҗ Дава Басангович келв.

— Ичмә зөөшгов. Ашнь болсарн болг! Менд бәәцхәтн! — гиһәд, Бадм цуһаралань мендлн, үүднә өөр өлгәтә бәәсн тиирцгән шүүрч авн һарч одв.

— Одак көвүн нанд харм болна. Дегәд һацач, юунд болвчн орҗ одхмн. Болв терүнә халуч, омгта бәәдл нанд таасгдна. Тер совхозд деернь немхн биш гиһә бәәтл миниһәр боллго Арвн Викторович өцклдүр келчкснь тер! — Дава Басангович бүләкн дууһар, Бадмин һарч одсн үүднүр хәлән бәәҗ, байртаһар әмтнд соңсхҗ, болһамҗтаһар келв.

***

Белкүсцә өндр нигт көк хадлһн дундаһур Сергей йовна. Акад юмби? мел Алтайин һазрла әдл хадлһн урһдг бәәҗлм.

Хәлә, мама аашна! Нигт көк модн заагас мел чиндр цаһан хувц өмсчксн экнь тосад, чирәнь тиньгр, инәмсклсн, хормаһан сарсалһад гүүһәд аашна. «А, энчн Алтай. Золотухин гидг селән. Цаһан халатта мам больницәсн ирҗ йовна», — гиҗ Сергей санамрдв. Эк көвүн хойр харһлдад, үмслдчкәд, цааранднь йовлдв. Генткн гер һатцас улан бүшмүдтә, һартан цецгәс бәрсн Нина гүүһәд аашна. Һурвулн харһсндан Сергей байрлад, зүркнь талваһад дуулсн болҗ медгдв. Генткн өмнннь, һазр дорас һарч ирснлә әдл, хар козлдурта; зара метәр хәәчлүлсн буурл үстә күн барун һартан ик утхта һарад ирв. «А, хәәрхн!» — гиһәд күүкд улс чишкәд оркв. «Кембчи, утхан хай!» — гиҗ Сергей зөрлцҗ зогсв.

— «Намаг таньҗахшийт?» — гиһәд тер залунь, хар козлдуран авад оркв. Тер күн — Нинан эцк болҗ һарв.

— «Юн кергтә танд? Юңгад маниг даңгин гетәд бәәнәт?» — гиһәд Сергей хәәкрв. Тер дуунасн өсрәд, эн серв. Гер дотр харңһу. Бийнь орн деер кевтнә. «А, би күүнә герт бәәх биший», — гиҗ Сергей санчкад, сүүҗән сольв. Шинәс унтхар седхлә, нөр күрчәхш.

Сергей эн совхозд ирҗ көдлснәс нааран арв хонв. Эн цөөкн хонгин дунд совхозин һурвн ферм болһнд хөөнә хош, малын бәәрн күртл эргҗ хәләв. Зуг асхнднь унтхла, иигәд олн зүсн зүүдн орад серүлчкнә.

Сергей герин эрс тал эргҗ, сүүҗән сольҗ кевтн, нүдән аньчкад, уха туңһав.

Түрүн өдртән балһснас эрт һарад зууран района эдл-ахун управленяр дәврәд, министерствас авсн цаасан үлдәһәд, тендәс «Харһатин» совхозд ах зоотехникин ямд батлгдсн цаас авч ирв.

— Сән! Ах зоотехник уга тавн сарин туршарт үкҗәнәв. Көдлмш күзүцә. Эндр амр. Маңһдурас авн көдлмшләрн таньлдхч, — гиҗ совхозин директор Бадм Цебекович, түрүн үгәсн авн «чи» гиҗ келснь, Сергейд йир икәр таасгдв. Совхозин директор зүс-зүркәрн болхла, бийәснь тавн-зурһан насн ахас үлү биш бәәдлтә. Өндр нурһта, утулң хо-цаһан чирәтә, морх хамрта, модьрун дуута, орсшң шарвр болн нимтр үстә, ил сәәхн маңгната, хурц хәләцтә, хойр зеегтә болнчн мет хар нүдтә, шулун-шудрмг залу күн. Дәкәд «үгиг ахрар болн товчтаһар келдг күн кевтә»,— гиҗ Сергей бийдән тодлв.

Долан хонгин дунд Сергей малын болн хөөдин бәәр цугтнь эргхләрн, түрүн хойр өдртнь директорта, цааранднь малын эмч — Бамбин Манҗта хамдан эн йовла. Эврәнннь көдлх һазран эргәд хәләчкәд, эн йир икәр сүрдв.

Сергей тәвн тавдгч җил селәнә эдл-ахун техникум чиләчкәд, Алтайск крайд һурвн җилд нег колхозд зоотехникәр көдллә. Тер колхознь урднь нег селәнд бәәсн до­лан үүрмг колхоз ниилүләд бүрдсн, һазринь кирцәһәр болхла ик тоод ордг колхоз бәәсмн.

Барнаулас эклҗ һарад, хасгин һазр күрәд түңшрсн, утдан кесг зун дууна, өргндән нәәмн — арвн дууна, мөңкинд көк дүрсән алддго харһа модта. Ленточн борин көвәд бәргдсн, Золотухин гидг селән билә. Тер модн эн селәнә колхозд ик нилчән күргдг билә. Ар үзгәс үләсн үвлин шүрүн салькнас, арвһр нооста девл мет, хальчлад, хавр ирхлә, моднд хурсн цасн хәәләд, колхозин тәрәнә һазр услдг бәәсмн. Колхоз арвн миңһн гектар һазрта, тавн зун бод малас — һурвн зунь саадг үкртә, хойр миңһн һахата, хойр миңһн һар хөөтә билә. Колхозин ахлачнь — Ануфрий Иванович Попов, баһ сурһульта болвчн, әәхинчнь үзсн, әрвлхин чигн үзсн, адрута җирһлин хаалһд олн зүсн юмнла харһсн, көгшн коммунист билә. Арвн нәәмтәдән Алтайин теегт нернь туурсн Мамонтовин отрядт орад, Колчакла ноолдад, хойр дәкҗ цаһачудас халһнла харһсн бийнь, эврәннь үкшго хөвәр, әмд үлдсмн.

Бат зүрктә, байн седклтә, гүн ухата Ануфрий Ивановичәс эн бәрмҗтә дамшлт авсмн. Һурвн җилин дамшлтин хөөн, тавн җилин туршарт сурһуль-медрлән өөдлүләд ирсн бийнь, шин көдлмшән үзчкәд, эн сүрдв.

Тиигдг учрнь — иим бәәсмн. Совхозин һазрин аһунь — җирн миңһн гектар. Эн ик аһуд, хоорндан тавад, арвад дуунад тараһад хайчксн хөөнә хошмуд болн малын бәәрн. Энүг эргҗ хәләхд кедү цаг кергтәв? Дәкәд малын идгнь ямаран хатяр? Тиньгр теегт тенд-эндәһүр тархаһар урһсн буурлда шарлҗн, заагтнь терүнәсн тарха арҗанц, бетк болн нань чигн шим тату урһмлмуд. Иим яду идгтә һазрт тәвн миңһн хөн, һурвн миңһн бод мал яһҗ тарһн-цадхлң бордхмби? Хадлһна һазрт гиҗ бас эсвго юмн медгдхш.

Манҗин көл, Һумнән һувль, Цаһан Толһа, Баһханин бөөрг — хадлһна һазрмуднь. Цугтнь цуглулад авхла тавхн миңһн гектар һазр болҗ һарна. Алтайин һазрла әдл гектарин арвад, хөрәд центнер өвс өгдг болхла гем уга билә. «О, мана һазрт гектарин нег центнер өвсн һархла бидн байрлнавдн», — гиҗ директор келнә. «Үвл ут болхла яхмби?!» — гисн күнд тоолвр сүл өдрмүдин тур­шарт Сергейин седкләс һархш. «Нам өдрин тоолврнь баһдад, сөөднь зүүднд ордг болҗана» — гиҗ Сергей санв. Эн һазриг Алтайин һазрла дүңцүлдг билә. Тегәдчн тенд бәәһәд нигт көк хадлһн заагт йовсн болҗ зүүднднь орв. «Дәкәд Нина эцктәһән яһад зүүднд орв? Энд ирснәс нааран Нинаһур күрх санан бәәһә. Зуг өцклдүр телефоһар дуудхла, балһс орҗ одсн болҗ һарв. «Бүкл өрәл сара болзгар йовла»,— гиҗ эцкнь келв. Сергейд йир шүрүһәр тер күүндсн болҗ медгдв. «Кен келҗәнә? Юн кергтә?» — гиһәд, болх болшго сурврмуд өгнә. Йириндән тер нанд дурго. Юңгад дурго болҗахмби? Би ю келәв терүнд? Тер аэропортд маниг тосҗ ирхдән мини экүр йир акадар хәләсн болҗ медгдв. Тер хәләцәснь мама харһцсн болхий? Тедн хоорнд юн бәәсн болхви? Акад юмби? Мама юңгад эс нанд келҗ өгвә? Эдн өшәтә бәәсн болхий?.»

Иим олн зүсн тоолвр Сергейин зүркинь хавчад, нөөринь күргхш. Тер хоорнд, түрүн такас хәәкрлдәд, дорд бийәс ишкә герин туурһ сексн мет, бүтү харңһу дорас шамлгдад, өр цәәһәд, гегән орад ирв.

Сергей өсрҗ босад, һар-нүүрән уһах хоорнд, герин һаза машин ирҗ зогссн ә һарв. Өцклдүр асхн Сергей малын ах эмч Бамбин Манҗла һурвдгч ферм орх болҗ бооцла.

Бамбин Манҗ тәв күрсн наста болвчн, ода бийнь заглюн, шулун шудрмг, өндр нурһта, ярһу цогцта, хавчгдсн нәрхн чирәтә, инәсн цагтнь, эрдни шишән буудя мет, дерсәсн цаһан шүддүднь цәәһәд, уутьхн хойр нүднь аньгдҗ одна.

Заң-бәәрәрн күүнлә ээлтә, цаһан саната, көдлмшән сән меддг күн болҗ Сергейд медгдв. Юңгад гихлә, эн цөөкн хонгт хамдан хөөнә хошмуд болн малын бәәр эргснд, көдләчнр энүг нам директорас үлүһәр күндлсн деерән, альк нег төрәр селвг сурсн бәәнә. Тегәд энүнә ик дамшлтд Сергей күртхәр седв. Эврәннь көдлмшин туск дамшлт Манҗ Нохаевичд йир ик бәәсмн. Һучн нәәмдгч җил московск ветеринарн академ чиләснәсн авн эндр өдр күртл малын эмч көдлә.

Сергей адһмтаһар хувцан өмсәд һарч ирв. Герин һаза ик будкта машин зогсҗана, хәврһәрнь цаһан ширәр «Ветлаборатория» — гиҗ бичәтә. Кабин дотрнь шо­фер малын эмч хойр сууна.

— Менде, менде!

— Удан унтдг улсвт! — гиҗ Манҗ Нохаевич инәв.

— Уга, би эрт серчкәд, зөрц кевтләв, — болҗ Сергей келчкәд, машинә ард суухар седв.

— Сергей, нааран су, һурвн күн багтхвдн. Мана теегт автоинспектормуд уга,— гиҗ тернь келв.

Зөвәр шахр болсн бийнь һурвулн багтв. Машин теегин хаалһар торлзад гүүв. Дорд бийәс нарн улаһад һарч йовна.

— Сергей, сәәнәр болһаһад эн теегиг хәләлчн. Өцклдүр үдлә маниг ирхд ямаран билә? Деерәс нарн шатасн һазрин өвсн һаңгд диилгдәд нуһрсн, цунцгт иҗлдсн зурмн күртлән цоонгтан бултсн, зугл һанцхн хар тарвҗ, темдг тәвсн бә кевтә, хөн толһа деер үргләд сууна. Тер цагтан тег сән дүрстә биш. Ода, серүһәр эн теегиг сәәнәр оньһҗ шинҗлич? Өрүн босад киитн булгин усар бийән уһахла, махмуд-цогц яһҗ амрна? чидл немгдсн болад эс одну? Тер мет, теегиг хәләһич! Өцклдүр һульҗисн өвсд өөдән серсәлдәд, хөн толһа күртлән, бийән ясчксн күүкд мет. Тег бийнь — бульчңган чаңһаҗах баатрла әдл. Деерк теңгрин бийнь, негчн үүлн уга, гилвксн цевр. Энүнлә әдл иим цевр ширгчн уга болх! Өрүн торһан, торһан дууг чиңнич! Нам тиим көгҗм бәәхий? Би эн цагтнь теегт йир дуртав — гиҗ Манҗ Нохаевич өргмҗтәһәр келв.

— Миниһәр болхинь, Хальмг теегиг киитн ар үзглә дүңцүлҗ болхмн — гиҗ дотран уха туңһаҗаһад, Сергей келв.— Зуг, кемрҗән ар үзгт кесгтән киитн болад, нарна толь сән күрдго болхла, эн теегт нарни толин күчн дегәд ик болад, һазрин урһмл күртл шатаһад, һолын болн нуурин усн күртл ширгәһәд, әмтнд ик саалтг күргҗәнә.

— Тиим биш! Чи, Сергей, хаҗһр келҗәнәч. Арвн сардан цасн хәәлдго догшн ар үзглә мана һазриг күн дүңцүлҗ болдви? Усн бәәсн болхла ямаран байн һазр болх бәәсн. Хәләлч, эн теегиг, усн бәәсн болхинь? — гиһәд, малын эмч хойр һаран әрәд, тег теврәд авн гиҗәх бәәдлтәһәр, халунар келв. — Тутрһ, көвң, устачн, нань чигн кедү юмн урһх бәәсн эн теегт!

— Тертн чик чигн болх. Зуг ус альдас авхмби? деерәс бурхн асхҗ өгхий? Тер уснь альд бәәнә? Аль Иҗл һолас ирҗ йовх, утдан зун дууна, нег нәрхн канал эн, европейск һурвн-дөрвн орн-нутг багтҗ одх аһута, далн тавн сай гектар Хальмг теегиг услх гиҗ медҗәнт? Би бүкл Хальмг теегин тускар келҗ чадшгов. Адгтан мана нег бичкн совхоз авад хәләлт. Далн шаху хош хөн кесг бод малын бәәрн, җирн миңһн гектар һазрт, цацсн буудя мет, тараһад хайчксн бәәнә. Халунд хагсад, мәәртәд үкҗәх малмудт кесг дууна һазрас машиһәр ус зөөһәд авч иртл, буслһсн мет халҗ одна. Терүг уусн малмуд амрхий? малын ору-һаруг кесг җилин туршарт ямаран болсиг би өцклдүр хәләвв. Зунднь һару йир ик. Мини­һәр болхинь, һанцхн гүрмнь — халун усн. Кедү эдл-ууш геедрҗәнә өңгәр! Кемрҗән хөөдт цаг-цагтнь тасрхан уга киитн ус өгдг бәәсн болхла, тер һарун өрәлинь баһрулҗ болхмн, — гиҗ Сергей бас халунар келв.

— Терчн чик. Би кедү җил энд эмч көдлҗ йовнав. Зуна халун ирәд, эн халун усар экләд услснас авн, ора һарсн хурһд экләд каарцхав. Дәкәд болхла, зәрм залху хөөчнр үмкә нуурин, эс гиҗ хурин тогтсн уснас услад, «эргдг һәргтә» гем тархана. Терүнлә ноолдх хойр күнчн би хойр болҗанавидн, — гиҗ Манҗ Нохаевич Сергейин ээминь цокв.

— Тертн үнн. Зуг яһҗ ноолдхмби? Дөчн-тәвн дууна һазрас бочкар авч ирсн усн халҗ одна. Һурвад-дөрвәд хош хөөнә хоорнд ус хадһлдг цементәр цутхчксн гүн нүкд (резервуар) кеҗ болшго "болхмби? Совхозин олн малд күрх тиим олн цутхчксн нүкд кехд кесг мөңгн һархнь лавта. Болв негхн-хойрхн җилин дунд тер һаруһан хәрү тогтаҗ болхмн, — болҗ Сергей седклән цәәлһв.

— Һарсн мөңгн деерән кедү көдлмш, кедү цемент кергтә? — гиҗ Манҗ Нохаевич уха туңһасн бәәдлтәһәр хәрүцв.

— Өдгә цагт тәвн-җирн тракторта совхозд, тер нүкс малтхд юмн уга. Зуг җаңһр гидг юмн цементд. Тиим дала цемент кен өгхв?

— Санаһан бичә зов, Сергей, ман хойрт дала һазр малтдг чөлә өгшго. Удлго өөрк каналарчн усн орҗ ирх. Үлү уснь Харһатин нур дүүргх. Дәкәд, хойрдгч селгәһәр ирх каналнь бас мана хойрдгч фермин һазрар орҗ ирн гиҗәнә. Тииклә нам усн элвгшәд, мал күн уга өөмәд бәәх. Чи мана һазр таасҗах бәәдл угач. «Төрлән һолсн — көвүн, — гиһәд Манҗ Нохаевич үлгүр эклҗ йовтл, Сергей түүнә келвриг чиләлһл уга таслв:

— Тана келхәр бәәх үгитн медҗәнәв. «Төрлән һолсн — көвүн, төркән һолсн — күүкн — гидг үлгүр соңслав. Төрскн гисн үг ик күндтә болн тоомсрта үг. Зуг Төрскн гисн юмби? Һарсн һазрий, аль бүкл эң зах уга мана орн-нутгий? Намаг күүнә уха медәд уга цагт эцкм «Халхин һолын» дәәнд орад, цогцан тенд үлдәҗ. Тавтадм экм дәәнд мордҗ. Би бичкн күүкд асрдг герт туслав... Дән мана һазрур өөрдәд ирхлә маниг Хасгин нутг тал нүүлһв. Дән чилсн хөөн, дөчн доладгч җил экм дәәнәс ирәд, бичкн күүкдин герәс олҗ авад, Алтайур авч һарла. Тендән техникум чиләһәд, һурвн җил көдлчкәд, Москвад академ чиләсм эн. Хасгин нутгт бичкдүдин герт асрулҗахданчн хөөннь Алтайд сурһуль сурчахданчн, сүл җилмүдт Москвад бәәхдәнчн хату-мөтү цагтм, түрү-зүдү цагтм, мөңкинд цаһан седклтә әмтс һаран өгч, дөңгән күргҗ йовла. Тегәд мини Төрскн альдв? Эндий аль бүкл Әрәсәдий?.

Тер хоорнд машин хөөнә хошин өөр ирәд зогсв.

— Нә ирчквдн. Сергей, эн төринчн тускар дәкәд нег эвтә ормд цааранднь күүндхмн. Энүнәнчн тускар нандчн келх үг бәәнә, — гиҗ Манҗ Нохаевич машинәсн буув.

***

Харһатас Ладовк орхла дөчн дууна. Зунднь хаалһ сән цагт негхн часин хоорнд күрч одх һазр. Хавр, намрин хур-чиигтә цагт машиһәр йовдг арһ уга. Зусн кевтә зуурлдсн улан шавр машинә төгәлә наалдад йовулхш.

Өрүнә нәәмн часла Харһатас һархд хур орҗасн уга билә. Арвн нәәмн дууна бәәсн һурвдгч фермд ирхлә эклҗ орсн хур, Ладовкин хаалһд күртл зөвәр һазр норһад, машин йовхд харшлт болв. Ацач машин деер йовсн тавн залу бууһад түлклдә йовҗ үүрмг чолу асхсн хаалһд күрцхәв. Цааранднь йовхд амр. Сергей бас эдн заагт йовна.

Совхозин директор Мохлаев өрүн болһн ах специалистнриг цуглулҗ өдрә даалһвр өгдг авъяста. Түрүләд неҗәдәр босхад, өцклдүр өгсн даалһвр яһҗ күцсинь күн болһнас сурчкад, эндр өдр кегдх көдлмшән тараҗ даалһна. Эн халхнь Сергейд йир икәр таасгдв. Зуг иим ик эдл-ахуд, өдр болһн көдлмш диглнә гисн эвго. Юңгад гихлә, селәнә эдл-ахуд кесг хонгар биш, нам кесг сарданчн кегддг көдлмш бәәнә. Тер бийнь, өдр болһн сергәһәд, яһҗ кегдҗәхинь бүрткнә гисн сән йовдл. Чаңһ неквр кергтә...

— Нә, Сергей Анджаевич, чи хойрдгч ферм орад Тоха, Тавтха хойрт йовсн гуртд одад, дөрвдгч кварталд махнд өгх тәвн бод мал шүүҗ йилһх кергтә. Зуран наадк махинь хөөдәр өгхмн. Миниһәр болхла, нег тәвн толһа бод мал һарх гиҗ санҗанав,— гиҗ директор Сергейд даалһвр өгв.

— Тертн үнн. Тәвн бод һарх угаһинь медҗәхшв. Болв көгшн, сохр-доһлң болн оңданчн саалтгта малмуд тер хойр гуртд бәәнә. Тедниг ода йилһәд, Баһханин сән идгт хойр сард бордад хәрүлхлә ясрҗ одхмн. Тегәд махнд өгч болҗана. Зуг би эндр машин йовҗасн деер Ладовк орхар белдләв. Бидн эврәннь хуцмудар хөрн миңһн толһа хөөнәс үлү көг тәвҗ чадшговдн. Шидр бүрткхлә кесг хуцмуднь көгшн кесгнь әрә гиҗ хойрдгч класс. Тедниг махнд өгәд, наадк арвн миңһн хөөнд күрх семена станцас авх кергтә. Тегәд Ладовк көг тәвлһнә станцла харһҗ альк отарт ямаран тохмта хуцин семена авхан бооцҗ авхар седләв. Махнд өгх малыг маңһдур-нөкәдүрчн йилһҗ болҗана, дала адһм уга,—гиҗ Сергей, келв.

— Не, тиим болхла, дурнчнь. Эндр Ладовк орадчн ир. Зуг маңһдур эрк биш мал йилһх кергтә,— гиһәд, Бадм Цебекович амрар зөв өгчкәд, өмнк календартан темдгләд бичҗәхинь Сергей үзв. Акад юмб, иим амрар нанла яһҗ зөвшлв?» — гиһәд санчкад, көвүн дотран байрлв.

Йосар болхла, көг тәвхәс ода бийнь эрт. Хойр-нег хонг болвчн эрт тер малыг йилһәд, бордсн болхла нег цөөкн килограмм махн үлү авгдх. Зуг кесг хонгас нааран Нинаг үзәд угадан Ладовк орхар Сергей адһв. «Яһҗ Ладовк ордг болхмби?» — гиҗ санҗасндан, белн машин йовҗана гихлә, көг тәвлһнә станц орх шалтг олад келснь тер. Терүгинь гетҗәсн кевтә, директор зөв өгв. Ода бальчгт унсн машинләрн түлклдҗ йовад, генткн энүнд нег серл орв. «Яһҗасм энв? Эврәннь кергин төлә, зөрц йовх керг олҗ авад, шаңһа кергиг ардан хаяд. Әрә эклҗ көдлн иим ааль һарһсм һәәвһә гидг коммунист бәәҗв, чавас? — гиһәд Сергей бийән гемнәд йовв.— Ода яахув? Эндрин бийднь хәрү хәрҗ, маңһдур өрүн малын бәәрн орх кергтә. Эндр Нинала харһҗ, негн деернь таслх кергтә. Иигҗ бәәҗ болшго! Би дегәд деегүр уха санҗахн уга болхий? Сән. Чи терүнд дуртач! Тер чамд дуртай? Йириндән тер ман хоорнд юн билә? Хойр сард Москвад харһлцад, нег-негнләрн таньлдсн. Сүл цагт өдр болһн харһад кинод оддг. Нег дәкҗ, Нинаг общежитьд күргҗ йовад, үмсхәр седхлә гүүһәд йовҗ одла. Терүнә хөөн һурвн хонгт харһсн угавдн. Дәкн шинәс урдк кевтән харһдг болвдн. Нә, дурта угаһинь яһҗ медвч? Тиигҗ санх учр бәәнү? Уга. Иигҗ зовлң эдлдҗәхәр, эндр негн деернь һарһх кергтә. Болв экдән өгсн ам-үгән яһҗ цуцлхв? Седкл экиннь үг соңс гидг болвчн, зүркн соңсҗ өгхш! Яһдг болхви? Адгтан чирәһинь үзәд һарх кергтә. Цааранднь медгдх, — иим сән бат биш шиидвртә Сергей, Һадовк деер машинәс буув.

Түрүләд көг тәвлһнә станцур одв... «Эн җил көг тәвлһн эклтл һучн хуц авхивдн. Ямаран тохмта, кедүдгч классинь эврән медҗәхшивдн. Тер хуцмуд иртл бооца кеҗ чадшговдн,— гиҗ теднь келв. Эндән келхд, ки йовдл болҗ һарв.

Нинан гер альд бәәхинь Сергей меддго билә, болв райкомин сегләтрин гериг селән һазрт олхд, дегәд күнд биш. Заасн герүрнь ирхлә, үүднь оньста бәәҗ. Хаҗудк герәс һарч ирсн күүкд күүнәс сурхла: «Нина удлго ирх», — гиҗ тернь хәрү өгв.

Күүкнә герин үүднд генгиһәд зогсхд эвго. Тегәд Сер­гей гер эргәд һарч йовхла, өмнәснь Нина, һартан хот-холын цаһан түңгрцг бәрсн, зөрүд харһв.

— Сережа! — гиһәд, Нина энүг үзсндән, башрдсн бәәдл һарад, һартк түңгрцгән һазрт хайчкад, шаачксн бахн мет ормасн көндрлго зогсв.

— Нина! Менд, Нина! — болад Сергей, адһн өөрдҗ ирәд, һаринь чаңһар атхв. Тернь, Сергейин һаринь тәвлго, көтләд гертән орҗ ирв. Нә, мел ода кел, яһад кесг хонгтан тагчг бәәһәд бәәвчи? Адгтан нег зәңгән өгүлхлә яһна? Юн гиҗ бидн бооцлавдн? — гиҗ күүкн неклдв.

— Нина! Негдвәр, чини герин хайг би медҗәсн угав. Хойрдвар болхла, шин көдлмшләрн таньлдтл кесг цаг болв. Дәкәд иим өөрхнәс ирхд, амр болх гиҗ медләв. Энд дала керг уга бийнь, чамла харһхар әрә гиҗ мөлтрв, — гиҗ тернь эврәннь зөвән цәәлһв.

— Альдаран көдлмшт һарвчи? Нааран Ладовк та­лий? — гиһәд, Нинан нүднь герлтәд одв.

Үүрмг көк эрәтә, цаһан сүүртә бүшмүд, мегдәсн нәрхн цогцднь ирлцәд, чилңг хар үснь чикнәннь ард бийәр дахлцад самлсн, нарнд шатад күрң мөңгн кевтә өгрсн ил ээм деернь, сулар саглрна. Көркхн төгрг чирәһинь дахсн кевтә мөөлүр хамрта. Гүрмтә цевр нүднь инәмсклхлә, Сергейин зүркнь, алхар цоксн әдл, өрчән цокҗ кинь давхцад, гүүҗ одад теврәд үмсхәр седв. Болв, омгтаһар уралан хойр ишкчкәд, уудан татад, бийән һартан бәрәд зогсв.

— Яһвчи, Сережа, үг келхәр седчкәд, зогсҗ оддмчи? Нааран су. — Нина герин эрсин өөр бәәсн диванур заав. Сергей авъясар хавтхасн папирос һарһад авчкад, күүкнүр хәләчкәд, хәрү дүрчкн, диван деер суув. Тернь ухаһинь медчкәд сурв:

— Сережа, тәмк татхар бәәхлә, тат. Мә, энүг — күүкн стол деерәс үмс асхдг сәәхн шил сав авч ирәд диван деер тәвчкв.— Папа гертән бәәхләрн тәмк татад, эн гер дотр будн болҗ одна. Би утанас әәдгов. Бичкнәсн авн папан утанд, бас тәмк татснла әдл дасҗ одлав,— гиһәд, Нина цегән җиңнсн дууһар инәв.

Тер инәднь Сергейиг омгшулв. Эн санамрдв.

— Би нааран көдлмшт һарув. Зуг Ладовк деер биш. Эн района совхозд. Эндәс дөчн дууна. Йириндән хол һазр биш. Тасрхан уга йовлдад бәәҗ болхмн. Тер цагт манд... чамла... — гиһәд Сережа үг келҗ чадлго зогсв.

Нинан чирәнь улаһад, цааранднь ю келхинь күләһәд, дивана нег захднь оч суув.

Тер хоорнд һазак үүдн җиигәд, күн орҗ йовх ә һарв.

— А, папа ирҗ йовна. Би хотан бел кехән мартчкҗв. Нина адһмтаһар ормасн босв.

— Мини машин ирх болҗ йовна, — гиһәд, Сергей бас босв.

— Су. Невчк күләҗә, би хот авч ирнәв.

— Уга. Нина, ханҗанав. Одахн хот уулав.

— Тер бийнь тәвшгов,— гиһәд Нина үүд амдв.

Менд, баһ залу! Бичә адһтн. манла үлдәд хот эдлтн, — гиһәд, Дава Басангович теднә сүл үгмүдинь соңсад үүдн хоорнд зогсҗасн Сергейд һаран өгв.

— Мендвт. Ханҗанав, зуг адһҗанав. Машин күләҗәдг болх!

— Бичә эмәтн, деегшән һарад суутн,— гиҗ күүкнә эцк үрлһән давтв.

— Эврәннь совхозин тускар келҗ өгтн. Би кесгәс нааран тер тана совхозур одад угав. Та Харһат совхозд эс көдлҗәнт? — болҗ Дава Басангович хувцан тәәлн йовҗ келв.

— Тиим. Зуг би ирәд удан болад угав. Ода бийнь совхозин бәәдллә сәәнәр таньлдад угав,— гиҗ Сергей мошкрад, тиирцгән һартан бәрәд деегшән һарч, заасн ормднь суув.

— Папа, Сергей альд көдлҗәхинь, чи альдас меддвч?— гиҗ күүкнь эцкәсн байрлсн бәәдләр сурв.

— Района эдл-ахун һардачнран эс медхлә, райкомин сегләтр болҗ көдләд керг уга. Адгтан ах специалистнриг медх зөвтәвдн. Тиим эсий? — гиҗ Дава Басангович Сергейүр нүдән чирмн инәмсклв.

— Тиим. Болв би танла энд харһадчн угалм.

— Терчн үнн. Зуг тер совхозчнь өрәл җилдән ах зоотехник уга билә. Одахн управленәс сурхла, чи ирсн болвч, — гиҗ Церенов цәәлһв.

Тер хоорнд, Нина хотан авч ирҗ стол деер тәвҗәнә. Эцкнь һаран уһав.

— Нааран суутн, — гиҗ тер Сергейиг дуудв.

— Папа, эн көвүнә нернь — Сергей.

— Нә, Сергей, манла суухитн сурҗанав, — гиҗ эцкнь давтв.

Тиигәд хотан ун бәәҗ Сергейин башрдсн невчк тәвгдв. Дава Басангович, атхмар чимкҗ авсн мет, терүнәс үг сурҗ авчав.

— Тана совхоз райониг хооран татҗах эдл-ахусин негнь, — малнь ик, идшлүлдг болн өвс хаддг һазрнь ховр. Нам бәәсн бичкн өвснә хадлһна һазртан күч күрч хураҗ чадхш. Малас эдл-ууш авлһнь баһ. Тер тоот тохмта малын керг-төр йир мууһар тәвгдснә уршг. Мал хәләдг, кеер бәәдг улст оньган баһар өгнә. Теднлә цәәлһврин көдлмш баһар кегднә. Тер төләд, әрк уулһн, аля келһн һарна. Зунаһа тана совхозин һурвдгч фермин Дорҗин Нарна хошас нег дууна чигә һазрт мана машин хамхрҗ одв. Шоферан үлдәчкәд хошт ирхлә, хөөднь кевтнә, эздүднь, деерән оңдан хошин хойр хөөчтә, сән тавта согту, көзр наач сууцхана. Асхн зурһан час эклчксн цаг билә. Тоолтн, арвн негн, икәр тәвхлә арвн хойр часла тииргтнь авч ирсн хөд болҗана. Бүкл зурһан-долан частан кевтсн малас юн эдл-ууш һарх? Эн төриг цугтаднь ах зоотехник оньган өгчәх кергтә, — гиҗ Церенов келв.

— Энҗл хадсн өвснь баһ. Шинәс өвс хаддг һазр уга. Нам яһҗ үвлзхнь медгдҗәхш, — гиҗ Сергей зовлңган келв.

— Ода өвс хаддг һазр танд уга. Зуг тәрәнә соломан үрәлго хураҗ авх кергтә. Оңдан эдл-ахусар үлү солом бәәхлә, күүндәд, зөөҗ авдгин арһ хәәх кергтә.

Герин һаза машин ирәд зогссн ә һарв. Сергей адһҗ босв. Нина терүг гертәс һарһлцв. «Төвшүн көвүн болх бәәдлтә, болв Нинала эн ханьцх зөв уга. Тер Өлзәт, яһҗах күмби, көвүндән келдго болхви? Кемрҗән мана үрдүд хоорндан бооцсн цагт, тер нанд юн болхмби? Худ эмгн! Уга, тиим юмн бәәдмн биш! Цааранднь эн төриг эс медсәр бәәҗ болшго. Нинаг ода ирхләнь күүндх кергтә. Ухата күүкн медх. Аль Өлзәтд бичг бичснь сән болхий? Эврәннь һарһсн күүкнд тиим үг яһҗ келхв? Ю санҗахмчи? Кемрҗәнчн күүкндән келҗ чадшго болхла, тер көвүндән яһҗ келхмб? Аль күүнә һарар һал хучлулснь» деер болх гиҗәнчи? Уга. Цернә Дава тиигх зөв угач. Яһвчн негн деернь эврән һарһх кергтәч. Болв яһҗ Нинад ода келхв? Невчк хооран сааҗаһад, тогтавртаһар сәәнәр медүлх кергтә. Күүкн ода бичкн биш, эврән медх. Һазрин көвүд чилсн биш, нег седклднь таасгдсн көвүн харһх»,— гиҗ Дава Басангович бийән аатрулв.

Сергей машин деерән һарч суув. «Дәкн келхәр бәәсн үгән келҗ чадсн угав. минь ода лавта келслч гисн бат шиидвртә ирсн биший. Юңгад эс келҗ чадув? Нина мини нүдиг «ю келнәч» гисн кевтәһәр хәләнә. Гертәс һарч ирәд: «Ирҗә», — гиҗ келхәс биш, нань үг келдг цол болсн уга. Машиһәр дүүрң әмтс күләһә бәәтл ю келхв тер. Кезә нааран иргднә? Эндрәклә әдл эркн кергтә көдлмшән келго, болх болшго төр күцәсн болад, эврәннь кергәр йовхла, ямаран коммунист болхмби?» — гиһәд шинәс бийән гемшәсн тоолвр Сергейин чееҗ хавчад йовв.

— Тоня гертән бәәнчи? — гиһәд теглг нурһта, тегш цогцта, далһа хар чирәднь сарсхр өргн хамрта, барун көлдән баахнар сүдһлзҗ доһлдг, дөч һарсн наста залу адһсн бәәдлтәһәр герт орҗ ирчкәд, деед бийдк хораннь үүд секв. Герт күн угаһинь медн, өргн нүүртә солом тиирцгән герин эрст хадаснд өлгн, өңгнь хүврәд бәәсн бор пиджакан стулин нурһнд өмскчкв.

— Уф, яһсн халун болҗахмби? Одак гергн яһсн болхви? — гиһәд залу киилгиннь деерк товчинь тәәләд, күнд цогцарн күчңгдҗ сун, татсн көк эрәтә бор альчурар чирәннь көлсән арчв.

— Үүдн секәтә бәәҗ. Кен ирсн болхви? — гиһәд, суулһин гинҗ җиҗнүләд, һазаһас Тонян ирҗ йовх ә соңсгдв. — А, Уташийчи? Яһад эрт ирвчи?

— Мини эрт ирсиг юңгад өврнәчи? Өцклдүр асхн келсн үгән мартвчи? — гиҗ тернь зөвәр цухлтсн дууһар хәрү өгв.

— Мууха цухлтаһар хәрү өгчәхмчи? Яһад теңгрчн цокчкви? — гиһәд, хаҗудк хораһас, шар намч эрәтә китд торһн халатнь, кевтә цогцднь зоксн, нәрхн цаһан чирәтә, нимгн урлта, нигт хар үсән ахрар хәәчлүләд атхрлдулчксн, һучнас зөвәр давчксн наста, атхр бәәдлтә күүкд күн орҗ ирв.

— Одакчн эндр ирх болв. Тегәд чамд зәңг өгхәр ирүв, — гиҗ залунь келв.

— Нә, тегәд юн болва? Күн ирх болсн болхла, уурлдгчн юмби? Хәрнь сән болхгов. Би Кеемәг дуудчкнав. Хоюрн болхла хотан эрт белдхвдн,— гиһәд герин эзн күүкд күүнә көлнь улм чаңһрад, дунь сонрдад, чирәднь герл һарад одв.

— Кеемәг өңгәр бичә дууд. Теднчнь өрәл җилә тооһан кеҗәнә. Көдлмштән даргдҗана. Бадм Цебекович асхн йисн часас эрт ирхн уга, —гиҗ келн, Уташ Гахаевич тәмкдән һал орулв.

— Тиим болхла, тәмк татад суухар, чи эврән нанд нөкд бол.

— Нанд бас цол уга. Маңһдур болх хургт белдвр кеҗәнәв.

— Юн хургв тернь? Би һанцарн яахв? Тииклә кү гиичд дуудхмн биш билә! — гиһәд гергнь хәрү цокв.

— Миниһәр болхла, ода деерән җирһдг цолчн уга, өңгәр татҗах үүл гиҗ медҗәнәв, — болад Уташ Гахаевич босад, пиджакан өмсв.

— Юн гинәчи? Яһад өңгәр болҗахмби? — гиһәд, гергнь ода күртл хаҗудк хораһас күүндҗәсн болхла, адһҗ ирн, ик хораннь үүдинь алдлад зогсчкв.

— Негдвәр болхла, маңһдур партийн хург болхмн, терүнд Бадм Цебековичин төр тәвгдҗәнә.

— Нә, хург болхла яахмби? Хавраһа теднәд гиич ирхд чамаг дуудулсн уга билү? Эврәннь гертән кү орулҗ нег сеңсн хот өгшго күн яһад күүнә герт одлач! — гиһәд гергн сурврмудиг даран-даранднь өмнәснь өгв.

— Арһулдҗалч, Тоня, хот-хоолин тускар келхәр бәәхшв. Зуг маңһдур болх хургт директорин туск төр тәвгдхмн. Ах зоотехник Сарпуль орад ирлә. Тенд нег хөөч җилдән хойр дәкҗ хө хурһлулдгчн. Тегәд эврәннь совхоздан бас тер дамшлт олзлхар седсиг Бадм Цебекович бурушаҗана. Партийн райком бас тер шин дамшлтиг олзлтха гиҗәнә. Тер бийнь мана күн, керчәд хайчкснла әдл, келсн үгән сольҗ өгчәхш, — гиҗ Уташ Гахаевич, келсн үгнь кенд келгдснь медгдсн уга. Гергндән медүлхәр келҗәнә гихв, аль бийәрн дәкн нег сөрҗ тер төрин тускар эврәннь седклән аатрулҗ, урдк шиидвртән батрхар седв гихв.

Өрәл сар хооран района эдл-ахусас һурвн ах зоотехникчсиг, дөрвн ах хөөчиг Сарпулюр җилдән хойр дәкҗ хө хурһлулдгин дамшлт хәләтхә гиһәд йовулсмн. Тедн заагт «Харһатин» совхозин ах зоотехник Мутулов Сер­гей бас одла. Долан хонгин туршарт теднә дамшлт шинҗлснә хөөн эдн хәрү ирәд, эврәннь совхозмудтан тер шин дамшлт олзлхин арһ хәәцхәв. Болв совхозин директор Бадм Цебекович терүг бурушаҗ арнҗлад, хооран саахар седв. Эн төрәр совхозин парткомин сегләтр совхозин ди­ректор хойрин хоорнд зөвәр модьрун күүндврмүд болла.

— Һанцхн мана республик биш, бүкл Советин Союзар олзлгдҗ йовх шин эв-арһигчн яһад бурушаҗахмч?— гиҗ Уташ Гахаевич тиикд сурла:

Би буру гиҗәхшив. Болв тер эв-арһиг олзлхин төлә ик белдвр кех кергтә. Негдвәр, үвләр хө хурһлулхла дулан хаша-хаац кергтәй? дәкәд хөөдин асрлһинь ясҗ, шимтә хот, нәәрүлсн хот белдх кергтәй? Хойр дәкҗ хурһлх хөд тарһн цадхлң болх зөвтә. Эн үвләс әрә һарсн хөд ода шинкән көлд орҗана. Теднд яһҗ хойрдад көг тәвхв. Тер хамгиг үзәд-медәд бәәҗ, яһад нүдән аньчкад дәврхв? Шин эв-арһ! Шин эв-арһ!— гиһәд уралад хәәкрлдәд бәәхәр, сәәнәр шинҗләд хәләх кергтә. Мана уңг-тохмс, өвкнр, экин геснәсн авн үктлән хөн мал үзәд, асрад йова юмн. Болв тиим амрар җилдән нег хөөг хойр дәкҗ хурһлулдг юм соңсад угав,— гиҗ совхозин дирек­тор гүрәһән тасртл зүтклдв.

— Арһулдҗа, Бадм Цебекович. Мана өвкнр үзәд уга юмн гинчи? Чи болхла, советск институт чиләсн, өдгә цагин ик эдл-аху һардҗах шин күн болҗанач. Тегәд, чи бидн хойрин үзсн-медсн тоотиг мана өвкнр медҗ йовлу? Тәвн җил хооран мана өвкнр өдгә цагин машид үзсн болхла зүркнь хаһрад үкх бәәсмн. Нам эндрк бәәдлиг дән эклх цагин бәәдллә дүңцүлҗ болшголм. Тииклә ма­на өвкнрин дасвр, дамшлт, бәрц-бәәдлиг эндрәклә дүңцүлҗ болхий? Өцклдүрк юмн эндр оңдарҗ эс одву? — гиһәд Уташ Гахаевич цәәлһхәр седв.

— Уташ Гахаевич, би таниг күндлнәв. Болв тана эн келҗәх үгтн, миниһәр болхла, хаҗһр. Юңгад гихлә, машин-техник хальмг улст шин үзгдҗәхнь ил. Болв малын туск хальмг дамшлтиг бидн хойр бурушаҗ чадшговдн. «Хальмг мал хойр хамдан үүдҗ һарсн юмн. Мал уга болхла, Хальмг уга. Хальмг уга болхла, мал уга» — гиҗ мини өвк эцк келдг билә. Терньчн үнн.

Тер шин йовдл совхозин ах зоотехник Мутулов Сергейд бас икәр таасгдв. Тегәд эн парткомин сегләтртә хоюрн альк эвәрнь болвчн директоран үгдән орулҗ, мошкхар седв. Болв бүдүн күзүтә директор келсн үгәсн кецәҗ өгсн уга. Эндр райкомин негдгч сегләтр Арвн Викторович эднә метклдәнә тускар соңсчкад, йир икәр керлдв. «дәкн келәд, директор эврәннь хаҗһр шиидврән эс сольхла, маңһдур партийн хургт. тәвтн. Цол болхла, би эврән бас хургт ирҗ үзнәв. Бидн цуг демнәд, тепүнә өвринь хуһлхвдн,— гиҗ райкомин сегләтр келв. Маңһдур асхн хург болхмн. «Кемрҗән тер хург деер Мохлаев эврәннь хәләцән эс сольхла, терүг цааҗин тулгчлань харһулх кергтә. Тегәд эндр асхн хамдан җирһчкәд, маңһдуртнь яһҗ терүг засглхв» гисн күнд тоолврмүд Уташ Гахаевичин седкләс һархш.

Һазаһас Кермн орҗ ирв. «Күүкн ирснь сән болв, эс гиҗ нанд амр өгшго билә»,— гиҗ Уташ дотран санв.

— Кеемә, иим эрт юңгад ирвчи? — гиҗ сурв.

— Хотан уухар ирв. Ах тооч асхн арвн негн час күртл көдлхмн гинә,— болҗ тернь хәрү өгв.

— Нам гиһич! Өдрин дуусн көдлчкәд, дәкәд сөөдүләд көдлхтн тату болҗахм! Асхндан гиич ирхмн. Чамаг альдаранчн тәвшгов! — гиҗ экнь күүкндән закв.

— Кен ирхмби? — гиҗ күүкнь сурх хоорнд, Уташ Гахаевич үүдән ардан хааһад, совхозин контор темцәд һарв.

«Кен гемтә? Би эврән гемтәв. Өцкүлдүр асхн, нам өцклдүрчн биш, кесг хонгас нааран Тоня: «Бадм Цебековичиг авч ирҗ нег хот өгхмн. Герин эзн күүкд күн уга залу нег седклән аатрулад, хот-хоолан эдләд, уудьвран һарһтха»,— гиһәд залуһан амраһад уга. Түрүн авгтан Уташ Гахаевич буру гиҗәсн уга. Совхозд директорин ям дааҗ көдлнә гисн — әвр дашката юмн. Өдрин дуусн кедү дәкҗ керлдх-цүүгх йовдлмуд харһна. Терүнә хөөн гертән амрхар ирхләнь, зовлңгиннь хувацдг иньгнь уга. Саак көгшн экин келдг, хотна хов. Тегәдчн Бадма Цебекович гергнь өңгрснәс нааран күн гиичд дуудхла, бурушах биш, нам эврән дурлҗ ирнә. Тер төләд Уташ Гахаевич өцклдүр гергнәннь үгднь орҗ, эндр асхн дуудулх болҗ шиидсмн.

Бадма Цебекович үдин хөөн һурвн часла парткомин сегләтрин кабинетд орҗ ирв.

Мөңкинд махмуд-цогцднь ирлцсн кевтә хувцта, төрүн деерән нег кир дусхалго, оньдинд һарарн иләд, арчад бәәдг цевр-цер Мохлаевин өңгнь ода хүврәд бәәсн үмсн өңгтә костюминнь захнь, өгҗәләд келхлә, хурһн зузан киртә гиҗ болхмн, дотрнь өмссн хар шатр эрәтә цаһан киилгиннь цаһан сүүрнь шар зевин өңгд хүврҗ. Урл деерк болн өргндк шиимг сахлнь, зөвтә суңһг кевтә, сөрсәлдәд бәәнә. Тутрһин соломар кесн шар тиирцгән үүднә өөрк хадаснд өлгчкәд, парткомин сегләтрин стол һатц, цуцрсн бәәдлтәһәр ирҗ суув.

— Та намаг яһтлан шилтҗ хәләҗәхмт? — гиҗ директор Уташ Гахаевичин шилтсиг медн, зөрлцҗ хәләчкәд, хавтхан уудлв.

— Энүнәс тат. Күүкм өцклдүр балһснас авч ирҗ. Шүүртә болгарск сигарет,— гиһәд Уташ Гахаевич стол деер тәвсн эвтәкн пачкта сигарет түлкҗ өгв.

Тернь сигарет һартан авн, үзүринь үмгҗәһәд, адһм угаһар һал орулад, йир таалтаһар утаһинь киилв.

— Бадм Цебекович, чамаг шогдамлта бичкн, шаһа нааддг цагасчн авн би меднәв. Ики бичкнәсн авн седң, бийән ясдгчн бәәһә юмн. Зуг шидрәс нааран бийән хайчксн күүнә бәәдл һарад бәәдмч? Наснчн ода бийнь баахн, севгр көвүнлә әдл болхговч! Юңгад иим эртәс бийән хайҗахмбчи? Аль седклдчнь саалтг бәәнү?

— Ю келҗәхмтә, Уташ Гахаевич? Шидрә көдлмштән даргдад, бийән ясх цолчн болхш, — гиҗ келн, терүнә чирәнь минчиһәд улав.

— Эрт. Көдлмштән даргдхас ода бийнь эрт — болад сегләтр толһаһан зәәлчкәд, санань зовсн дууһар җөөлнәр хәләҗ келв: Асхндан, көдлмшин хөөн, Бадм Цебекович, манаһас цә ирҗ у.

— Не ирҗ үзсв, — гиҗ зөвшәрәд Бадм һарлһнла, арднь телефон җиңнв. дигтә райкомин сегләтр Арвн Викторович җиңнүлҗәсн бәәҗ.

***

Балһснас эндр өрүн автобусар һарсн Делә үдин алднд Ладовкд ирв. Тендәсн оңдан машинд сууһад, үдин хөөн эврәннь совхозин һоллгч селән Харһатд нарн зөвәр хурдндан орчксн цагт эн ирв. Гериннь өөр ирчкәд хонх седкл уга. Гертәсн һарад тав хонснь эн. «Аак яһв гилч? йовһар болвчн хәрх кергтә» — гиҗ тоолад Делә, совхозин конторин өөгүр һарч йовад, эврәннь таньдг Кермн гидг күүкнлә харһв.

— Делә, хөвтә күүкн бәәҗч! Тана фермүр Сергей Анджаевич одхар бәәнә. Ода мөрән зүүхәр конюшнь орҗ одв,— гиҗ тернь Деләг хәрхәр седсин медчкәд келв.

— Сергей Анджаевич? Кемби терчнь?

— Чи терүг үзхләрн ухаһан геечквзәч! Йир сәәхн көвүн!— болад Кермн һочкнҗ инәһәд, Деләшиг теврв.— мана совхозин ах зоотехник. Күүкд булалдад, хоорндан ноолда һарһҗана.

— Әмт ноолдулад бәәх әвртә күмб терчнь! Би тиим улст дурта болдгов! — Делә үр күүкнәннь һариг ээм деерәсн сегсрәд уңһачкв.

— Эх, Делә, Делә! Ода бийнь чамд ухан орад уга кевтә. Эк-эцкәсн биш, би кезәнә мордҗ одсн бәәх биләв. Саакс, урдк кевтән, альдаран одвчн, һарасм көтлх саната — гиһәд Кермн дерҗңнв.

Кермн хойр җил хооран Деләтә хамдан нәәмдгч класс төгсәлә. Түүнә хөөн нег җилә тоочин курс чиләһәд, совхозд көдлҗәнә. Кермнә эк-эцкнь әрә дөчнә эргнд йовх наста, баахн улс. Һанцхн күүкән эркәр өсксн деерән, арһта болхла, теңгрин од авч өгх саната. Терүгинь Делә меддг билә.

— Хәлә, Сергей Анджаевич аашна, — гиҗ Кермн келв.

чимкх ноосн уга, чилм хар мөр зүүсн гиигн тергн уульнцар һарад ирв.

— Сергей Анджаевич, эн Деләг һурвдгч ферм күртл тергндән суулһтн? — болҗ Кермн хаҗуһарн һарч йовсн терг амдв.

— Др-р-р,— гиһәд зоотехник шүрүһәр хатрҗ йовсн мөрнәннь җолаһинь татв.

Хальмг улст ховр цаһан, герлтә чирәтә нимгн зовк дорнь, нүүрсн мет гилвксн, хар нүдтә, нигт хар күмсгтә, ке өндр хамрта, арваҗ деерән оралдсн атхр хар үстә, хөр һарсн наста көвүн хойр күүкнә хаҗуд мөрән зогсав.

«Энүнә келҗәсн үнн бәәҗ. Күүкн болсн болхла, дигтә», — гиҗ генткн Делән дотраснь уурнь буслв.

— Кен Соят орхар бәәнә? Хоюрн йовхла улм сән, хәрнь нанд баран болхт, — гиҗ Сергей келв.

— Эн күүкн, Делә! — гиҗ шамдһа Кермн хаҗуһас келв.

— Уга, би йовшгов, — Делә, эмәсн бәәдлтә, генткн хооран цухрв.

— Ода йовнав гиҗәлчи, юунас әәнәчи!— гиҗ Кермн үдрдәв.

— Йовх болхла, суутн. Аль нанас эмәҗәнт... эс йовхла дурнтн, — Сергей мөрән көндәв.

Хойр күүкн хоорндан зүтклдәд кесгтән зогсв. Мөрн тергнә баран тасрв.

— Уга. Би йовһар хәрнәв, — гиһәд Делә генткн сана авсн кевтә, һарад йовв.

— Яһсн бер адта күмбчи? Белн тергн деер суулго, ора болсн цагт йовһар бас йовдви? — гиҗ үр күүкнь гемшәҗ келв. — Эн киизң бәәдлән хайхла яһдмби?

Хойр күүкнә зогсҗасн һазрас Харһат селәнә зах күртл зөвәр хол. Һартан эвтәкн түңгрцг бәрсн күүкн седрһән темцәд, зөвәр доргшан орчксн нарнла урлдад һарв.

Нарн кедү дорагшан орсн болвчн, өдрин дуусн халҗ одсн хаалһ дорас цодна, шора-тооснд даргдсн шарлҗнас өгрсн үнр каңкнна, садрхаһар орсн салькна бийнь халун уурарн хәәрнә.

«Киизң бәәдл» гисн үг Деләшин экнд хадгдад йовна. «Нам, белн тергн деер сууһад хәрлго, намаг йовһар, ташр ора болҗ йовх цагт һанцхарн йовхла, кен шордхмб? — гисн тоолврта Делә селәнәс зөвәр ууҗмд һарад ирв. Кемрҗән Кермн тер көвүг эс буульсн болхла, дун уга сууһад хәрх биләв... буульснчн болг! Аль күүкн күүнә бәәдлтә ке сәәхн зүснәснь үргвчи!» — гиһәд чееҗләрн гүвдлдәд йовна.

Болв ардаснь мөрн тергн күцҗ йовх болҗ күүкнд соңсгдв. Эргәд хәләх хоорнднь, одак көвүн мөрән татҗ зогсав.

— Нә, сууҗ автн. Агчмин зуур күрхвдн, — гиҗ көвүн келв.

— Би тана тергн деер суухшв, гиҗ келләв.

— Та хәрхшв, гиҗ келләт.

Көвүн тергн деер, күүкн йовһн. Мөрн үрвәд йовна.

— Та кезәнә йовҗ одчкад, ода күртл альд йовсмт?— гиҗ Делә зөвәр дун уга йовҗ йовад, генткн сурв.

— Би герәрн дәврәд һарув,— гиҗ Сергей цәәлһв. Күүкн кү йовһар йовулчкад, би тергн деер сууҗ чадшгов. Чамаг эс суухла би Соятд күртл бас йовһар күрнәв,— болад көвүн тергн деерәсн һәрәдәд буув.

Мөрнәннь җола бәрн, Делән хаҗуд дахв. Удан бәрәнд зогсчксн мөрн өрвҗ йовшгоһар, уудан кемләд, көлән шулудулад ирв. Көвүн җолаһинь татад мөрән өрвүлҗ йовхнь Деләд медгдв.

— Мөрнтн адһҗана. Сууҗ авад, җолаһинь сулдһх билт,— гиҗ Делә ннәв.

— Намаг эс суухла, би чигн суухшв.

— Яһсн һацач күмбт? Арһ уга, кү зоваҗ болшго,— Делә инән, тергн деер суув.

— Намаг һацхла, би яахмби тегәд? — гиһәд тернь бас инәв.

Эн хойрин хоорнд көрсн мөсн баахнар хәәләд ирв. Хар мөрнә җолаһинь невчк сулдһхла шүрүн хатрлдан орв.

— Чи Харһатур һанцхарн ирлчи?— гиҗ Сергей зөвәр тагчг йовҗ йовад сурв.

— Гертәсн һарад, тав хонҗ йовнав. Пятигорск балһсна госпитальд эцкм кевтнә. Хуучн шавнь шинәс секгдәд одла,— гиҗ күүкн медүлв.

— Эх, дән, дән. Төгсәд хөрн җил давсн бийнь, әмтнә шавнь эдгәд уга болҗана. Кедү күүнә чееҗднь кезәдчн эдгшго шав үлдәв, кишго элмрмүд! мини эцкм бас дәәнд үклә. Зуг эн дәәнд биш, Халхин һолын дән гиҗ соңслч? 1939 җил монһлд манахс дөң болад, Японьла дәәнд мини эцк хорҗ. Би эцкән үзсн угав. Намаг һарад шинкән сар болхла түүг тиигән йовулсмн бәәҗ. манахс амдач кехәр тәвсмн бәәҗ. дәкәд дән эклхлә, ноолданд орлцҗ. Тегәд экм намаг эцк угаһар өсксмн. Эндр күртл намаг сәкәд үлдснь эн. Кедү зовлң, тер үзсн болх? Баһ наста цагтан ханьцсн иньгән алдчкад үлдхләрн, амрсн болхий, мини эк? Уга. чи бас, кесг зун дууна һазрт эцкиннь ардас одад йовхларн кедү зовлң эдлҗәнәч? Эн хамгиг кен даахмби? — гиһәд келчкәд, Сергей бийдән алң болв. Урднь үзәд уга күүкнд күн болһнд һарһҗ келҗ чадшго үгән яһад келчкв?

Көвүнә келсн үгмүд күүкнд таасгдв. Мел эн көвүтә кезәнә таньл болҗ медгдв.

— Тертн үнн. Би ардан гемтә экән хайчкад һарлав. Өцклдүр Элстд ирҗ хонад, өрүнә нааран һарсм эн болҗ Делә келв.

— Мини экм Элстд бәәнә, невчк көдлҗәһәд, патьр сулдхла, нааран авх санатав.

Иигәд эн хойр күүндлдәд йовҗ, һазрин дундурт күрч ирцхәв.

— Нань ах, эгч угайчи? Ода экинчн өөр кен бәәнә?— гиҗ көвүн сурв.

— Экм ода эврән үрвәд, тайгар гер дотран йовна. Үвл, намртнь көл, һарнь шарклдг гемтә. Эцк үвл күртл бас госпиталяс һардг бәәдл уга. Би эк, эцкдән һанцхн,— гиҗ күүкн саналдв.

Делә ода арвн нәәм орчкв. Болв маштг нурһта, хатмл цогцта болвчн, кевлг төгрг чирәтә, ке сәәхн хар нүдтә, көвүн күүнәһәр хәәчлүлсн ахрхн үстә төләднь, арвн тавн-зурһа күрсн күүкн гиҗ келҗ болхмн. — Тегәд чамаг удлго школдан одхла, экчн яахмби?— гиҗ Сергей өр өвдҗ сурв.

Делә бийдән өр өвдсн күүнд йир дурго болдмн. Болв эн көвүн бас өнчәр үлдәд, зовлң үзсн бәәҗ. Дәкәд эн көвүнә келәд йовсн үгмүд энүнд йир икәр таасгдв. Тегәд эврәннь тускар Делә энүнд келҗ өгхәр седв.

Аавин уланиг давад, зөвәр йовчксн цагт, Өнчнә хар толһа әрә бархлзад үзгдв. Цань мана гер һурвхн дууна...

Дотрк зүркм байрар буслад, «Дуул, Делә, дуул!» — гиһәд хәәкрәд йовна. Нег дууһинь чиләһәд, хойрдгчинь экләд, хальмг дууна дару орс ду дуулнав. Нам нег ханьднь эврәннь меддг ор һанцхн немш дун күртл дуулув. Эн дууг мана немш келнә багш Софья Мартыновна дасхла. Эндр күртл мартгдхш.

Эн байрлдг учрм иим бәәсмн. Тер өдр сурһулин җилин түрүн өрәлинь чиләһәд, үвлин каникулд хәрҗ йовлав. Җилин өрәлиг санснасн сәәнәр чиләвв. Алгебр, ге­ометр хойрар һурвад, наадк предметмүдәрнь дөрвәд — тавад гисн темдгтә һарув. Шорвин дундын школд би күсдундур җил сурлав. Урднь эврәннь совхозин нәәмдгч класс чиләвв. Мана Харһатин совхозд зуг нәәмдгч класс күртл бәәнәлм. Мини эк, эцкин бәәсн һурвдгч ферм болхла, дөрвдгч класс күртл сурһна. Нәәмдгч классиг би негхн дөрвн гисн темдгтә, наадксинь тавн темдгтәһәр чиләләв. Шорвин школд түрүн орсн җилдән хойрхн предметсәр дөрвн, наадксарнь әрә гиҗ һурвн гисн темдгтәһәр йисдгч классан чиләләв. Нам түрүн хойр дөрвнәд зәрм предметсәрнь хошаһад авчкад, нег бийд школан хайхар седләв. «Эврәннь школд цуһараһаснь сәәнәр сурдг биләв, ода яһад терүнәсн дор болҗ одув? Оңдан школас ирсн күүкн гиһәд, багшнр нанд зөрц му темдг тәвҗәнә»,— гиһәд дотран түрүн авгтан тоолдг биләв. Дәкәд хәләһәд бәәхнь, наадк мана классин көвүд, күүкд нанас деерәр хәрү өгнә. Мини эс медсиг тедн меднә. Нә, тиим болхла, мини толһа зүүлг болҗана. «Нанд цааранднь сурҗ болшго» — гисн тоолврчнь орв. Дигтә эн цагла, мини хөв болад, тооһин багш Очир Мучкаевич дуудулҗ. Эн багш дөч һарсн наста, өргн ээмтә-далта, цөн үгтә, зәрм багшнрла әдл болх-болшго учрар хәәкрәд-уурлад оддго, эврәннь предметән сәәнәр медүлхәр седдг, багш билә. Көвүд, күүкд энүнә үгиг йир сәәнәр соңсдг билә.

— Нә, Делә, яһад мууһар сурад бәәнәч? Аль герән санҗанч? Чи Харһатин школ йир сәәнәр чиләсн бәәҗч, — болҗана.

— Медҗәхшв, — гиһәд би бир тәвәд уульҗанав.

Терүнә хөөн Очир Мучкаевич нанд долан хонгт хойр-һурвн часд урокин хөөн салу заадг болв.

Мана школас Шорвин школд орсн көвүд, күүкд цуһар гишң мууһар сурцхав. Тер учрнь — ода ирҗ медгдҗәнә. Нәәмдгч классд бүкл тавн сардан алгебр геометр хойрин урок болсн уга, доладгч классд өрәл җилдән немш кел дассн уга биләвдн. Зәрм багшнрнь олн сара сулдхврт һарна, зәрм предметсәрнь багшнр күртхш. Тегәдчн мана Харһатин школ чиләсн күүкд күцц даслго, бүрсләд йовсндан, наадк сурһульчнрас татуһар сурдг бәәҗвдн. Ода шинкн ирҗ теднлә тегшрлҗ йовнавдн. Тер тегшрлһн маднд амрар күртсн уга. Кедү дәкҗ сөөни өрәл давтл дегтр деерән суусн болхв! Гем уга, тер хамгнь цуг ард үлдв. Ода амрлһн. Гертән арв хонх. Аак бийнь сән болсн болхий? Ааҗа бас бийнь эрүл биш. Эрт сурһулян чиләҗ, эдндән нөкд болсн болхнь гисн ухан бас чигн орна.

Тиим олн зүсн тоолвр, кинод һарчах зургуд мет, мини толһад тольс-тольс гиһәд йовна. Бүрүлин гегән тасрад ирв. Өцклдүр орсн шин цасн һазрин көрс бүркәд, деерк теңгрин көвкр бор үүлтәһән негдәд, төгәлңгдән барң-бүрң болад ирв. Өмнәсмчнь, ардасмчнь йовсн баран үгзгдхш. Зуг мини башмгин ишкдләс һарсн ә шухтнад йовна. Генткн хаалһ керчәд, шурд гиһәд, нег аң гүүһәд һархла: — Ях! — гиҗ, санамр йовсн күн, чочн өсрв.

Һартан бәрҗ йовсн кенчр түңгрцгән сүүвдән чаңһар шахн, бәәсн чидлән һарһн гүүвв. Ода мел энд-тендәсм юмн ирәд, шүүрн гисн болад йовна. «Һанцхарн иим ора яһад һарвв, школдан хонад, өрүһәр һарх кергтә бәәҗ», — гиһәд бийән гемшәһәд йовнав. Удлго, Өнчнә хар толһа деер гүүһәд һарад ирүв дегд хурдар гүүсндән, оошкм амарм һарч одн алдв, — Ух, ух! — гиһәд, невчк тогтнад зогсув: — Юн болна гидгнь энв? — гиҗ би алңтрҗ чаңһур хәәкрүв. Эврәннь ферм тал өмәрән хәләхлә, Соятин һувлар бәрсн гермүд деер гилвксн герлнь, миңһн зул шатасн мет солңһтрҗ төөрсн күүкән тосҗ чирмлдв.

— Электрическ герл... кезәнь иим герл орулчксн болхв? — гиҗ бийән итклго, нүдән ханцарн арчн, дәкн шилтҗ хәләвв. Мана Соят бичкн селән. Харһатин совхозин нег фермнь. Зун өркәс даву уга болх. «Дәәнә өмн хойр холван ик билә» гиҗ ааҗа келнә. Кен медхв? Тиимчн болх. Би эврән дән чилсн хөөн Сиврт һарчв. Маниг нәәмн җил хооран нүүҗ ирхд һучхн өрк билә. Ода иигҗ өсв. Электрическ герл шатхла, улм сән болх гиһәд дотран санн йовҗ, совр-совр хатрув. Селәнә герл үзчкәд, әәҗ йовсн зүркм невчк тогтнв.

Соят селән — хоорндан зөвәр заагтаһар бәргдсн хойрхн уульнц. Эн һазрт балһс бәрсн болхла, хөрн миңһн күн бәәрлх бүкл микрорайон багтхмн билә. Хулсар хавчад бәрсн, өндр терзтә, модн полта, шиферәр дееврлсн, цуг негнәннь иҗл, сарул гермүд. Гер болһна өөр малын хашас, хот кедг бичкн гермүд бәәнә. Селәнә өмн захд тәвн җил хооран тәргдсн һурвн уласн бәәнә.

Шогҗамлин бәәдлтә цөөкн модд, гер болһна өөр гишң бәәнә. Асрлһн татун уршгв, аль һазрин ядун уршгв, долан-нәәмн җилин туршарт дегц сарсаҗ урһцхахш.

Селәнә захар ирлһнлә, өмнәсм хотна нохас дегц хуцҗ тосв. Мини эцкин гер ар захас һурвдгч билә.

Байрта йовх күүкн, бууһин сумн мет, хурдар гертән орад ирхлә, түрүңк хорад күн үзгдхш. Торл уга, дарук хораһур орад ирхлә, экм орн деер цааран хәләһәд кевтнә. — Аак! — гиһәд һартан бәрҗ йовсн түңгрцгән өмнк булңгур шивчкн, экүрн өөрдүв. Мини ду соңсчкад, экм сүүҗән соляд эргхәр седхләрн, әрә гиҗ нааран хәләв. Бүкл сар үлүһәс нааран хуучн гемнь босад, орнасн босҗ чадлго бәәҗ. Тер хоорнд модн тайгин дун һарад, һазаһас эцкм орҗ ирв.

— О, ааҗан күүкн ирҗ кевтәлмн! — гиһәд эцкм, хойр халхасм үмсн, хәрү эргҗ ханцнаннь үзүрәр нүдән арчв.

«Яахв, көөркс, наснь ирҗ йовх цагт хоюрн өрәл әмтә, арвн үрнәс һанцхарн үлдсн, нег хәләсн үрнь — би, ода бийнь баахн! Кен эднә көлс хувалцхв? Кен эн уйн цагтнь дөң болхв? — гисн тоолвр чееҗим дүүргәд, хойр нүдим, нүүһүл хаасн мет, нульмсар дүүргв.

Мини эцк хойр сүүдән тулсн тайгар йовна. Юңгад гихлә, нег көлнь әмн уга, наадк көлнь, ишкәд йовдг болвчн, бас шавта.

— Күүкән ирснд байрлад нам һазак хотан мартчкҗв, — гиһәд эцк адһад һарч одв.

Удлго таш-пиш гиһәд юмн унсн ә һархла, гүүһәд һарч ирүв, һазак хорад хот һарһҗасн ааҗан тайгнь чиигтә һазрт дөшәд унхла, һарһҗ йовсн хотнь деернь кевтән асхрҗ. Ой, яһлав! Күүнә зовлң чилшго юмн бәәҗ! Эврән яһад эс хот һарһчкув гиһәд, эндр өдр күртл бийән гемшәнәв. Халун хотд махмуднь шатсн деерән, шавта көлән өвдкәҗ. Тер кевтән сөөннь бийднь района больницд күргүв. Дола хонад, Элстүр авч одцхав. Шатсн ормнь невчк эдгхлә, Пятигорск балһсна дәәнә госпитальд йовулла,— гиҗ күүкн үгән чиләв.

Нарн суулһнла урлдад, нәрхн хар мөр зүүсн тергн, тоосан бүргүләд, Соят селәнә захар орад ирв.

Хаалһ ахрхн болсн учрар Делән цаарандк келвр Сер­гей соңсҗ чадсн уга. Хәәрн юмн! Соңссн болхла, сән болх билә. Тииклә бидн умшачнрт эврән соңсхий.

***

Эн өрүн Делә хотна үкрмүд һарһтл унтҗ оч. Адһҗ босад үкрән сааһад, наадк малла ниилүләд һарһчкад гертән орҗ ирв.

Һаза, өмнк кевтән, үсәрәд хур орад бәәнә. Һурвн хонг дараһар орҗаснь эн.

— Делә, чамаг босхн гисн бийм әрвләд, бәәһәд бәәләв. Үкрән әмтнә үкрлә һарһҗ чадвч, хәәмнь?— гиҗ экнь орн деерәсн сурв.

— Ардаснь көөҗ күцүв. Малмуд зөвәр холд һарч одсн бәәҗ, — гиҗ келчкәд күүкн хотан кехәр һазак хорад һарв.

— Иим хур дотр көдлмшт бас одхмчи? — гиҗ резин һосан өмсәд, экиннь хуучн бор плащ көдрәд һарчасн күүкнәсн экнь сурв.

— Одлго. Көдлмшин улс күрлго үкҗәцхәнә. Зуг ко­шар оршговдн. Хойр хонгт хур орад, арһс һарһсн угавдн. Өдрин дуусн хара сууҗаһад ирнәвдн. Эндр оңдан көдлмшд эс тәвхий?

***

Делә эцкән Элстин больницд күргәд иртл школын ка­никул чилв. Орнасн босҗ чаддго гемтә экән хайчкад, яһҗ йовхв? Арһ уга, ирҗ чадшгов — гиһәд школур бичг йовулчкад, Делә гертән үлдв.

Удлго хавр эклв. Хавр эклхлә, олн зүсн көдлмш һарв.

Фермин конторур Деләг өөрдәд ирҗ йовхлань, өмнәснь Ноһан Тевкә хойр зөрлцәд һарч ирцхәв.

— Бидн танаһур орхар йовлавдн. Харһснчн сән болв. Маниг дәкн арһснурн одтха гиҗ залач йовулв, — гиҗ Ноһан зәңглв.

— Тенд одад ю кехмби? Иим хур дотр арһс овалҗ болхий? Аль өцклдүрклә әдл, өдртән хара сууҗаһад ирхмби? — гиҗ Делә теднә өмнәс келв.

— Бидн медҗәнү? Ахлачнр тәвснд одлго яһначи?

— Ахлач худгт ор гихлә бас орхмт? Эндр арһс һарһҗ болшго, оңдан көдлмшт тәвг — Делә адһмтаһар конторур орв.

Һурвдгч фермин залач, далһа шар чирәтә, ик толһата, инәхләнь, резин кевтә, суняд оддг амта, мел зүсн уга булңтрсн нүдтә, архасн ик цогцта, дөч күрсн күн билә.

Боктан Дорҗ — дөрвн класс чиләһәд, сурһулян төгсклә. Хөөннь тракторин курс чиләһәд, тракторист, болн бригадир көдллә. Җирдгч җиләс нааран залачин ям дааҗ көдлҗәнә.

— Ноһан Тевкә хойр харһсн угай? — гиҗ залач күүкнәс сурв.

— Харһв. Иим хур дотр арһс яһҗ һарһхмби? Хойр хонгин туршарт мел негчн арһс һарһсн угавдн,— гиҗ Делә келв.

— Гем уга. Хур гиихлә һарһхт. Тана юн керг бәәнә? Тенд одад күләҗәтн. Танд җалвитн йилһл уга эс бичҗәхш.

— Җалв? Көдлмш эс кесн улст җалв бас бичдвт? — болҗ күүкн алмацв.

— Чини керг уга. Теднәннь ардас йов! — гиҗ Дорҗ Хонгорович номһар келв.

— Уга. Би йовшгов. Нанд оңдан көдлмш өгтн, — гиҗ күүкн шаанрв. Кесг җилин туршарт амр көдлмшәсн зулсн негчн күн урднь энүнд үзгдәд уга билә. Аль җалвинь әәлһҗәнү?

Тиигҗ санх учрнь бас бәәнә. Хавр, намрин хур-чиигт, үвлин шуурһта киитн цагт герин эзн күүкд^-улс көдлмшт һархдан дурго болдг билә. Фермин эдл-аху деер кех көдлмш баһий? Зәрмдән генткн, машиһәр Харһатас малын хот, чолу, хадасн, модн болн нань чигн тосхлтин материалмуд авад күрч ирнә. Терүгинь буулһдг әмтн өөрхнәс олдхш. Тер төләд, фермин залач, полкин командир кевтә, шахгдсн цагтан һарһад тәвх, резервтә билә. "Тернь үрн-садн уга, эс гиҗ арднь геринь хәләх көгшдүдтә тавн-зурһан күүкд улс бәәсмн. Теднд зәрмдән өдрин дуусн көлән җиилго кех күнд көдлмш харһдмн. Тер улсин нег сәнь, сөөни өрәллә тиим бачм төр харһад дуудхла күрч ирдмн. Зәрмдән өдрин дууснчн көдлмш уга суух цаг чигн харһдг билә, тер цагт залач эврән наряд бичәд, хойрдгч, эс гиҗ һурвдгч девсңгәд җалвинь шиңгәдмн. Тиим онц учрта, невчк бийднь олзта төләднь, урднь көдлдг күүкд улс гер деер дурлҗ көдлдмн. Тер халх нәрн учрнь Деләд медгдҗәхш. Эн эврәннь седкләр болхла, көдлмш эс кесн бийнь мөңг авсндан ичәд тасрхан уга көдлдг оңдан ормд орхар седв.

Удлго энүнә хөвәр, фермин залачин му хөвәр, үвләһә цеврлсн буудянь бузр болад, тәрә тәрхәс урд, шинәс цеврлх болв.

***

Нина асхн нәәмн часла балһснд ирҗ автобусас буув. Багшнрин медрл өөдлүлһнә институт арвн хонга семинарт орс келн болн литературин багшнр дуудулҗ. Гостиницын хорад орад, заасн орн тал өкәһәд, дорнь чемодаһан тәвлһнләнь, барун бөөрнь, утхар шаасн мет, җиңнәд одв. Нина әрә гиҗ бийән бәрәд, орн деер һархар седсн бийнь һарч чадлго, дор ормдан мошкрад суув. Хаҗуднь дахҗ ирсн күүкд күн дөңнәд орн деер һарһв. Болв зөвүр йир күчр. Кедү эмкәһән зуувчн, нүднәс нульмсн һооҗад бәәнә.

Удлго энүг гостиницәс хол биш бәәсн больницүр авч ирцхәв. Дежурн эмчнр ирәд хәләчкәд, «хирург дуудулхмн» гиснь Нинад медгдв.

— Шулун болдгар столур авч одтн! — гиҗ келсн күүкд күүнә заквр соңсад, Нина нүдән секәд хәләхлә, мел үзсн күүнә бәәдлтә чирә, келсн дуньчн таньгдсн болв, зуг хойр хар нүднь гилвкнә, чирәнь боолһата, цаһан күүкд күн күцц сән таньгдсн уга. Альдаһар ирҗ бийиннь хәләснчнь медгдсн уга. Зовлң ик.

Хувцинь тәәләд, белн стол деер кевтүлчкв. Агчмин зуур кесг цаһан хувцта улс деернь яралдад зогслдв. Җиңнсн төмрмүд нүднә булңгд үзгдв, акад эмин үнр каңкнв.

— Белн болцхавт? — гиж хаҗудкстан келсн заквр энүнд соңсгдв. Тер дун күүкнәс җөөлнәр сурв, — Яһна? Икәр өвднү, Нина? Гем уга. Удлго өвддгнь уурх.

Тер хоорнд нег акад үнртә чиигтә кенчр авч ирәд, хамр деернь тәвб.

— Кен болхв? А! Сережин экнь эмчлм. Эмч гиҗ тер келләлм. Ода күртл яһад эс таньдв.

Нина нүдән хәләхләнь, эврәннь орн деер кевтнә. Толһа тустнь одак таньдг чирә үзгдв.

— Нина, бичә көндр. Йир сән. Ода амрад кевт. Зуг эн бәәрнчн невчк эв уга болв. Үүдн хоорнд. Гем уга. Маңһдур оңдан орм олдх, — гиһәд тер җөөлкн һарарн Нинан маңна илв.

«Намаг таньва», — гиҗ Нина санв.

— Мария Ивановна, үүдн туск терзән хаачктн, үүднә салькнла сөрлцәд му болх, — гиҗ эмч нег күүнд закв.

Кедү дәкҗ экиннь тускар Сережа энүнд келсн болхв.

Балһсна больниц баһ, тер дотр хиругическ әңгин хораснь әмтәр дүүрәд, коридортнь үүдн күртлнь кевтцхәнә. Нина әмтн орҗ һардг үүдн хоорнд тавн хонгт кевтв. Зурһадгч хонгтнь Өлзәт Эрдниевна машиһәр эврәннь гертән авч ирв.

Нина түрүн авгтан йовшгоһар седв, болв Өлзәт Эрдниевнан күчллһн давад, Нина үгтнь орснь тер. Нинад больницин хөөн эмчин сару-сарул, у герт курортд ирснлә әдл болҗ медгдв. Боодһаһинь Өлзәт Эрдниевна эврән сольдг билә.

Асхнднь эн баахн күүкн медәтә гергн хойр ю болвчн күүнддг билә. Зуг асхн болһн гишң больницүр эс гиҗ гемтә күүкдүр Өлзәт Эрдниевнаг авч оддмн. Арднь Нина уульдг билә. «Яһсн цаһан саната күн болхв. Кедү күүнд тусан күргсн болх эн күүкд күн? Больницд чигн, хаҗудк хам-хаша улснь чигн яһҗ энүг күндлнә? Тер бийнь деегүр санан уга, ямаран өр-өвч күн эн. Ода бийнь иим баахн күн яһҗ хәрд һарлго, һанцхн көвүһән секәд бәәсн болхв? Кедү күүндсн бийнь терүнәннь тускар негчн үг келхш. Нанд ю хәәҗ келх билә? Көвүнләнь намаг үүрлдгиг меддг болхий? Мел нег үгәрчн медүлхш. Зуг нанла һарһсн күүкнләрн әдл күндлнә, таална. Иим экин һарт өссн көвүн — Сергей, бас тиим болхий? Уга, эннь җөөлн, тернь невчк модьрун, халуч болх бәәдлтә. Баһ насни гүрмчн болх!— гисн тоолврта Нина герт кевтдг билә.

Нинан аппендицит керчснәс нааран нәәм хонв. Эн һаза һарад, үрвәд йовдг болв. Суббот асхн билә. Тегәд Өлзәт Эрдниевна эндр көдлмшәсн эрт ирв. Эн хойр асхни хотан ууцхав. Дәкәд Өлзәт Эрдниевна, урдк кевтән, Нинан боодһа сольв.

— О, энчн эдгәд бәәҗ. Ода нег сольхла болхмн! Йир сән! Чини аппендиксчн, Нина, хуучрҗ одсн бәәҗ. Ил һарһад авад ирхлә хаһрҗ одсн бәәҗ, әрә гиҗ уйвдн. Кемрҗән больницд өөрхн эс бәәсн болхла, яахнь медгдшго. Ямаранчн гемиг эрт эмчд үзүлх кергтә, — гиҗ Өлзәт Эрдниевна күүкиг сурһв.

— Нам гиһит. Урднь хойр дәкҗ зөвәр мошклад өвдсн бийнь, керчүлхдән әәһәд йовад йовлав. Иим сәәнәр керчҗ авсндтн Өлзәт Эрдниевна йир икәр ханҗанав.

— Нина, бидн күн болһнд тиигҗ кех зөвтәвдн. Маңһдур кен болвчн эврәннь кех зөвтә кергән сәәнәр күцәх зөвтә.

— Кенә болвчн кесн керг сәәнәр күцәхлә, ханҗанав гиҗ келснд килнц уга. Тана керг болхла — оңдан. Күүнә әмнд орлцснас даву үнтә юмн уга болх гиҗ меднәв. Дәкәд деернь, би танд намаг эврән хәләһәд, һарһсн эк мет, асрад бәәсндтн икәр ханҗанав. Оньдинд һарһсн экән гиһәд санхв,— гиҗ Нина келн Өлзәт Эрдниевнаг үнн седкләсн теврәд үмсв.

Хойраннь нүдн ус гүүһәд, байрин нульмсар дүүрв. Өлзәт Эрдниевна босад, хәрү эргәд, альчуриннь үзүрәр эс медгчәр нүдән арчв.

***

...Өлзәт Эрдниевна стул өөрдхәд, Нинан орна өөр тәвҗ суув.

— Би кезәнәс нааран нег тууҗ чамд келҗ өгхәр седәв, зуг цол боллго, эндр күртл хооран сааһа биләв. Дәкәдчн чигн чинән уга биләч. Ода нөөрчн эс күрчәхлә, келҗ өгсв, — гив.

— Келтн, Өлзәт Эрдниевна, өдрин дуусн унтдг күүнә нөр күрхий? — Нина эврәннь цегән дууһар инәв.

— Кезәнә нег хальмг хотнд көвүн күүкн хойр хамдан өсҗ. Хотн болҗ — нег хөрн-һучн өрк. Урднь хальмгуд нег арвн болад бүүрлдг билә. Нег арвн гисн өөрхн төрлмүд, берән берлцдг, күүкән хоорндан авлцдго, доладгч үй күртлән, эврәннь ах-дүүһәрн бәәх улс. Доладгч үйәс цааранднь төрл тасрна гиҗ келдг. Тер хотнд болхла, хойр арвн бүүрлдг бәәҗ.

Гражданск дән чилснә хөөн әмтнд зер-зев дала. Хөрн негдгч-хойрдгч җилмүдт тер һазрт деермчнр һарад мал-геринь тонад, әмтиг дәәләд-даҗрад бәәдг бәәҗ. Шиңкн батрҗах Советин йосн отряд һарһад көөлдхлә, деермчнрт һазр өргн теегт дала. Церг йовҗ одхла һазр дорас һарчах шорһлҗн мет, нирглдәд хотнд күрч ирчкәд, мал алх, әрк уух, хууль һарһх — нам теднә эс кех му йовдл гиҗ уга. Тер деермчнриг һарддгнь, Шадһан Мокн гидг, му заңгта, уурта болн генн күн бәәҗ. Шадһан Мокн һардач болвчн, теднә йосн ухан-седклин көтлврчнь — Мокна авһ, йир мекч, һалзу чон мет бәрцтә, кү алх-булхаснчн әәдго, Нарм гидг өвгн бәәҗ. «Нармиг уга кехлә, наадкснь тархмн» гилдәд цуһар нег дууһар шимлддмн. Болв Нарм күрәд ирхлә, нарн орсн мет, хотн бүтңһүрәд оддг.

Тер көвүнә авһ Теңгин һолын эргндк һазрт йовсндан орс келтә бәәҗ. Нань кел меддг негчн күн хотнд уга болна. Тегәд, деермч дархар ирсн церг тер көвүнә авһар амдач кедг сәнҗ. Өнчрәд үлдсн көвүн авһиннь герт бәәдг билә.

Нег дәкҗ Нарма ирәд нәәмәр гүрсн маляһар одак өвгиг — көвүнә авһиг цокна. Тернь хот дүүргәд хәәкрнә. Негчн күн һарч харсхш. Юңгад гихлә, күн болһнд әмн кергтә. Хотна захд туһл хәрүлҗ йовсн көвүнд үүрмүднь күргҗ келнә:

— Авһичнь Нарм цокад алҗана!

Көвүн гүүһәд герүрн күрәд ирнә. Авһнь һазр деер түргүр кевтнә. Нарм деернь алцаһад зогсчксн, маляһарн өгәд бәәнә. Көвүн гүүҗ орҗ ирн, туһл шивдг бөдүн хар модн тайган хойр һарарн хүрүләд Нармин толһаһар өгнә. Тернь негчн үг келлго, нуһрад унв. Көвүн халундан гүүҗ ирәд бүстән хавчулһата нагаһан шүүрәд авна. (Тер цагт кеерәс олн зүсн бу-селм олддг билә. Көвүд болхла, кеер мал хәрүләд һархларн, олн зүсн бууһар, нагаһар хаһад нааддг билә). Көвүн түрүн авгтан чавгинь дарад хахар седнә. Дәкәд одак ирсн церг: «Арһта болхла Мокн Нарм хойриг әмдәр авч үзхмн»,— гиҗ даалһсн үг генткн сананднь орна.

Үүднә өөр хәрглдҗәсн үр көвүдән дуудад, Нармин мөриг эврәннь ус зөөдг тергнд зүүлһнә. Бийнь үүдн хоорнд бәәсн хар килһсн цулврар Нармин хойр көлинь хойр һартаһинь таг кеһәд күлнә.

Көөсән күццдг, көөгдсндән күцгддго, керсү нүдтә, мөңгн урлта, шиир булг кеегч гүн хар модн көшүртә тергиг хамхлн алдад йовна. Цусан һооҗулсн Нармд тергнә даңшанд ухан орад, нүдән секәд хәләхлә, хойр бичкн көвүн үзгднә. Көл, һарнь күләтә.

— Тәвтн бийим! Кишго нохас! Намаг кенинь медҗәнт? — гиҗ тер амнасн һарсн цусндан цахҗ келв.

— Кевт, аврлт уга деермч! Удлго күрхч! — гиҗ хойр көвүнә негнь аралдна.

Нернь андрҗ туурсн деермчиг бичкн көвүд арвн дуунад бәәсн церг зогсҗасн һазрур авч ирв. Удлго Нарм деермчирән цугтинь цергин һарт өгч зүстүлв.

Тер күүкн биш, эргндк бүкл әәмг көвүнә зөргт, керсү уханд бахтсмн. Күүкнә экнь төвшүн ухата, өр-өвч, күнд толһата, келсн үгдән күрдг, һартан бәрсән кедг урн, хам-хошань күндлдг, хурц келтә күн бәәҗ. Эцкнь болхла, әркнч, аля болн мекч, һанцхн бийиннь сә хәәдг, күн бәәҗ. Нег дәкҗ залу ирәд гергндән келнә:

— Би Бадла байнла көзр наадад һурвн укр шүүгдчкв. Байн ода тер үкрмүдән некҗәнә. Эс гиҗ ик күүкән көвүндм өг гиҗәнә.

— Яһлав, теңгр һазр минь, әрә арвн зурһа күрсн, алтн болсн күүкән гер өңгрүлсн, хорха гемтә, хамр уга күүнә залуд өгдв! — гиһәд эк хәәкрәд уульна.

— Нә, тиим болхла һурвн үкр альдас авнач? Һазачн хойрхн үкр бәәнә.

— Деернь мөрәнчн өгтн, эн герәнчн өгтн, зуг үр-садим бичә көндәтн! — гиһәд эк чишкнә.

Экин келсәр болҗахш, удлго түрүн сав әрк ирнә. Кезәңкәр болхла, күүнд келчкәд, җил — хойр җил болад, хүрмән ачдг билә. Эдн болхла, адһлдад, негхн сарин дунд күцәхәр седнә. Күүкнә эк ууляд усн-цасн болад бәәнә. Күүкн бийнь, орсин мал хәрүләд, оңдан хотнд бәәдг өнчн көвүнлә кеер харһад, нег-негндән дурлсн бәәҗ. Терүгинь һанцхн дү күүкнь меддг санҗ.

Эк керго гиһәд залаһан таслад бәәвчн, дораһар күүкнә өлг-эд белдәд бәәнә. Герин эзн келхлә, тер цагин күүкд улст — арһ уга. «Тегәд арһ юундв? Эн аюлас яһҗ гетлхв? Эгчин зовлң яһҗ хувацхв? — гисн ухан арвта дү күүкнд бас орна.

Чееҗдән орсн ухаһан күүнд келлго, шилд чиидмг кеҗ авад, күүкн туһл туусн болад, өрүн гертәсн һарна. Тер урднь хурлд мөргсн һаһаһан дахад, ода нутга парвлян бәәсн селәнд хойр дәкҗ одла. Өрүн эрт һарсн күүкн йовна, йовна. Арвн дууна һазрт бичкдүдт биш, бөдүн улст зөвәр ууҗм. «Хүрм иртл һурвхн хонг... Хүрм иртл һурвхн хонг», — гиһәд келх болһндан күүкн улм адһад йовна.

Цәәһәд ундассн күүкн селәнд бәәсн негхн модн ге­рин һаза үд кецәснә хөөн ирҗ ухаһан гееҗ унв.

— Юн болв? Альдас ирсн күүкмб? Нарнд толһань халсн болх, — гилдәд әмтс гертәс һарч ирв.

Толһа деернь ус кеһәд, амнднь ус цутхад, күүкиг сергәһәд авцхав.

— Ба, энчн мана хотна күүкн бәәҗ, — гиһәд одак көвүн үзн таньна.

Күүкн бир тәвәд уульна. Көвүн эвләд герт орулна. Күүкн тогтнад эвлә бәәтл, цугтнь келҗ өгнә.

— Чи бу-селмтә Нармиг диилдг күн, көгшн Бадлаг дун уга диилхч. Зуг мини эгчиг бичә өгч тәв! — гиҗ күүкн эрнә.

— Ода терчнь манд юмн биш. Бадлаг лавта диилҗәнәвдн! Чи нааран одхан күүнд келлчи? — гиҗ көвүн сурна.

— Уга. Күүнд келхлә тәвнү?

— Терчнь үнн. Нааран ирснчн сән болҗ. Мөр унҗ чаддвчи?

— Унлго яахм билә? Бидн мөрәр үкр хәрүлнәлм.

Көвүн удлго ардан сундлсн күүкән хотна ар захд буулһна. Күүнд негчн үг бичә кел гиһәд көвүн күүкнә аминь авчкад халхаснь үмснә. Бийнь орсин мал хәрүлдг өнчн көвүнә хотн тал довтлҗ одна.

Хүрм ирх хойрхн хонг үлднә. Күүкнә бүл хүрмд белдәд нирглдәд бәәнә. Одак көвүнәс зәңг уга болна. Эгч уульн гиҗ хойр нүднь хавдҗ одна. Ода яахмби? Келсн үгдән яһад эс күрнә тер?

Эгчм харм. Көвүнә келсн үгиг эгчдән келәд уутрулн гивчн, амн үгән өгсн — арһ уга. Негхн хонг үлднә, ниргән улм догшдад ирнә. Болв эгч хүврҗ одна. Үүмсн бәәдлнь тогтнад, чирәднь өңг орад, нүднь инәмскләд, экдән нөкд болад, гүүһәд бәәнә. «Юн болна гидгнь энв? Аль Бадлан хамр уга көвүн энүнд таасгдҗ одв? А, хәәрхн!— бичкн күүкн тиим тоолврта зовняд бәәнә.

«Хүрм гихлә хумха толһа көлврнә», — гиһәд, ик бичкн уга, икр-өрәсн уга, хотна улс гиичнр тослдцхана. Һанцхн зовҗах күнь — одак күүкн. Эгч улм герлтәд бәәнә, зовлң эдлҗәх бәәдл уга. Акад юмби?

— Хүрм аашна! — гиһәд бичкдүд хотна өмнк толһаһас тарвалдад һарад гүүцхәнә. Гиичнр тосхар әмтн дарцлдад һарч ирцхәнә.

Удлго хүрм ирәд, һаза нирглдәд бууна. «Бадла-байн бәәсән һарһчкҗ» гилдәд эмгд, үүдн хоорнд шимлдәд бәәнә. Арвн хойр бедр әрктә, әмд тавн хөөтә, алсн тавн хөөнә махта, арвн залу күн, көшг ишкх хойр күүкд күн хүрмд ирҗ. «Көвүн келсн үгдән күршго болв»,— гиһәд бичкн күүкнә зүркнь бульглад, безг ирсн мет махмуднь чичрәд бәәнә.

Тер хоорнд гиичнр герин барун эрс дахҗ чөклҗ сууцхана.

— Дала церг аашна! — боллдад, саак әмтнәс түрүн үздг, көвүд зәңг авч ирцхәв.

Гиичин улсчн, герт бәәсн улсчн нүүхләд, үүмлдәд одцхав.

Арвн улан царта,

Аҗрһ акт адута,

Хурдн кер мөртә,

Хурлин ах багшта.

Шар харһа гертә,

Шавдл болсн гергтә,

Авх эрлгәсчн әәдго,

Авлән Бадлан көвүмб!

Намаг бәәсн хөөн, манахс юмнас бичә әәтн! — болҗ, хүрмин ахлач, Бадлан ик көвүн Басң хаҗудк залусдан сүр өгчәнә.

Тер хоорнд арвн мөртә залус, ардан хойр мөр татсн гиигн тергтә өмнән улан туг делсксн аашна.

— Ба, манахс аашна! — гиҗ күүкн түрүн йовсн мөртә көвүг таняд байрлҗ хәәкрнә.

Залус дегц мөрнәсн бууһад, герүр орцхана. Герин зүн эрс дахҗ эдн сууцҗана. «Хүрмд ирсн болхв, аль оңдан кергәр ирсн болхв?» гилдәд әмтн үүмлдәд бәәнә

Хальмгин авъясар һазаһас шин ирсн көвүдт һанзднь тәмк нерҗ өгнә, һанз угаднь һартнь тәмк өгнә.

Һазаһас орҗ ирснчн, герт сууснчн түрүн авгтан яһҗ күүндвр эклхән медҗ чадлго үүмлднә. Болв тер цаг зуурин әмтнә үүмәг көндәҗ.

— Нә, көвүд, гиичин әркиг цацад кех билә,— гиҗ деер бийд суусн цаң буурл сахлта өвгн келнә:

— Тертн үнн, баһчудын җирһл йөрәһәд, хотыг секх кергтә,— гиҗ сүл ирсн көвүдин ахлач келнә.

Тер үгәс, хойр нүүрин залуснчн, хаҗуднь бәәсн улсинчн дотрк уурин килһсн тәәлрәд, махмуд-цогцнь сулдсн болад одна.

— Эн мана хотна көвүн үүрмүдтәһән хүрмд ирсн болхгов, нам һаза дала мөртә улс шарглдад буухла; әмтн таднас сүрдәд, сүмснь һарн гивл,— болҗ саак өвгн улм санамрдҗ келнә.

— Хойр мөртә кү үзхләрн — хулхач гиҗ әәдг, хойр ноха үзхләрн — чон гиҗ әәдг хотн эс гидг билү, танахсиг?— болҗ хүрмин ахлач Басң авгтан әәһәд, кимр мет цәәҗ одсн чирәднь цусн орад, тедниг дамбрлна.

— Басң, тертн тиим биш, йосар болхла ода иигҗ келгднә: темән тергәр — туула күцдг, толвңта бориг — томһлад авдг, аратин аалиг — амдн меддг, амлад келсән — ашднь күцәдг, нарнь мандлсн, хаалһнь сонрдсн, шин цага әмтс,— орҗ ирсн көвүдин ахлач иигҗ келчкәд, хоолан ясна.

Хүрмин ахлач күгдләд босхар седчкәд, бийән бәрәд зогсна. Тер хоорнд, цөгцд әрк кеһәд, әмтнд бәрүлнә. Цуһар йөрәцхәнә. шин орҗ ирсн көвүдин ахлачин селгән ирнә.

Әмтнә көлсәр шиңгәсн

Аһурсн маларн омхрад,

Ааль мекдән орулад

Әәлһәд булахар седдгүд

Эгрәд одх болтха!

Хойр зүркн негдтхә,

Хойр иньг ханьцтха!

— гиҗ тер йөрәхлә, хүрмин ахлач нудрман атхад босҗ ирнә.

— Чи, ноха, кен гидг күмбчи? Хүрм тараһад, юн уг келҗәхмч!

— Та, Басң, суутн. Бидн нутга парвләнә болн баһчудин ячейкин даалһврар ирләвдн. Мана шин йоснд хойр эзн зөв эс гихлә, күчәр күүк хәрд өгдг йосн уга. Тииклә күүкнә көвүнә седкл сурх кергтәвдн. Та, Басң, хавраһа нутга парвлянд өгсн амн үгән мартсн болвзат? Эс мартсн болхла, тагчг суутн!

— Күргн кемб? — болҗ ахлач сурҗана.

— Бив, — гиһәд һуңньсн дуута күн босна.

— Та күүкнд дуртавт?

— Медҗәхшв. Эцкм гер ав гилә.

— Бийтн күүкнлә күүндлт?

— Уга.

— Күүкн яһв? — ахлач үүдн тал хәләнә.

Хойр халхнь минчиһәд уласн, мордҗах күүкн һазаһас орҗ ирнә.

— Чи эн залуг таньдвч?

— Уга.

— Эн залуд одх болҗ амн-үгән өглч?

— Уга.

— Эн залуд одх дурн бәәнү?

— Уга! Уга! — гиһәд күүкн уульн хәәкрнә.

— Тиим йосн уга! Эк-эцк зөв гисн юмнд хаҗуһин улсин керг уга!— болад Басң тесҗ эс чадад эндәс ирнә.

— Би таниг тагчг суутн эс гилү? Эс гиҗ бидн танла оңданар күүндхвдн.

Тернь хәәкрәд босна, дарунь суусн улс бас көндрәд ирнә.

— Көндрллго сууцхатн! — гиһәд ахлач көвүн дууһан чаңһаһад, Басңгур хойр ик нүдәрн цоолн алдсар шилтнә. Тернь, усн гүүсн нүдәрн, ээмтә-далта, идгтә-чидлтә арвн барс болсн көвүдүр хәләнә. «Босад бәрлдәд ноолдвчн, мана чидл күргшо. Дәкәд йоснас давдг арһ уга» Басң иигҗ санчкад, омгнь шантрад хәрү ормдан сууна. Хаҗудкснь бас ахлачан дахад сууцхана. Үүмсн әмтсчн невчк төвкнсн бәәдл һарна.

— Нә, эн күүкнд үнн һол зүркәрн дурта күн эн герт бәәнү? — болад ахлач көвүн сурҗана.

— Би бәәнәв! Дорд бийәс одак орсин мал хәрүлдг көвүн босад ирнә.

— Ух! Эднтн күүндвртә бәәҗ, мана келсн күүк булаҗ авхар ирцхәҗ. Басң дәкәд тендәсн босна.

— Булаҗ авхар бәәсн угаһинь күүкнәс бийәснь сурий. Булһн, нааран өөрдлч? — гиҗ ахлач күүкиг дуудна.

Тернь ичхләрн толһаһан өкәлһәд өөрднә.

— Чи эн көвүнд дуртавч?

— Дурта...

— Нә, Басң, танд медгдви?

— Нә, тиим болхла, күүкнә эцк мана өр — һурвн үкрән өгтхә,— Басң халурхна.

— Та эднәс авсн һурвн үкрән алҗ идлт, аль хулдлт? — гиҗ эцкәснь сурҗана.

— Уга. Алснчн угав, хулдснчн угав.

Эцк дәкҗ үг келҗ өгчәхш.

— Көзр наадад шүүгдлт?— болҗ күүкнә эк, эн йовдлын үндс илдкв.

— Э, тиим билә.

— Нә, медгдв. Басң, көзрин өриг күүһәр некәд керг уга. Мана йоснд күүнәс үнтә зөөр уга. Хәрнь тер,— гиҗ ахлач көвүн үгән чиләв.

Гиичин улс нег дууһар бослдҗ һарна. Тедн күүкн уга, хоосн хәрцхәнә.

Энүнә дүңгә хүрм урднчн, хөөнчн тер хотнд болсмн уга. Тер өнчн көвүн күүкн хойр ханьцад җирһәд бәәҗ.

Ахлач көвүн үүрмүдтәһән дөрвн хонгт тер хотнд гиич болна. Хәрхәр мөрндән мордад һархларн хавтхасн альчуран уңһачкад йовҗ одна. Көвүнә уңһасн альчуриг бичкн күүкн һазрас шүүрч авад, ардаснь көөҗ күцхәр седнә. Мөртә улс күцгдҗ уга. Күүкн хәрҗ ирнә. Көвәлгдәд уга, киртә бөс альчуриг күүкн таңсглад хадһлна.

Дарунь Бадлян һурвн көвүн демнәд тер ахлач көвүг гүвдхәр седҗ гиһәд зәңг һарч ирнә. Хойр ахнь бәрәд түүрмд суулһҗ гинә. Көвүнә тускар олн зүсн зәңг һарна: зәрмнь Әәдрхнүр олн җилә ик сурһульд орҗ гинә, зәрмнь ик үүл дааҗадгчн гинә. Тиигәд кесг җилд күүкн зәңг соңслго бәәнә. Болв көвә уга бөс альчуриг күүкн кесг җилдән хадһлна. Тер хоорнд күүкн сурһуль сурад, наснь арвн зурһа күрнә.

Тер җил мана теегт моһа сар үвлин гүргүлә әдл, шуурһта, догшн болсн билә. Асхн шидр шуурһн улм гүдәд, дорд үзгин салькн догшдад чинән тату күүг тууһад авч одм чигә билә. Генткн тер шуурһн мет догшн, урднь соңсгдад уга, зәңг шуугна: «селәнә улсиг цугтнь негдүләд, нег хашад күчәр көөҗ орулхмҗ. Тер хашан нернь — колхоз. Нег хәәснәс хот уух, нег орн деер цуһар унтхмҗ».

Дигтә тер асхн күүкнә өөр бәәдг Ничин Муутл өвгн көвүтәһән ирнә. Асхни ууҗасн хотасн күүкнә экнь тәвҗ өгнә.

— Шүдәрн җаҗллго кевтнь шулуһар зальгад иддг дасҗ ав. Нег хәәснд орхларн эрт идәд геснчн цадхлң бәәх. Эднә күүкд кевтә, мерҗ идхләрн, харһнҗ үкхч,— гиһәд, өвгн көвүнәннь гиҗгтнь нудрман бәрҗәһәд, моһлцг махиг күчәр зальгулна.

Көөрк, тернь, әәхина ачурт, хахн-цахн кесг моһлцг мах нүдән цәәлһн бәәҗ зальгна. Тер җигтә йос деерәс авч ирсн күнь — одак көвүн болҗ һарна.

— Тер көвүн мөн болхла, тиим му йос авч ирх зөв уга. Та йир эндүрҗәхт,— гиҗ күүкнә эк көвүг харсна.

— Нутга парвляна ода хург болҗана. Тер хургт одсн улсиг түрүн болҗ нег хашад орулхм гиҗ Зодв багш келв. Би нег өдр болвчн әмтнәс хөөн хашад орхар, зулад һарч ирүв,— гиҗ Муутл келнә.

— Та йовад, зәңгинь соңсад ирхнтн, — гиҗ күүкнә эк залуһан көөнә.

— Әмтн эс йовҗах юмнд, нанд бас әмн кергтә,— У болҗ залунь хооран цухрна.

— Не, тииклә би йовнав. Күүкн орн деер кевтсн девлән өмснә.

Эк эцк хойрнь тәвшгоһар седнә, болв күүкн гертәсн гүүһәд һарна.

Нутга парвляна гер дүүрң, әмтн ниргәд бәәнә, тәмкин утан будн мет. Холд суусн улсин чирәнь таньгдхш. Әмтн заагур нүрлдә йовҗ, күүкн өмн бийднь һарч ирнә.

Көк шеемг костюм дотр килңкр цаһан киилгтә, киизң эрәтә галстукиг күзүһән дахулад бооҗ. Нигт хар үснь ниилҗ үзүрәрн эрәтрнә. Өкәр цаһан чирәннь өңгнь хүврәд болвсрҗ. Зугл гилгр хар нүднәннь герлнь улм хурц болҗ.

Терүгинь шинҗлсн күүкнә чееҗнь көвҗ дотран байрлад, «эңкр иньгм» гиһәд, теврәд үмсх дурнь күрнә.

— Үүрмүд, эн сурвринтн хәрүһинь асхнас нааран кедү дәкҗ келҗәнә. Экнәс авн давтҗанав. Мана парть болн правительств колхоз бүрдәтхә гихләрн, тана келсәр, «әмтиг нег герт көөҗ орулад, нег хәәснәс хот өгхмн» гиҗәхш. Күн болһн эврәннь гертән бәәцхәхмн, эврәннь ааһ-саварн хот ууцхахмн. Зуг күч-көлсн тату угатьнр көлгн-күчән негдүлҗ, олнаннь чидләр һазран олзлҗ, өвсән, малан хәләтхә гиҗәнә. Көдлмшиг чидл күрсәрн кеһәд, җалвинь шиңгәсәрн автха гиҗәнә. Тегәд угатя болн дундын мал гертә, эврәннь көлсәр бәәдг улст колхозин дүңгә сән бүрдәмҗ уга. Нә, ода медгдви?— гиһәд көвүн ик хар нүдәрн шилтҗ әмтнүр хәләнә. Нег агчмин зуур күүкнлә хәләцнь харһцна, зуг дарунь хаҗудк улсурн хәләнә.

«Таньҗахшийч намаг!» — гиһәд күүкн хәәкрхәр седнә, болв бахлурнь бәргдәд, үг келҗ эс чадна. Тер хоорнд күүкнә уханд нег генн шиидвр орна. Хург чиләд, әмтн тархла, күүкн зөргшләд, одак көвүнүр өөрдәд келнә:

— Альчуран автн.

Тер цаһан бөс альчуриг бәрүлҗ өгнә. Цаадкнь дассн авъясарн хавтхдан һаран дүрәд чиндр цаһан альчур һарһна.

— Ханҗанав, күүкн, мини альчур эн бәәнә. Энүгичн оңдан күн уңһасн болх,— гиһәд тер баахн күүкиг таалснла әдләр, ээмәснь илнә.

Күүкн дәкҗ үг келҗ чадлго, адһн гүүһәд һарна. Арднь залусин инәдн соңсгдна. Цасн әдл цаһан альчурта күүнд, хуучн бөс альчур юн кергтә болх билә,— гиҗ күүкн санна. Бичкн цагт үзҗ йовсн күн ода альдас таньх билә? Терүнәс нааран кедү җил болв? Терүгәр танюлад чигн юуһан кехүв? — гиҗ күүкн чееҗләрн гүвдлднә.

Җилмүд ирәд һарад бәәнә. Көвүнә бүрдәсн колхозмуд өсәд-өргҗәд батрна, һанцхн манахд биш, бүкл Шорвин кецәр тер кедү колхоз бүрдәсн болх?

Күүкн бас өсәд, сурһуль сурад йовна. Урдкла әдл, бийән таньх гиҗ сандган цөкрәд, эврән энд-тенд харһх болһндан улм өөрдҗ зүс-зүркинь зун товчта зүркн дотран тодлҗ авад йовдг болна. Өдр ирвәс күүкнә чееҗд седклин киләсн болад төөнрәд йовна.

Удлго күүкн Москва балһснд институтд орна. Һурвн җил сурад, дәкәд нег җил үлдсн цаг билә. Күүкн метрод йовхлань, одак көвүн дала дегтрмүд сүүвдсн генткн үзгднә. «Энд сурһуль сурчадг болхв, аль шаңһа кергәр ирсн болхв?» — гиҗ күүкн санна. Өөрдәд бийәснь сурхд эвго. Тиигҗ йовад, вагон дотр орхлань, күүкн оңдан поездәр йовх бийнь, терүнә суусн вагонд орна. Хаҗудк күүнләрн күүндсн үгиннь кирцәһәр болхла, энд сурһуль сурчах бәәдлтә, тер өдр болсн лекцин тускар күүндәд йовна.

Терүнә хөөн күүкн көвүг метрод өдр болһн гишң үздг болна. Нег дәкҗ күүкн эскалаторар деегшән һарч йовхнь, хаҗудк эскалаторар одак көвүн бууҗ йовна. Генткн терүнә өөрәс хамдан сурдг орс күүкн күүкнә нер дуудад хәәкрнә:

— Өөрән намаг күләҗә, би күцҗ ирнәв.

Күүкнә нер соңсад одак көвүн чочад күүкнүр хәләһәд, хаҗудк орс күүкнүрн эргәд үг сурҗ йовна. Тер хоорнд эскалатор доргшан орҗ одна.

Удлго күүкиг үр күүкнь одак көвүтә күцәд күрч ирнә. Көвүн күүкнд һаран өгәд, эврәннь нерән келнә.

— Би таниг таньдв, болад күүкн инәнә.

Терүнә хөөн эн хойрин ормнь сольгдна. Көвүн эврән күүкиг өдр болһн хәәҗ ирдг болна. Кедү байрта тодлвр эн хойр хоорндан күүндсн болхв? Бөс альчуринчн тускар, мөрн деер сундлһнанчн тускар... Юуһинь келхв! Тууҗ чилҗ йовна, тегәд чамд, Нина, тер күүкнә нер келчкхәс биш. Нань негчн күүнд эндр күртл келәд уга биләв. Тер күүкнь — бив.

— Үнәрий? Йир соньн бәәҗ, Өлзәт Эрдниевна. Цааранднь, цааранднь юн болв?— гиһәд Нина орн деерәс босв.

— Юн болх билә? Цааранднь бидн хойр келлдән угаһар нег-негнәннь седклән медлцәд, ханьцх болҗ шиидвдн. Нанла дасҗасн күүкд маниг бәәх патьр олҗ автл, нег бичкн хораһан манд сулдхҗ өгв. Тиигәд нег сар арвн хонг хамдан бәәвүвдн. Минь тер ахрхн болзгин чигә, байрта цаг мини бүкл җирһлинм туршарт уга. Кезә мартхв терүг! «Дегәд эңкр хольҗна гидг үнн кевтә. Тиигәд орчлң деер ор хоюрхмдн гиһәд, дүүрәд дүрклҗәсн цагла, күргим шулун болдгар эврә һазрур дуудулҗ. Арв хонад хәрү ирхәр одсн залу, өрәл сар күләвв, уга. Ахдан суңһуг тәвсн бийнь хәрү уга. Тегәд нег сар күләчкәд, сурһулян хаяд, эврән ардаснь неклдәд һарув. Ахиннь герт орҗ ирн соңссн зәңг санхнь, эндр өдр күртл махмудм ирвәтрнә. Мини ах тиигхд дотр-дундын төрин халхар ик үүлд көдлҗәлә. Ахм тер мини күргнлә бас сән үүрмүд билә. Хойраннь наснь әдл шаху, баһ цагасн авн үүрлҗ йовсн, дәкәд мадн хойриг ханьцсиг һанцхн мини ах — Һәрә медлә. Тегәд маниг йөрәҗ бичг илгәлә.

— Терчнь ик үүл һарһсн бәәҗ, тегәд олн җиләр йовҗ одв,— гиҗ ахм намаг ирхлә келв.

— Худл-худл! — болҗ би, һалзурҗах күн кевтә, ахиннь өмнәс хәәкрҗәнәв. Экм бас үнн гиҗәнә. Тер бийнь итклго, медх һазртнь ирв. мини сурсн сурврт күн хәрү өгх биш, нам бәәсн герүрнь өөрдүлхш. Би тиигхд зовлңгиг дааҗ чадхн угав гиҗ медҗәләв. Хот уусн угаһан медлго, өдр сөөһин кирцәчн медлго, зүүлг күүнәһәр бәәв. Мини хаҗуд экм бас зовад бәәнә. Болв баһ насн ямаранчн зовлң даадг бәәҗ. Дәкәд нанд күүкд олдсн болҗ һарв. Өдр ирвәс тер нанд, бийән медүләд бәәв. «Нам адг ядхдан күүкд һархинь медсн болхнчнь», — гиҗ санхларн, улм һашудув. «Намаг дурасн көвүн һарх, чамаг дурасн күүкн һарх»,— гиҗ келдг билә. Бичкн күүкдт ик дурта билә.

Институтан хайхар седхлә, негхн җил үлдсн, харм. Гер-бүлләрн күүндәд, сурһульдан йовх болҗ шиидүв. Урдк курсмудт би сән сурдг болад, немүр стипеньдь авдг биләв. Шин сурһулин җил эклснәс авн би мууһар сурад, профессормудин умшсн лекцс чикнәнм хаҗуһар оддг билә. Тиим цагт хаҗудчнь иньгүд бәәхлә, йир сән. Ма­на институтд орсас оңдан келнәс — нег маңһд күүкн бидн хойр биләвдн. Мана советин улсин нег сән бәрцнь— ах-дү мет седкл. Оңдан келн гиҗ йилһх биш, нам доталад бәәдг. Мини зовлң профессормуд, студентнр цуг медчкәд, нанд өр өвдәд, юуһар болвчн дөң болхар седцхәв. Бүкл институт бийинчн зовлң хувацад, негчн үлү үг, хаҗһр хәләцәр седкличн бертәлго, дөң болад бәәхлә, чи эврән бийән яһҗ эс бәрҗ чаднач?— гисн ухан нанд орад, аш сүүлднь, му бишәр институтан чиләвв.

Дәкәд тер зөвүр деер эврән күн болна гисн күчр юмн. Институт чиләһәд уга бәәтл, көвүн һарв. Мини өгсн телеграмм авчкад, ахм ирв. Тер цагла дигтә харһулҗ, ми­ни күргнә иньг Муутла Анҗаг Москваһур дуудулад, Моңһл орулх болҗ шиидҗ. Шиидвр һарһдг болвчн, оңдан орн-нутг орҗах күүнә олн зүсн цаасинь диглтл, һурвн сардан Москвад бәәв. Өдр болһн мини ахта хоюрн нанур ирдмн. Әвртә сән, цаһан саната күн билә.

Сергей һарад нег сар болсн цагт, генткн һанцхарн көвүһән таалад суухнь, җирс гиһәд нег седкл толһадм орчкад, зүрким җиңнүләд оркв. Урднь тиим седкл уханд уга билә. Асхнднь Анҗа мини ах хойр орҗ ирн, мини зовньсн бәәдл үзчкәд, намаг экләд келәд уга бәәтл цәәлһв.

— Бидн Сергейиг ЗАГС-т бичүлчкләвдн, — болад цаас һарһад үзүлхләнь, авад хәләчкәд, уурм күрәд, шуулхар седхлә, мини ах булаҗ авчкад, хавтхлчкв. Тер цааснднь Сергей Анджаевич — эцкнь Мутулов Анҗа Эренценович, экнь — Эрдниева Өлзәт Эрдниевна гиҗ бичәтә.

— Ю һарһҗахмт? Мини үзсн зовлң баһ гиҗ санҗант? — Болҗ! — би хәәкрәд, чишкәд хойраһинь таран гивв.— Ичкевт, чи кезә Сергейин эцк биләч! — Би һартан харһсн тоотар Анҗаг шивхәр седүв. Эн хойр сөөни өрәл күртл намаг эвлв.

Маңһдураснь авн эврән ЗАГС орҗ көөлдәд, йосн нерн деернь һарһхар седүв. Болв урднь хойр герчтә ирәд бичүлчксн көвүг бидн чиклҗ чадшговдн болҗана.

Ода яһдмби? Яһснь сән болх? Әмтнд, нам үр күүкдтән келхәсн ичҗәнәв. Тедн юн гиҗ санхинь яһҗ медхв? Йосн үнн эцкнчнь болад, эврәннь нерн деер бичүлсн болх гиһәдчн санхм болҗана. Насн баһ, генн уршг бәәҗ. Ода болхла, келхдән юунас ичхмби?

«Меклә кедү һәрәдвчн —чальчагтан» гидг хальмг үлгүр бәәнә. Арһ уга. Тер кевтән, би эврән чальчагтан үлдүв. Җилмүд давад йовв. Сергей өсәд, йосн нерән Мутулов гиҗ санад бәәв. «Эцкм яһла?» гихләнь, дәәнд үклә гидв. Дигтә тер Муутла Анҗа һучдгч җилмүдин чилгчәр самураймуд Моңһлур Халхин-һол деер дәврсн дәәнд орлцад хорла. Күүнә җирһл тиим аальта юмн, хәәмнь, Нина,—гиһәд Өлзәт Эрдниевна гүүнәр саналдчкад, кесгтән тагчг бәәв.

— Тегәд Сергейин йосн эцкнь яһла?— гиҗ Нина арһул сурв.

— Йосн экцнь гинчи? Бәәнә. Хол биш. Шорвин районд бәәсн Церенов Дава Басангович,— гиһәд улм арһул келв.

***

Райкомин бюрон хург нарн суусн хөөн чилв. Бюрон члед цүврлдәд һарцхав. Партийн райкомин негдгч сегләтр йосн насарн болхла әрә дөч күрвчн, толһаннь үснь цәәһәд буурлтҗ одсн, кевтә утулң хар чирәтә, күдр дөрвлҗн өргн дорнь көркхн хотхрта, дуһу мет нигтг күмсгинь дахсн догшн хар нүдтә, Манжиков Арвн Викторович, секәтә терзиг босад хааҗ йовад, хойрдгч сегләтртән келв.

— Дава Басангович, нег цөөкн минутд үлдхитн сурҗанав.

— Арвн Викторович, терзән бичә хаатн, эн гертн дегәд халҗ оч,— гиҗ һархар үүд секҗ йовсн Церенов келн, хәрү ирҗ, негдгч сегләтрин столин өөр бәәсн крес­лин негнднь суув.

— Гем уга. Удан күүндвр болшго, баахн төр,— Манжиков терзән хаачкад, хавтхасн папирос һарһҗ һал орулн, тәмкән татн бәәҗ уха туңһаҗ кабинет дотраһурн йовдңнв:

— Дава Басангович, би танла кесгәс нааран онцлдҗ, эврәннь санаһан келхәр седәв. Болв зав боллго, хооран сааһа биләв. Зуг эндрәк бюрон хөөн холд сааҗ болшго. Би арвн җилд негдгч сегләтр болҗ көдлҗәсм эн. Терүнәс тавн җилднь эн районд. Арвн җилин туршарт кедү дәкҗ керүллә, засгла харһсн болхв, кедү дәкҗ буулльһнла, магтлһнла харһсн болхв? Халун — киитн угад, хот-хол угаһар, кеерчн хонх, кецчн дерлх йовдлмуд харһдг билә, — гиһәд эклхләнь, эндәс Дава Басангович тосҗ келв:

— Келх үгән илднь келчкит, Арвн Викторович.

— Харшллго, намаг соңсхитн сурҗанав? — гиҗ Арвн Викторович догшрхрв.— Тегәд, эн мини толһан үс үзҗәнт? — гиһәд Манжиков артистин авъясар, һариннь альхар үсән гиигнәр илв,— дөч күрәд уга насндан наадад цәәҗәх болһнт? Арвн җилин туршарт района эдл-ахус өсҗ-өргҗтхә, государств икәр эдл-ууш автха, әмтн сән, түрү-зүдү уга бәәтхә гихәс талдан ухан, тоолвр мини толһад уга билә. Тер төләд эндр өдр күртл партин обком күндләд, намаг иткҗәхиг та йир сәәнәр меднәт. Зуг Боженко та хойр негдчкәд, мини тоомср барҗ, дорацулхар седҗәх бәәдлтәт. Миниһәр болхла, тадн эндүрҗәнәт. Нанд тертн бөкүн зууснла әдл! Арвн җилин туршарт мини һардҗах бюрод иим эс зөвшәрсн төр уга билә. Хая-хая зүтклдән һардг болвчн, аш сүүлднь, нег шиидвр авл уга бәәдмн биш. Зуг таниг ирснәс нааран эн ик өвәрц йовдл һарчана. Хәрнь тер, Дава Басангович, та медәтә, кесг зовлң үзсн күн, медх зөвтәт. Иим бәәдлтәһәр цааранднь хамдан бидн көдлҗ чадшговдн. Тегәд таниг тоолад, эврәннь хәләцән сольтха гиҗ селвгән өгчәнәв. Цааранднь, мини келсиг эс соңсхла, дурнтн!—Арвн Викторович тәмкдән һал өгхәр хусдг шатахларн, һурвн хустг хуһлад, дөрвдгчәрнь һал орулн, цааранднь келв: —Эндрәк бюрод «Уралан» колхозин ахлачин туск төр тәвәд керг уга билә. «Колхозин парвляна хургт тәвәд, хөөннь тиим йовдл һарһдгинь уурулхмн»,— гиҗ би урднь Боженкод келләв. Та хойр тер төриг күчәр авч ирҗ тәвәд, дала цүүгә һарһад, хаҗһр шиидвр һарһулвт. Тер мөңгиг үр Хорхатиев эврән авад идчкҗий? Кемрҗән тер зун найн авторезин уга бәәсн болхла, кедү көдлмш кегдлго бәәх бәәсмби? Терүгинь тадн тоолҗант? Эврәннь эдл-ахусин тату-тартгинь бас медх кергтә. Би теднд зөв өгчәхшв. Болв арһ юундв? Терүгинь бас тоолх кергтә... Арвн Викторович нааран-цааран йовдган уурад, эврәннь ормдан ирҗ суув.

Арвн Викторович, тана келсн үгин утхнь нанд сән медгдсн уга. Намаг сүрдәхәр бәәх аль сурһхар бәәхитн медгдҗәхш. Негдвәр болхла, зун найн авторезин бүкл җилин дуусн хулдҗ авсн күүг засгла харһуллго, тәвҗ өгхмн гисн үг партийн болн государственн хәләц биш! — болҗ Церенов келв.

— Бидн тегәд партийн хәләц уга улс болҗану? — гиҗ хаҗуһаснь Арвн Викторович үгинь хооран цокв.

— Арһулдҗатн, Арвн Викторович, таниг келҗәсн цагт би тагчг суулав. Намаг чиләтл соңсхитн сурҗанав, — гиҗ өмнәснь Церенов хөрв. — Тегәд би саахндаһа бюрод бас келләв, дәкәд та чигн буру гиҗәхшт. Зуг һанцхн мана колхозд ил мөңгнәс зун найн авторезин хулдсн улс оңдан әмтст болн оңдан эдл-ахуст хулдсн болх? Эврән авторезин кедг улс уга. Тииклә, нег ик автохозяйствас эс гиҗ заводас хулхалад хулдҗах улс болҗана. Терүгинь медә бәәҗ хулдад авад бәәсн Хорхатиев бас гемтә. Тегәд эндр тер төр бюрод тәвгдсн чик гиҗәнәв. Ямаранчн хаҗһриг баһ гиҗ тәвҗ өглго, эртәс чикләд эс бәәхлә, улм дамҗа йовҗ, ик үүл болҗ одх зөвтә. Тегәд эн төр мел дигтә цагтан тәвгдв. Һанцхн күүнә келсн үгәр бәәх болхла, бюро бүрдәһәд керг уга билә. Бюрон член болһн эврәннь ухаһан келәд, коллективн шиидвр һарһснас чик юмн уга. Танаһар болхла, тер хаҗһр болҗ һарчана? Дава Басангович Манжиков тал хәләв.

— Хәрнь тер. Эн келсн үгмүдитн кевтнь бюрон хург деер соңслав. Зуг таниг эрт эврәннь эндүһән медтхә гиҗ келҗәнәв. Хөөннь эн хәләцән сольҗ чадшго болхла, нанд бичә өөлтн, — гиҗ келн, Арвн Викторович күүндвр чилсиг медүлҗ, ормасн босв.

— Арһулдҗалт! — миниһәр болхла, мана хамдан көдлҗ чадх угаг һанцхн та биш, райкомин пленум хаһлх төр гиҗ меднәв. Эврәннь келх үгән альдчнь келхәсн әәшгов! — гиҗ Дава Басангович бас ормасн босҗ, төвшүн ишкдләр һазаран һарч одв.

Босад һархар белн болчксн Манжиков, кабинетиннь терз секв. Һазаһас серүн сальк дахҗ, болҗах альмна үнр каңкнҗ энүнд соңсгдв.

Седкл байрлулсн зер-земшин таалмҗта үнр тавн җилин туршарт каңкнҗ, байрлулҗаснь эн. Урднь тавн җил көдлсн районд иим көк урһмлмуд, садмуд уга билә. Эн район эврәннь аһуһарнчн, эдл-ахуһарнчн терүнәс хойр холван ик. «Эн көгшәг иртл ямаран сәәнәр көдлҗәләв. мини келсн үг районд закан билә. Хәрүцдг күн уга. Деер болвчн күндтәд тоолгддг. Зуг эн өвгн... Эн ю кеҗ чадх билә нанд! Энүнәс болхинь хуцин өвр мет мошкад оркҗ болдг биләл — гиһәд Арвн Викторович дотран байрлад, кабинет дотран йовдңнв. — Тиим. Хөвтә, одн дор, экин геснәс киилгтә һарсн күн бәәҗв...»

Арвн Викторович тиигҗ санх зөвтә. Дән чилсн хөөн цергәс ирхдән долахн класс чиләсн, ямаранчн эрдм уга баахн көвүн билә. Нег элгн саднаннь нилчәр района социальн теткврин әңгин тоочин дарук болҗ эн орла. Яһвчн колхозин хар көдлмшт көдлснәс деер. Тиигә бәәтл, һо өндр цогцта, һольшг бәәдлтә, кевлг сәәхн чирәтә, келтә-амта көвүг, бал деер хурсн батхн мет, күүкд дахдг болв. Күүкд дала, болв кенднь седклән тәвхв, нүдән өгхв? Тегәд энүнә нүдн Таняд тусв. Таня одахн институт чиләһәд ирсн багш күүкн. Көркхн цаһан чирәтә, керсү нүдтә, кевлг эвтәкн цогцта күүкн энүнд йир таасгдв. Өдр болһн эн хойр хамдан йовснь үзгддмн. Өр цәәхин өмнхн, невчк нөр авхар эдн салдмн. Удлго хүрм болх зәңг һарад ирв. Генткн оңдан селәнд бәәсн экнь гемнәд, күүкән дуудулҗ. Арһ уга, Таня экүрн одх болв. Энүнә эцкнь дәәнд алгдсн, арднь экнь һурвн бичкн күүкдтә гертән үлдсмн. Тедндән күүкн җалвиннь өрәлинь сар болһн өгүлдг билә. Арвн терүгинь медчкәд, алң болв. «Салу эврән гер-малта бәәх экд — тиим дала мөңг бас өгүлдви? — гиҗ көвүн сурв.

— Эх, Арвн, теднчнь нанас талдан дөң болдг күн уга, дүүнрән өстл теднән хәләлго бәәҗ болшго, — гиҗ Таня саналдҗ цәәлһв.

Хөөннь терүнә тускар эдн күүндвр һарһсн уга.

— Арвн, Таняг үзсн угайт? — күүкиг йовад хойр хонсн цагт үр күүкнь Вера көдлмшәс хәрҗ йовсн көвүнә ардаснь күцҗ сурв.

— Танян экнь гемнәд, директорасн сурад хәрҗ одла. Чи яһҗ эс медсмчи? — болҗ Арвн күүкнд хәрү өгв.

— Уга, би медсн угав. Эндр йир сән кино һарчана. Тегәд хамдан кинод одхар хойр билет авлав, — гиҗ күүкн келн, чирәнь улав.

— Билет үрәҗәхәр, намаг дахулхлачнь, би чигн йовсв, — гиҗ Арвн хөкрлв.

— Үрәҗәхәр автн, — гиһәд нег биләтинь көвүнд шуулад өгчкәд, күүкн гүүһәд йовҗ одв.

Вера Таняла хамдан нег школд багш көдлдг билә. «Тегәд Танян цөөкн хонгар сурҗ хәрсиг медлго бәәх зөв уга. Акад юмб? Нанла кинод одхар зөрц билет авсн болхий?» — гиһәд Арвн ухалад йовна.

Вера эн райкомин негдгч сегләтрин эркәр өссн, һанцхн күүкнь билә. Веран чирә-зүснь сәәхн эс болвчн, әмтнәс ке, цогц махмудлань ирлцсн хувц өмсдгтән, му биш болҗ медгддг билә. Тегәд сән көвүднь энүнүр өөрддго, мууһинь эн һолад, наснь ирҗ йовх күүкн.

Тер асхн Арвн кинод орҗ ирәд ормдан суув. Вера энд-тендәһүр эргәд, орман бас хәәсн болҗ йовад, көвүнә өөр ирҗ суув.

Фильмд баһчуд үмслднә болн дурлдсна туск зург үзгдәд һарч ирлһнлә, Арвн күүкнә өвдг деер һаран тәвчкәд, атхад оркв. Көвүнә һар деер күүкн эврәннь альхан тәвчкв.

Маңһдур асхнас авн эн хойр бас харһдг болв, зуг кинод одцхасн уга. Нег асхн Вера энүг герүрн дуудв.

— Уга, би танад одшгов. Райкомин негдгч сегләтрин герт одхд йир эвго. Николай Антонович ю санхинь яһҗ медхв,— гиһәд көвүн хооран цухрхар седв.

— Арвн, яһсн генн күмбчи? Папа көдлмштән догшн болхас биш, гертән ямаран номһнинь медҗәнчи? Бичкн күүкдлә әдл нүл уга. Нанла йовсн хөөн бичә эмә. Йовий, — гиһәд күүкн Арвна һартаснь күчәр чирәд гишң герүрн авч орв.

Эк-эцк хойрнь эдниг күләҗәснлә әдл, өмнәснь тосҗ авцхав.

— Хувцан тәәләд, деегшән һартн, баһчуд! — гиһәд күүкнә эцк, Николай Антонович эдниг тосв.

Һанцхн хәләцәрн района ахлачнриг чичрүлдг Николай Антонович ода йир җөөлң хәләцтә, торһн утцн кевтә, һаңхад бәәнә.

— Би чамд эс келлү, бичә эмә, — гиһәд күүкн Арвна чикнд шимлдчкәд, хувцинь тәәлҗ авв.

Удлго экнь хот белн болсиг зәңглв.

— Тана социальн теткврин әңг яһҗ көдлҗәнә, ахлачтн ямаран? Көгшрҗ йовх күүнд гөңгн көдлмш өгәд, ормднь баһчудас орулхмн кевтә, — гиһәд Николай Анто­нович, үгин хоорнд, хот ууҗаһад келв.

— Вера, гиичиг тоох кергтә, тер хар түрс өөрдхәд тәвҗ өг, — гиҗ күүкндән сана орулв.

— Ханҗанав. Би хот эдлә бәәнәв. Мана ахлач му күн биш. Иҗлдсн манд, оңдан күн ирхәр, тер бәәснь деер билә,— гиҗ түрүн авгтан эмәҗәсн Арвн зөргшлҗ хәрү өгв.

— Яһад оңдан күн орҗахмби? Чи терүнә ормд көдлҗ чадшгойчи? Дегәд сәәхн чадхч. Папа, эн Арвниг орулчктн. Фронтд одад ирсн, комсомолец көвүн эс орхла, тегәд кен орхмби?— гиҗ хаҗуһас Вера орлцв.

— Ха-ха,— гиҗ эцкнь инәв.— Чи үнн үг келҗәнәч, Вера, чини келсн кандидатуриг бидн орулад чигн оркхвдн. Зуг альк нег халхинь хәләх кергтә.

— Юңгад инәнәч! Би худл келҗәнү? — гиһәд эцкүрн дәврв.

— Уга, чик. Би чамаг халурхад босад ирснд инәҗәнәв, гемим тәвҗ хәәрл,— болад эцкнь күүкнләрн хөкрлв.

— Ю келҗәхмт? Би тиим көдлмшт орҗ чадшгов,— Арвн эмәсн бәәдл һарһв.

— Баахн күүнд көдлмшәс әәһәд керг уга. Бидн дөңнхвдн, — гиһәд Николай Антонович Арвна ээм деернь һаран тәвб.

Тернь энүг омгшулҗ, келсн үгднь ханв.

Эн стол деер шовунас бишңкнь бәәнә. Дәәнә хөөн Арвн иим байн хот-хоолта стол үзәд уга. Дәкәд деернь эднә килмҗтә үгмүд энүнд йир икәр таасгдв.

Николай Антонович һурвн чиркд әрк кев. Арвн әрк амндан күргсн уга. Тииклә герин эзн гергтәһән хоюрн уучкв.

— Эх, хотла иигәд баахнар уухла сән болна. Чи, Арвн, негдгч сегләтр әрк ууҗана гиһәд алң болҗахч. Бидн бас әмтнлә әдл цогцта улсвдн. Бас бийән амраһад, таварлх дурн күрнә. Әркиг уух цагинь медх кергтә. Би оңдан һазрт уушгов. Эврәннь гертән ууснд гем уга. Әрк эс уудгчн сән бәәҗ. Уухас эрт. Танд әрк уух цаг өмнтн дала, — гиһәд Николай Антоновичин амнь халад ирв.

Тер өдрәс авн Арвн эн герт өдр болһн ирдг болв. Энүг эн герт эңкрлҗ тосдг бәәсмн. Таня гертән хөрн хойр хонад ирхлә, урдк Арвн биш, Манжиков Арвн Викторович района социальн теткврин ахлач болчксн, Таняла харһҗахш. Дәкн хойр сар болад, Верала ханьцҗ гисн зәңг терүнд соңсгдв.

Арвн Викторович ода йир лавар көл деерән зогсад авчкв. Тулг-түшгнь бат болн өмнк хаалһнь улм сонр гиҗ бийнь санҗала. Зуг гер-мал болад нег җил болсна хөөн, хадм эцк келҗәнә:

— Нә, күргн, чини долан классчн өдгә цагт сурһуль биш. Кемрҗән цааранднь сурһуль эс сурхла, ямаранчн эрдм уга, көдлмшчн уга үлддмн, хәрнь оданас урдкан ухалхла сән болх.

Түрүн авгтан хадм эцкин селвг Арвнд таасгдсн уга, болв сәәнәр тоолхнь, түүнә келсн чик болҗ һарна. Тегәд һурвн җилә крайин советск партийн школ чиләҗ ирәд, нег җил инструктор көдлҗәһәд_, дарук җилднь райкомин хойрдгч сегләтрт суңһгдв. Урдк кевтән, энүнә көтлврчнь — сән хөвнь.

Нег дәкҗ селгәнә сулдхвран авад, Арвн Викторович Хар теңгсин уснд өөмҗ, халун нарнднь цогцан шатаҗ, цевр шар элснднь көлврҗ амрхар ирв. Наснь баһ, нернь өөдән, нигт бульчңгта, нүүрсн әдл хар нүдтә залуг — нүдәрн иддгүднь дала болв. Тедн дундас чиндр цаһан чирәтә, цутхад һарһчксн мет бульчңгта, нисәд һарн гиҗәх цахин бәәдлтә күүкнлә таньлдв. дарунь эн хойр салдган уурв. Холин зәңг холвата гиһәд, тер зәңгиг түдлго Верад күн соңсхҗ.

Урднь Вера Арвн Викторовичин гиигн йовдлын ту­скар соңссн бийнь иткдго билә. Болв шидрәһә эн невчк модьрун болсн деерән, бийинь һолсн бәәдл һарһад бәәв. Тегәд, тер зәңг авсн Вера самолетәр нисҗ ирн, Арвн Викторовичин аалинь илдкв.

Арһ уга, эрт эс гиҗ ора эн йовдл илдх зөвтә.

— Би чамд кезәдчн дурта биш биләв, — Арвн Викторович бәргдчкәд келв.

— Тиим күн нанла яһад ханьцлач? — гиҗ Вера сурв.

— Чи эврән намаг дахад бәәҗ ирләч.

— Нә, тиим болхла, нанла яһад ханьцснчн медгдв! — гиҗ келчкәд Вера йовҗ одв.

Арвн Викторович Вераг саллго гүрм татх гиҗ әәҗәлә. «Эцкнь көдлмшәсн пенсьт һарсн, ода көдлҗәхш. Зуг Вера деегшән зарһ бәрәд, бийим көдлмшәсм һарһад оркх» гиҗ нег бийд эн әәв.

Болзгнь чиләд, гертән шин гергтәһән ирхләнь, Вера өлг-эдән авад, экүрн йовҗ одсн бәәҗ. Хөөннь Вера негчн зәңг бийиннь тускар өгсн уга.

Зуг җаңһр гидг юмн эс күләҗәсн һазрас ирв. Арвн Викторовичин шин авч ирсн гергнь, медицинск институтд сурчаһад, эврәннь җир һарсн наста профессорт од­сн бәәҗ. Терүнәннь тускар шин залудан келсмн. Болв җир һарсн наста өвгн әрә хөр һарсн күүк неклдәд, дала җаңһр татх гиҗ эн санҗасн уга. Профессор «гергим күчәр булаһад авч одв» — гиһәд ик партийн-толһачнрур, көдлҗәх һазрурнь, газетмүд болһнд, зарһ кедг улст күртл бүкл җилдән бичлдв.

Бичсн һазр болһнурнь Арвн Викторовичиг дуудулад, түрүн авгтан йосар сурсн болҗаһад, күүндврин чилгчәр, баахн гергән көөлдсн генн профессор нааднд тохрҗ, энүг шоодхан мартад, дон-җуанств һарһснднь бахтҗ, улм омгшулад тәвдмн. Аш сүүлднь, ик һардачнр профессориг дуудулад: «Тана үрнәс һарсн ачла әдл күүк көөлдхдән ичхнтн», — гиһәд келснә хөөн, тернь зарһцдган уурч, зуг арһан бархларн, салх зөв гергндән өгч уга.

Арвн Викторовичин ора деернь нег хөвтә одн оньдинд герлтәд, энүг байрлулна. Көдлмшин тускар болвчи эн оньдинд сән нертә йовна. «Үнәрн келхд энүнә һардҗах район наадксар болхла, сән биш. Болв эн басл шууга һарһҗ чадна.

Обкомин нег пленум деер селәнә эдл-ахун управленя һардач Замгуров Шорвин района эдл-ахусин тату-тартгиг әвртә гидг номин иштә экономическ шинҗлтәһәр йиллһҗ келв. Яһад эн район наадк райодас ард үлдәд йовдгин тускар темдглҗәнә.

Терүнә дару босҗ үг авсн Арвн Викторович иигҗ келв:

— Замгуров кесн экономическ хәләц болн маниг шалһлһн йир чик. Зуг тер келәд бәәсн үгмүд, кесн экономическ шинҗллһн энүнә бийиннь көдлмш биш, юңгад гихлә, энүнә уханьчн, медрлньчнь тату. Эн хамг тоотинь кеҗ өгсн күнь — энүнә дарук Балтыков.

Цааранднь Замгуровиг хойр дал деернь гедргән авч уңһаснла әдл болв. Удсн уга, эн хургин хөөн һурвн сар болад, Замгуровиг көдлмшәснь көөҗ һарһад, ормднь Балтыковиг орулсн зәңг һарч ирв. Кемрҗән Замгуров ик үүлдәч биш бәәсн болхла, Арвн Викторович бийәсн даву үүлд бәәсн улсиг яһҗ аминь бөглхән бас меднә.

Нег дәкҗ района партийн организацин көдлмшиг шишлң комиссь кесг хоңгтан йилһәд, бүрдәгч, партийн сурһулин, идеологическ болн нань чигн халхар кесг хаҗһрмуд олҗ авб. Тер дуту-дундсинь селәнә областин партийн активин хург деер шалһгдв.

Үлгүринь келхд, нег иим әвртә гидг партийн көдлмшин хаҗһр йилһгдв. Райкомин бюрон хург уставд тәвсн цагтан болҗахш. Нег хургт хөрнәс авн тәв — тәвн дөрвн төр күртл тәвгдҗ. Нег өдр болҗах хургт тәвн дөрвн төр тәвҗ болхий? Кемрҗән тәвгдхлә, ямаран чинртәһәр йилһҗ болх? гисн чик сурврмуд докладт келгднә.

Болв саак Арвн Викторович босҗ хәрү келхләрн иигҗ цәәлһв:

— Тана обкомд көдлҗәсн Поповла әдл цаглань цаасан диглҗ кедг күн мана районд бәәхлә, тиим төр һархн уга билә, — гиҗ келчкәд, цааранднь дәврлһ кех кергтә гиҗ санҗана. — Олн-әмтнлә залһлдата бәәхмн, эдл-ахуст тасрхан уга одцхахмн гиҗ келгдв. Тернь үнн. Зуг обкомин ик ахлачнр болн наадкн ик һардачнр бүкл җилдән эс ирсн эдл-ахус мана районд олн. Яһад эс ирцхәдв? Аль цаг күртдгов, аль көлгн угав?— Арвн Викторовичин сарул дунь зал дотр җиңнәд ирв. (Бийнь өөрән һучхн дуунад бәәсн колхозд бүкл җилин туршарт негх ирлә. Балһснас йовҗ йовад дәврлә, — гиҗ одахн болсн района конференцд келгдснь эднд күрәд уга болх). — Мана тату тартг үзцхәнә, бийснь бийсән яһад эс медцхәнә! Манжиковин хоолин дун улм чаңһрад ирв.

Иигҗ хәрү өглһн энүнә ах көзрнь бәәсмн. Бийиннь тускар келх чигә улсиг цуһарһинь дегәлчксн. Тедн шалһлһнла харһсн улс болад, энүнә өмнәс үг келҗ чадшго. Тиигәд, бууринь уңһахла, ботхнь альдаран одх билә, чавас.

Эн хамгнь энүнә сананд орв. «Тиим әмтслә деңцдг нанла, эн арһсн болсн өвгн ю кеҗ чадх билә. Зуг бюро деер ноолдҗ болшго, келсн үгиг хаҗуһас хазад бәәхлә ур күрнә. Альдаран одх билә тер, икәр тәвхлә, дарук хург күртл көдлх. Болв арһулдҗа, чи нанас инфаркт авхч»,— гиһәд Арвн Викторович седклнь санамрдад, терзән хаачкад, ардан шаман унтран, герүрн адһм угаһар һарв.

***

Тер хоорнд Дава Басангович райкомин герәс һаза һарч ирн, цевр серүн аһариг оошган дүүргҗ киилв. «Тер күүкн яһад больницд орсн болхв? Юңгад эс зәңглв? Маңһдур өрүн эрт йовх кергтә», — гисн тоолврта герүрн адһв. Өөрдәд ирхнь — герт һал шачана «Кен бәәдг болхви? Вера Николаевна хая ирҗ пол уһаһад, геринь ахулдг билә. Школд көдлдг күн өдрәр цол уга болад, асхн ахулхар ирсн болҗана» — гисн тоолврта Дава үүдән секв.

— Папа, иим ора күртл яһвчи? Би чамд кесг җиңнүлсн бийнь, хәрү өгсн угач, — гиһәд күүкнь тосҗ харһв.

— О, Нина, кезә ирвчи? чамаг больницд орҗ гиҗ соңслав, яһад орвчи, — гиһәд эцкнь күүкән теврҗ үмсв.

— Дала юмн уга. Эндәс күрсн өдр генткн аппендикс өвдәд, больницд авч одн, керчәд авчкв,— гиҗ күүкнь келв.

— Бийән керчүләд арвн хонгтан больницд кевтсн бийнь, эцкдән зәңг өглго бәәдви! Би чамаг арвн хонга хургт одсн болһад, санамр бәәһәд бәәнәв. Зуг өцклдүр района һардач келхлә, медүв. Соңссн өцклдүр асхн телефоһар дуудхла, чамаг күүнә герт бәәнә гинә. Кенәд бәәвчи? — болҗ эцкнь күүкндән һундв.

— Чамаг өңгәр зоваһад яахув. Операц йир сән болв. Зуг кевтүлдг һазр уга болад, өөрнь хол биш герт кевтвв, — гиҗ күүкнь келв.

— Кенә герв? мини таньдг күнч болх. Сән күн бәәҗл терчн, таньдго күүнә күүк гертән бәәлһәд бәәдг.

— Йир сән күн. Тиим сән күүнлә би урднь харһад уга биләв. Һарһсн эк, эцклә әдл улс. Зугчн таньшгоч, — гиҗ күүкнь эцкәсн хальтрулҗ, неринь һарһлго келв.

— Терүнләчнь таньлдҗ, ханлтан өргх кергтә. Кезә ирләч, хот уга болхговч? Би соңсчкад, эндрк бюроһас көлтә йовҗ чадшго болад, маңһдур эрт йовхар шиидләв, — гиҗ эцкнь күүкнә ирснд байрлв.

— Хот белн, папа. Намаг һурвн часла ирхлә, Вера Николаевна ирв. Тегәд хоюрн негдәд, хотан кечкәд, күләһәв, һаран уһа, — гиҗ күүкнь эцкдән закв.

Эцк күүкн хойр хотан ууҗ сууна.

— Чирәчнь зөвәр семәһәд бәәҗ, — гиҗ эцкнь күүкән шинҗлҗәһәд келв.

— Урднь хойр дәкҗ эн гем көдлсигчн эс меднч. Элст орсм сән болҗ. дигтә дотран тер хаһрсн бәәҗ. Эмч сән болад, йир сәәнәр керчл кев, — гиҗ күүкнь үгин заагт келв.

— Ямаран эмч керчлһ кев? Медәтә күний, аль баахн эмчий?

— Медәтәчн биш, баахнчн биш дундын наста күн. Цаһан саната, делгү седклтә күн болчкад, йир сән эмч. Терүнә бәәдл-җирһлин тускар бүкл дегтр бичҗ болхмн, — гиһәд, Нина невчк тагчг бәәҗәһәд саналдн: — Тиим сән улсин җирһлнь тату болна. Ямаран соньн җирһл! Папа, чи эврәннь баахн цагин тускар нанд келҗ өгхнчи?— гиҗ күүкн генткн эцкәсн сурв.

— Ода хотан уучкад, амрад кевт. Хаалһдан зовсн болхч. Ямаран даңшата болн ут хаалһ. дәкәд хөөннь би чамд келҗ өгсв, болҗану?— гиһәд эцкнь күүкнәннь хар үс илв.

— Болҗана. Зуг гертән ирсндән байрлҗахмби, аль оңдан уршг бәәхмби, нанд унтх дурн күрхш .— Нина хот идҗәсн серәһән өмнән тәвчкәд, уха туңһаҗаһад — Папа, нанд ямаран санан орсинь медҗәнчи? Урдкларн әдл бичкн болхинь гиһәд тоолнав. Ик кезәнә намаг бичкн цагт, намаг иигәд хот ууҗаһад үрглхлә, мама орн деер авч одад кевтүлчкдг билә. Дәкәдчн ирәд мини өөр суучкад тууль келдг биләч. Һаза киитн, салькн. Мана гер дотр дулан, мини өөр мама та хойр. Ямаран сәәхн цаг билә! Би чини сәәхн туульмудт саатулгдад унтҗ оддг! Сәәхн цаг бәәҗ!

Эцк күүкн хойр дәкәд невчк күүндҗәһәд орндан орцхав. Хаалһдан зовад ирсн Нина дарунь, орндан орн, сүркләд унтад одв. Күүкнь ирснд байрлад, седклнь невчк төвкндг болвчн, эндр бюрон сүүрт болсн, дәкәд Манжиков үлдәҗ авад күүндсн төрмүд энүнә чееҗәс һарчахш. «Коммунист болчкад, дәкәд бүкл района партийн организац һардҗах күн яһҗ тиим хаҗһр шиидвр һарһулхар седдв? Хорхатиев Лиҗин лавта хаҗһринь медә бәәҗ, юңгад тер харсҗахмб? Аль терүнә келсн үг эндү болвчн чик, наадк бюрон чледин келсн үг юмн биш болҗахмби? Уга. Кемрҗән урднь тиигҗ бәәсн болхла, ода җирдгч җилмүдин дундурар терүнлә зөвшлҗ болшго! Дөчн җилин туршарт партин членд бәәхләрн, кезәдчн партин хәләцәс эврәннь ухаһан сольсн уга биләв! — гиһәд Дава Басангович улм-улм эндрәк төр ухалв. Тернь иим төр бәәсмн.

Эндр болх бюрон хургт йириндән хәләгдҗәх төр деер бас негиг немхмн гиҗ райисполкомин ахлач Боженко келв. Эндәс Арвн Викторович орулхмн биш гиҗ зүткв. Тиигәд кесг цагт зүтклдәд, олн дииләд, тер төриг күүндврт орулх болҗ шиидв.

Одахн болсн шүүврт колхоз «Уралан» «Сельхозтехникәс» оңдан, күүнә һарар дамҗулад, арсмч улсас зун найн авторезин хулдҗ авсн болҗ һарв. Авторезин ил мөңгәр авч. Нань чигн кесг мөңг эдллһнә эвдлһн һарч. Эн төриг Манжиков райкомин хәләх төр биш гиҗ тоолҗана. Колхозин правлень хәләтхә гиҗәнә.

— Болв эн төриг йилһлго, дораһур дарчкхла, бидн партийн итклән гееснлә әдл. Һазаһас хәләхд дала әәмшгтә юмн уга. Колхозин машид төгә уга зогсхла, хәәһәд олҗ авч. Терүнәс көлтә колхозин көдлмш кегдсн. Кемрҗән энүг чаңһар эс хәләхлә, йосиг зәрмдән эргәд, со­ветск закана меҗәһинь һатлҗ болхинь әмтнд медүлҗәх йовдл. Кемрҗән баахн төрт йос эвдхлә, икднь орхд амр. Әмтн колхозин ахлачиг нүднднь иим берк кергтә авто­резин олҗ авдг арһта сән күн гиҗ буульх, чирә далд болхла, мана ахлач һәәвһә гидг эвтә җуульг күн бәәҗ гих. Оңдан балһснас даңһар зун найн авторезин олҗ авсн күн, маңһдур ю һарһхинь яһҗ медхв — гиҗ итклән геех. Дәкәд хулхач улсиг дарснла әдл. Тегәд эн төриг прокурорт даалһхмн, — гиҗ Дава Басангович келлә.

Тегәд Боженко Церенов хойрин өгсн селвгәр района прокурорт даалһх болҗ шиидв. Нег сарин дунд, альдас, кенәс, ямаран учрар авторезин авгдсинь йилһҗ, гемтә улсиг догшн засгла харһулх. Тер хамгнь йилһгдсн цагт, бюро деер шинәс «Уралан» колхозин ахлачиг хәләҗ партийн засгла харһулх болҗ шиидцхәв.

***

Энҗл хаврин болн зунин сармуд догшн салькта болн хүүрә болв. Малын идг дегд хәтәр болсн учрар Цәвдрә Борин отар селәнәс зөвәр ууҗмд, Намҗин сөг күрдг болв. Тегәд, Делә гертән долан хонгт нег ирдг билә. Эндр ирх цагнь биш билә, зуг Борин эврән эртвцр селәнәс ирәд, энүг герүрнь тәвв. Тегәд күүкн отарин хош зөөдг шар атиг унҗ ирәд, тушад тәвчкв. Делә түрүн авгтан темән, мөрнәс әәдг билә. Ода болхла, темәһәр болвчн, мөрәр болвчн зөвәр шүрүн хатрлар йовхд дурта болв.

Делән экин Байчхин көл, һарнь өвддгнь эдгәд, герән эргәд, хот-хоолан кедг болв. Ода күүкән ирснд байрлад, толһаһан уһах ус халулҗ өгв. Делә толһаһан уһаһад дуусҗахла, һаза күүкд күн шугшад уульсн дун соңсгдв. Күүкн күцц мошкад уга үсән һартан баглҗ авад, һазак хоран үүд секхлә, эднә герин өөр бәәдг Дорҗин Норна гергн — Дуукр. Байчха цаһан сернҗләр Дуукрин толһа бооҗана, сернҗл дорас ивтрәд цусн һарсн үзгдв, Юн болв? — гиһәд Делә, әәсн бәәдлтәһәр, эн хойрур өөрдҗ ирв.

— Я, саак Норн әркән уучкад, адрҗадгчн. Терчнь Босхаһичнь бичә әәлһтхәл,— гиҗ Байчха санань зовсн бәәдлтәһәр Дуукрт келв.

— Уга. Босхаг көндәхш тертн, саакл намаг гүвдхәс биш, — гиҗ Дуукр келв.

— Босха кезә ирлә?— болҗ эндәс үр күүкнә нер соңсчкад, сурв.

— Босха шүүврән эртәр өгчкәд ирҗ.

— Би толһаһан уһачкад, Босхан нааһаснь однав, — гиҗ күүкн келн, хәрү тер хораһурн орҗ одв.

Күүкн толһаһан адһмтаһан уһаҗ дуусад, цевр хувцан өмсәд һарч одсна ард, Байчха Дуукр хойр үлдв. Байчха белн цәәтә нисг стол деер тәвәд, хойр ааһд цә кев.

Дуукр Байчхар болхла, даңһар арвн насн дү, әрә дөч һарсн, зөвәр севгр нурһта, кезәнә нег цагт кевлг хар улан чирәһинь, җөөлн цасн деегүр йовсн цанин улин мөр кевтә, хурнясн өрү-хәрү угаһар керчҗ. Хойр күүкд күн төвкнҗ, хоорндан үгән күүндцхәв.

— Эн күүкн нүднднь үзгдхлә, Норн иигәд адрҗ одна. Нам хоорнднь ик зовлңгта күн би болҗанав. Адта залуһас көлтә ууһн үрән гертән оруллго бас бәәҗ болшго, — гиҗ Дуукр зовлңган хаҗудкдан цәәлһв.

— Ю, мууха дими йорта юмби терчнь. Өрчәсн һарсн үрән үзхләрн нүднь өвддг. Мана өвгн ик дууһарн хәәкрәд уурлсн бәәдл һарһхас биш, нүүлтә юмн, нанд һар күрдмн биш. Күүкән үзхләрн, мел ээвр һарсн мет, байрлна. Аль һанцхн үрн болад тиигдг болхв, — гиҗ герин эзн гергн келв.

— Байчха, би таниг һарлцсн эгчләһән әдл саннав. Эн хотнд нань седклән хувалцдг күн нанд уга. Таднурднь манла йовсн биш, мана тууҗиг медхн угат. Эн күүкнә төлә, тамин йоралд шаргдх килнц, күзүцәһән му нер соңслав. Юуһинь келхв, терүг, эндр өдр күртл, амндм бу дүрсн бийнь, әмтә күүнд ам аңһаһад угав. Норн әрк уух болһндан иигәд һалзурад бәәдг учрнь, арһан бархларн, тер күүнәннь неринь келҗ ас гиһәд, бийим зоваһад бәәдгнь эн. Уга, би Норнд үквчн келшгов. Ах-дүүнрин цус асхулҗ, әмтин күнд тамд орхшв. Норн медхләрн ю татхаснчн әәшго күн, — гиҗ Дуукр саналдв.

***

Дөчн һурвдгч җилин зуна сарин цунцг өрүн билә. Би үкрән сааҗ һарһад, арһс ташад, күүкндән көкинь өгәд унтулчкад, (тиикд Босха һурвхн сарта цаг билә) чигәһән бүлҗәләв. Тиикд әркинь төлә биш, бозиннь төлә әрк нердг цаг. Бидн хойр үкр саадг, мана өөрк гер бас хойр үкр саадмн, тиигәд үсән негдүләд өдр болһн әрк нердг биләвдн. Хойр герин күүкд оңдан хот уга болвчн, боз-хөөрмгән уулдад бәәдмн. Норн тиикд цергт йовсн зәңг-зә уга, терүнә дүүнрнь Моҗг, Маңкр хойр бичкн, арвад һарсн көвүд билә, ик ахнь, мана хадм, тәв һарсн өвгн, өдртнь колхозин көдлмшт, асхн гертән ирҗ хондг. Өнчмдн негн билә.

Немшиг көөһәд әрлһчксн, Иҗл һатлсн малмуд күцц хәрү ирәд уга, һуйр-буудя уга. Хувц-хунр бас хәтәр, күчрл түрү цаг билә, дигтә тер цагла хойр мөр зүүсн тергн мана герин өмн шард-пирд гисн ирәд зогсв. Ода юн болхв гиһәд әәхләрн, гер дотран, күүкнүрн нег гүүһәд архдта чигәнүрн нег гүүһәд бәәҗв. Урдк җилднь немш орҗ ирх гиһәд, өдр-сө уга әәһәд бәәсндән, олн хәрглдсн нирглдсн юм үзхлә, әәсн күрдг билә,

— Чамаг авхар ирвв. Шулуһар авч ир гив, — гиһәд сельсоветин курьер орҗ ирв.

— Нанар ю кехәр бәәхмби? Юн кергтәв? Аавиг дуудулсн болвза, тертн көдлмшт йовна, асхн ора ирх, — болҗанав.

— Манд аав-баав керг уга. Туслң чамаг дуудулла, — болв.

Йириндән сельсоветәс илгәсн улс ямаран кергәр дуудулсинь медсн бийнь келцхәдмн биш. Тегәд цааранднь салвлҗ үг сурлго, күүкән хаҗудк гертән күргчкәд, тергн деер сууһад һарув.

Намаг сельсоветд орҗ ирхлә, урднь үзгдәд уга хойр күн өмнм сууна. Негнь һуч һарсн наста, далһа шар чирәтә, уутьхн ус гүүсн болсн нүдтә күн стол һатц сууна. Хойрдгчнь һотьлг болсн нәрхн, сәәхн чирәтә, инәмсклсн ик хар нүдтә, хөр һарсн чигә наста көвүн столин хаҗуд сууна.

Альд һарсн, кенә күүкн, альд бәәхин тускар, медәтә, ахлач болдг бәәдлтәнь сурад бәәнә. Наадк нәрхн харнь мини келсиг бичәд бәәнә.

— Залуһинчнь нернь кемб, ода альд бәәнә? — болҗана.

Норн. Цергт одла — гиҗәнәв.

— Кезә цергт йовла?

— Дөчдгч җилд.

— Кезә сүл бичгинь авлач?

— Дән эклхин өмнхн.

— Ода альд бәәнә?

— Цергт.

— Бичә худл кел! — гиҗәнә.

— Үксв! Эн суух нар үзлго одсв! — болҗ андһар тәвҗәнәв.

— Ха, ха, чини андһар иткх болһҗанчи? Бийәнчн, манигчн зовал уга келлчн. Залучн цергәс орһҗ ирҗлмн. Альд бултҗахинь келчкхлә, бидн чамаг тәвчкнәвдн. Намаг эс келвчн терүгичнь бәрҗ авхвдн, — гиҗ медәтә ахлачнь шахҗана.

— Ахнр, ю келҗәх улсвт? Дән эклснәс нааран зәңг уга. Цергт йовад, һурвн җил давҗ одв, — гиҗәнәв.

— Маниг генн күүкд гиҗ бичә сан! Бидн яһад болвчн олҗ авхвдн. Нә, залучн эс орһҗ ирсн болхла, альдас күүкд һарһҗ аввч? Аль нохала гүүһәд олҗ авлчи! — гиҗәнә.

Иим сурвр тәвх гиҗ тоолҗасн угав. Күүкн кенә гиҗ келхв? йосн эцкинь келчкхлә, һазр дор орснас ичкевт болх. Намаг саата болсна хөөн кедү күүкд улс, мини иньгүд, нуувчинәр, нанас энүг сурсн болхв. Кедү дәкҗ көгшн өвгд, эмгд му нүдәр хәләсн болхв? Кезә мартхв эн ичриг! Хотна улс шуугҗ күр кедгнь уурхла, ода эн хаҗуһас ирҗ бийим зоваҗана. Уга. Яһвчн келшгов! — болад дотран шиидәд авчкув.

— Кенәс авсан кел! Кенә күүкмби? Тана хотнд көгшн өвгд, бичкн күүкд хойрас талдан залус уга. Залучнь цергәс орһҗ ирснь лавта. Терүгичнь үзсн әмтс бәәнә. Эврән эс келҗ өгхләчн нүүрцүлнәвдн,— болҗана.

— Кенләрн нүүрцүлхмт. Норн лавта ирсн болхла, гертән ирлго бәәшго. Худл зәңг иткҗәнәт, — гиҗ хәрүцҗәнәв.

— А, худл! Дәәнәс орһҗ ирсн залуһан бултулҗаһад, күүкд һарһҗ авчкад, нуухар бәәнчи, кишго ноха! — гиһәд медәтә болснь ормасн босв. Хаҗуднь хар амта пистулән мини амндм зөрүлчкв. Нә, ода хаҗ алхар бәәдгчн. О, хәәрхн! Күүким кен хәләхм болхв! — гисн тоолвр толһамм эк түңшүлв.

Мини дегәд икәр әәсиг тедн медәд, санань зовв, аль улм әәлһхәр седцхәв:

— Нә, үр Бадаев, цааран орулад оньслчк, невчк сана авчаһад ирәд келх, дәкнәс нуухлань, көлгн ирхлә, районур йовулхмн, — гиҗ медәтәнь келҗәнә.

— Соңсҗанав, үр начальник. Бос, намаг дах, — гиһәд баахн дүрстәнь намаг дахулад һарв.

Сельсоветин модн герин дор арһс-түлә орулдг хорад намаг орулад хаачкв. Зөвәр удан болв. Хойр көкм делврәд, хаһрад һарч одн гихлә, үсинь һазрт сааҗ бәәнәв. Үүд секәд намаг һарһҗана. Нарн суухдан өөрдҗ оч. Дәкн одак хойр шинәс мөшкҗәнә.

— Залум дәәнәс орһҗ ирсн уга. Кенәс күүк авсан келхшв, яһнат-кегнәт — тана дурн, — гиһәд шинәс гөтклзҗәнәв.

Дәкн зөвәр удан бәрҗәһәд, намаг тәвчкв. Тендәс һархнь бүрүлин гегән тасрҗ йовна. Мана гер күртл тавн дууна һазр. Урднь иим ора болҗ йовх цагт алнав гивчн йовшго биләв. Юңгад гихлә, мини йовх хаалһин дундурт «Шулмин хар хотхр» гидг нертә һазр билә. Тер хотхрин өөр мана хотна хойр залу мөрнәсн унла. Негнь мөрнәсн унад зүүлг гемтә болла, наадкнь мөрнәннь дөрәд чиргдҗ үклә. Тегәд «һазрин эзн» тер хотхрт бәәнә гиҗ әмтн келдг билә. Кесг күн һал цаһан өдрәр дотрнь суусн «нооста кү» үзсәр келдг билә. Тегәд би өдрәрчн тер хотхрин өөгүр йовхан һанцарн әәдг биләв.

Күн икәр зовхла, зүркн батрад, юунасчн әәдг уурч оддг юмн бәәҗ. Тонь негн болҗ одв. «Шулм биш бирдньчн авг, зуг бийим бичә зоватха» гисн тоолвр орв.

Зөвәр йовчксн цагт, саак хойр көкм делврәд шарклв. Бүшмүдиим өрчнь усн болад норв. «Көөрк, күүкм уульҗадгчн», — гиҗ санн, сууһад дәкн һазр деер үсинь саахла, невчк арһта болв.

Цааранднь адһн саак хар хотхрин өөгүр һарч йовнав. Дигтә һазрин дундур билә. Оңдан юм тоолшгон кергт, эврәннь тускар тоолҗанав.

Эк-эцк хойртан негхн үрнь биләв. Арвтадм экм өңгрхлә, һурвдгч классд сурчасн сурһулян хаяд, эцкиннь цәәһинь чанад, үкрән сааһад өркән өндәлһәд, бәәһәд бәәвв. Арвн дөрвтәһәсн авн колхозд көдлдг болув. Цаг гидг юмн, салькнд туугдсн хамхул кевтә, хаҗуһарм түргәр давад һарад бәәв. Хәәстә цә дааҗ чаддго күүкн бәәсн болхла, ода хойр төгрг хар нүдм нуувчар көвүд тал тусдг болад ирв. Өдр ирвәс өрчд бәәсн хойр хату бер деер моһлцград, уутьхн бүшмүдиг өөдән өргәд ирв. Бригадт бәәсн хөрн-һучн көвүдәс нег көвүн ончлгдад чееҗин киләсн болад бәәв. Мини седклиг тер көвүн биш, кенчн медхш. Терүнә нериг би һанцарн йовсн цагтан дотран амлхас биш, чаңһар келхдән әәдг биләв.

Болв бригадир нег дәкҗ намаг терүнә тракторт при­цепщик тәвҗәнә. Тиикд би арвн зурһата биләв. Хойр сардан хамдан һазр хаһлввдн. Тер бас нанд кесгәс нааран келҗ чадлго йовҗ. Тер намрин дуусн хамдан көдләд, көдлмш чилхлә хәрәд, ахан мини эцкүр тәвәд, әрк зөөлһх болҗ ам авлцвдн.

Үвл давад цаһан сар урһхла, тер көвүнә ахнь әрк зөөҗ ирв. Мини эцк нег савинь уув, зуг күүкән арвн нәәм күртлнь өгшгов болв. Худ өвгн терүнднь зөвчлцәд хәрв. Бооцана болзгнь чилв, хүрм ирәд, күүкн хәрд һарад, күүнә герт орҗ ирүв.

Норн хойр дүүтә. Моҗг арвн дөрвтә, Маңкрнь — арвн хойрта, ик ахнь белвсн, хойр көвүтә, арвта Церн, нәәмтә Барг — эдн зурһан бүл күн мини ээмд ачгдв. Хотынь кех, хувцинь уһах, һурвн үкр саах, һазак, дотркиг ахулх. Сөөни өрәл күртл өвдг дардг цол күртдмн биш. Тиигәд нег җил күцц болад уга бәәтл, Норниг цергт авснь тер. Дарунь нег җил болад дән эклв. Дәәнә көлд кедү зовлң үзгдв, терүгинь келәд керг уга. Дән улм өөрдсн зәңг һарад ирв, дәәнә көләс зулсн әмтс, малмуд манар дәврәд нүүлдцхәв. Дарунь мана колхозин малмуд Иҗл һол һатлад нүүҗ одв, арднь бидн эврәннь мал-гертәһән үлдвдн.

Удлго хотнд мана дала церг ирҗ зогсв. Шорвин һолын цаад амнднь немшнр, ар амнднь манахс. Манахнас арвн-хөрн дууна һазрт тедн ирцхәв. мана герт цергә ик командирмүд ирҗ бәәршцхәв. Маниг түрүн авгтан дәәнәс зулад нүүцхәтн гиһәд көөҗәһәд, дәкәд иҗлдәд бәәхләрн, көөдгән уурв. Аль немшнр цааранднь дәвршгоһинь тедн медсн болхв. Тер манахнд зогсҗасн церг дунд кесг келн-әмтс йовла: уулын улс, орс, маңһд, нег цөөкн халь­мг чигн.

Тедн манла иҗлдәд, манд өдмг, шикрәсн өгдг болв. Бидн бас бәәснәсн хувацдг биләвдн. Хоорндасн бүрүс, хөд һарһад, теднд мах кетхә гиһәд өгдг биләвдн. Тер манад зогсҗасн нег хөр күрсн наста, атхр үстә, һо нурһта, цевр көк нүдтә шар көвүн нанла үг күүндхәр, даң ээрәд йовдмн. «Талмач нет!» — гичкәд, һарад зулдг биләв. Өрүн асхн хойрт үкр саахла, котелокан авад, үс авхар күрч ирдмн. «Дукор (намаг нерәрм келҗ чаддмн биш), молоко ест» гиһәд, намаг орсар меддгод, «парн молоко сян» гиҗ шоглад ирдмн. Би өмнәснь бас хальмгарн үг келәд, котелокинь дүүргәд үс кеһәд өгдв. Тиигәд нег сар үлү хамдан бәәһәд орквдн. Нернь Ваня билә. Көвүнә нериг чикднь келҗ чадлго, «Ваняч» гидг биләв.

Эдн зәрмдән асхнд дәәнд йовҗ одцхадмн, тиикләрн өрүнднь шавта әмтс, эс гиҗ үксинь авч ирдг билә. Мана бәәсн селәнд тедниг оршасн һазр бәәнә. Ода деернь ик бумблв тәвчкҗ.

Тиигәд дәәнд йовсинь медхләрн, бийдм эс үзгдхлә, Церн Барг хойрин негинь: «Цаатн одак Ваня үзгдхший, хәләһәд иртн»,— гиһәд йовулдв. «Уга» гиһәд ирхләнь, дотр бийм киит урсад, һартк көдлмш бәргдҗ өглго бәәдмн. Тиигҗәһәд саак цевр көк нүдәрн инәмскләд күрәд ирхләнь, дотркм төвкнәд оддг билә. Ик генн цаг бәәҗл тер. Әрә хөр күрсн насн.

Би нам тиикд, тиим сәәхн орс бәәнә гиҗ меддго биләв. Я, чавас эврәннь хотнас оңдан һазрт оч үзәд уга цаг. Нам район бәәх һазр, ставк үзәд уга биләв. Манахнд ирхәс дәргдг гиһәд, сольр шар нүдтә, хулх чиктә, цоохр орс Яша, хурмшг, яс цуглулҗ авад, ормднь көшүр, зү, сиик өгдг билә. Нань орс кү үзәд уга биләв. Геннә уршг тер болхгов, би орсмуд цуг тиим, Яшала әдл гиҗ сандг биләв.

Кеер бригадт көдлдг цагт көвүд һоҗһнад, чимкәд, наадхар седцхәдмн. Теднә өмнәс хорта үг келчкх, эс гиҗ йовҗ оддг биләв. Тегәдчн нанур Норнас оңдан негчн күн өөрдсмн биш.

Генткн нег дәкҗ гертән һанцарн суухнь ардасм нег күн арһул үүд секәд орҗ ирв. Намаг эргәд хәләтл, хойр нүдим ирәд, бәрчкв. Һарарн иләд хәләхнь — терүнә эццн ут хурһд — Ваня, болад күн бичә соңстха гиһәд, арһул келҗәнәв. Одакчн гүүҗ ирәд, мини өмн өвдгләд суучкв. Ю, хәәмнь, Байчха, залу күн күүкд күүнә өмн өвдглҗ, сууҗасиг үзлт? Би үкс босад, хойр чикнәснь өргәд босхчкув. Дигтә эн цагла күзүнәсм чаңһар теврчкәд, урлдм эврәннь урлан наалдулчкв. Нам алдрҗ һархчн санан орсн уга. Минь эн цагла һазаһас неринь келәд дуудхла, Ваня гүүһәд һарч одв. Мини хойр көлин әмн тасрад, махмудм сулдад, яһҗ орндан күрсән медсн угав.

Яһна гинәт? Норн цергт мордад хойр җил давҗ одсн цаг билә...

Терүнә хөөн Ваня хойр хонгтан намаг үзчкхләрн чирәнь улаҗ одсн, хәрү эргәд йовҗ оддмн. Көөрк, арвн нәәмтәдән цергт мордсн бәәҗ. Нам келсн күүкнчн уга санҗ. Тернь үнн, юңгад гихлә, дегд цевр көвүн намаг, үмсснәсн башрдад, өөрдҗ чадлго бәәнә.

Акад юмн, Ваня бидн хойр, келкә күн кевтә, хурһ, амарн заалдад, нег-негнәннь ю келхәр бәәхинь меддг биләвдн. Наадк цергчнрин амарн келсн үгнь нанд негчн үг медгддмн биш.

Тегәд һурвдгч асхнднь үкр сааҗ йовлав.

— Ваня, кателок, паарн молока сян, — гиһәд санам зовад дуудхлам, одакчн терүг күләҗәсн мет, гүүҗ ирв. Терүнә хөөн урдк кевтән болвдн...

Тер өрүн малан һарһчкад, үкрин сүүр цуглулҗ ташҗ йовлав. Генткн Ваня өмнм ирәд өвдгләд суучкв. Түрүн герт өвдглснә хөөн хөрдгән уурлав. Ормлзад энд-тендән әмт хәләҗәһәд, саак келкә күүнд келҗәхмн кевтә, хурһарн, нүдәрн зааһад, келҗәнә: «Асхндан нарн суухла, чамаг унтхла ирнәв»,— гиҗ келснь медгдв. «Тиим юмн бәәдви? Уга!» — гиһәд намаг толһаһан заальсн бийнь, мини нүд хәләчкәд, халхасм бачм үмсчкәд, байрта гүүҗ одв.

Генткн арһсн һатцас мана хадм һарч ирв. Деерәс лууһин сумн цоксн мет болв. Зуг мана нүдәр күүндсиг медсн уга болх гисн ицгтә биләв. Гурвлҗна нүдн кевтә, төгрг нүдәрн ольс гиҗ хәләчкәд йовҗ одв. «Мана күүндвриг эс медсн болтха», — гиһәд зальврад бәәнәв. Удлго мөрн терг зүүсн, хаҗуднь эврәннь эмәлтә мөрән көтлсн ирв.

— Моҗг, Маңкр, наартн! — гиҗ хойр дүүһән дуудв.

— Чи, Дуукр, тер гер дотрк юмсан шулун болдгар эн тергн деер ач! Нүүхмн,— гиҗ хадм-ах келҗәнә.

— Аав, әмтн эс көндрҗәхлә, бидн яһад нүүҗәхмби? — гиҗ би сурҗанав.

— Өлг-эдән ач гихлә, ачад бә!

Арһ уга. «Эн ахим күндл. Өмн герә болвчн, һарһсн эцкин ормд үлдсн күн энчн, Келсн үгинь соңсҗа», — гиҗ дүнь цергт йовҗаһад закла.

Эн ахиннь экнь өңгрхлә, эцкнь бийәсн хөрн дү, севгр күүк авсн бәәҗ. Тегәд тер гергнәснь һарсн үрднь Норн, Моҗг, Маңкр һурвн бәәҗ.

Йирин немш өөрдҗ йовхд нүүхәр бел кечксн өлг-эдиг ачхд күнд биш. Агчмин зуур өлг-эдән ачад авчквдн. Наадк үнтә болн күнд өлг-эдән эртәр һазрт дарчклавдн. Тегәд тергн деер Моҗг Маңкр хойр йовҗ одв. Өвгнә хойр бичкн көвүг хол биш бәәсн һаһаднь үлдәвидн. Альдаран нүүҗәхән келҗ өгхш. Аца ачн бәәҗ одак Ваняг энд-тендән хәләхнь үзгдхш. Аав нег булңгд үлдсн харда-хурдаг тулмд дүрҗ авчахла, би һарн йовад, Ваняла зөрлцәд бәәвв. «Альдаран нүүҗәхнь медгдхш» гиҗәнәв. «Гем уга, нанд, немш альд бәәхинь меддг разведчик күүнд, таниг олхд юмн уга» гиһәд нүдән чирмҗ инәҗәнә. Тиигн гихнь, тер бас нанла әдл, өвгиг герт орхинь күләһәд, гетҗәсн бәәҗ. Бүкл хотнас яһад һанцхн маниг нүүҗәхинь медҗәснчн биз. Шулун гидгәр намаг теврҗ авад урласм үмсчкәд, герин өнцг эргәд йовҗ одв. дарунь өвгн гертәс һарч ирхлә, һурвн үкр туһлтаһинь, арвн хөөһән тууһад, мөртә йовһн хойр нарн һарх үзг темцәд һарвдн.

Зуни өдрин дуусн йовад, асхн шидр мана хотнас арвн дуунад бәәсн Сәәнцг гидг һазрт ирвдн.

Колхозин малмуд Иҗл һатлҗ нүүхәс өмн энүнд нег хөөнә хош бәәлә. Кашарин өөр бәәсн, һазр малтад кесн герт хойр көвүн өлг-эдән орулчксн бәәҗ. Бидн ирәд малан кашарт орулувдн.

Хойр көвүг тергәрн хәрү йовҗ, доран хонад, өрүндән ард үлдсн мод-түләг авч иртхә гиһәд аав йовулчкв.

Асхн үкрән сааһад, герән ахулсн болад, орндан орхм зу болв. Өвгн бүкл өдрин дуусн энүг ке, терүг ке гиһәд закхас биш, нань үг келҗәхш. Зуг асхн шидр ирәд:

— Дән, шалтг хойрас залсн күн менд һардмн. Чи йовшгоһар седвч. Эн һазр манд му болхн уга, — гиҗ келчкәд һарч одв.

Өдрин дуусн зовчксн цогц, чолун мет, күндрҗ оч. Дер деер толһаһан тәвсн боллав, яһҗ унтсан медсн угав. Түрүн авгтан нөөртм хар дарад, му зүүдн орад, биййм күн көөлдәд, алхар седсн болад, зовад йовнав. Тиигәд зовҗ йовхинь өмнәсм Ваня марзаһад һарад ирв.

— Дукор, би чамаг альдас болвчн олҗ авхв гиҗ эс келлү? Маниг гетдг хар өвгн уга. Нааран су, — гиһәд, шавшад көкрҗәсн ноһан деер һарасм бәрәд суулһв. Төгәлңгдмдн бамб цецгс шарлад, улаһад, эрәтрәд бәәнә. Би гедргән кевтнәв. Деер теңгрт әвр герлтә одд чирмлдәд бәәнә.

— Ваня, өдрәр юңгад оддуд үзгдҗәхмб? — гиҗ һаринь атхчкад сурҗанав.

— О, энчнь мана оддуд, ода өдр болһн иигәд үзгдәд бәәхмн, — гиҗ тер келв.

«Акад юмби, иим шулун хальмг кел яһад дасчксн болхмби? — гиҗ дотран санҗанав. Одакчн мел нанур өөрдәд йовна.

— Мана оддуд! Яһсн герлтә оддудв? Ваня, мөңкинд иигәд эдн манд үзгдәд бәәхий? — гиҗ сурҗанав.

— Мөңкинд, Дукор! — гиһәд келчкәд, одакчн урласм үмсн, бийим теврәд авчкв.

«Би энүг урднь үмсҗ үзәд угав, ода сәәнәр үмснәв», — гиҗ санчкад, теврн үмссн боллав. Генткн ким давхцсн болад, нүдән секхинь, хаҗудм ик арвасн сахл үзгдв.

— Я, ях, кемби?! — гиһәд күчән һарһад хәәкрүв.

— Гем уга... гисн бөркһр дун соңсгдв.

Йосндан серәд хәләхнь, теңгр цокг! Кенн болһнат?. Алдрад һархар седхнь, тәвҗәхмн уга. Һарнь йир чаңһ болчкад, чидлтә.

«Юн болна гидгнь энв?» Күн болҗ тиим ичр уга юм үзх биш, соңсад уга биләв. Үксн дорхнь дор ичр. Һазр деер бәәһәд тус уга болҗ медгдҗәнә.

Алдрад гүүҗ һарад, зууран үкр уйдг деес шүүрч авн, кашарт ирүв. Эрстнь бәәсн термәр давшад, ораднь хавслһч тәвсн моднас дееснә үзүринь батлҗ бооһад, нег үзүринь эврәннь күзүнд төөмдәд боочкад, терм деерәс һәрәдүв.

Генткн ухан орад сергхнь, һазр герт кевтнәв. Зөвәр кевтчкәд босад һархар седхлә, үүдн һазаһас хаалһата. Күзүһән көндәҗ болхш. Һурвн хонгтан һарлго кевтүв. Маңһдур өрүнднь одак көвүд ирлдв. Намаг һарч ирхәр седвч, одакс ардм дахчксн бәәдмн.

Тавдгч хонгтнь генткн мана герин һаза машин ду һарсн болв. Һарч ирхлә, машиһәр дүүрң шавта улс йовна. Тедн дундас толһань цаһан сернҗләр боолһатань һаран өргв. Ус сурҗадг болх гиһәд, хәрү эргәд орхар седхлә:

— Дукор! — гиһәд таньдг дуута күн, келснь соңсгдв.

Зуг дунь йир арһул. Терүгинь соңсчкад, өөрдәд күрч ирхнь, Ваня бәәҗ. Саак һарарн зааһад, «Би чамаг олҗ авхв гиҗ эс келлү? Ода зуг шавтҗ одв. Шавм эдгхлә, дәкнәс олҗ авхв, гиҗ келснь нанд медгдв. Терүг үзн бийән бәрәд бәәсн бийнь, нүднәсм нульмсн заядар һооҗад бәәнә. Тиигәд кесгтән бидн нег-негән хәләлдәд зогсвдн. Болв шофернь йовхм гиҗ адһав, машин көндрәд һарв. Би харань тасртл ардаснь хәләһәд үлдүв. Манас зөвәр ууҗм бәәсн хаалһд орҗ авад, Цаһан Толһа ордг хаалһар йовҗ одв. Тенд шавта салдсмуд эмндг больниц бәәдгҗ гиҗ зәңг һардг билә.

Мини хөв болад эн өдр хадм-ах гертән уга билә, ода нам терүг медвчн, әәдгән уурв. Нег сар болхла, немшиг цааран көөһәд, манахс деер бәәсн церг йовҗ одв. Арднь бидн хәрү хотнурн нүүҗ ирвдн. Тегәд хөөннь ирҗ, бийән күндрҗ одсан медүв.

Хәрү нүүхин өмнхн хадм ах көвүд уга нег цаг гетҗәһәд, намаг дуудв:

— Дуукр хәәмнь, би чамаг урднь эврәннь күүкнлә әдл сандгиг меднәч. Тер орс салдс көвүн чамаг эргүләд бәәсиг би ик эртәр медәд, баахн улс эндү һарһчкх гиһәд гетәд бәәләв. Тер көвүнә арһсн һатцас чамд келсн үгиг соңсад, чамд му нер өгшгон кергт, өвән баглад, нааран нүүҗ ирсм тер. Килнц һарһчксн хөөн, чамас ода эмәҗәхшв. Намаг авалян алдад, арвн җил болҗахигчн эврән меднәч. Урднь герчн авч чадх биләв. Зуг бийән бәрәд бәәләв. Килнц күүнд келҗ ирдго бәәҗ. Көгшрх насндан чилшго нер соңсх болув. Мини чамас сургчм, арһта болхла, күүнд бичә кел. Гемим тәвҗ өг, — гиҗ сурв.

Терүнә гемиг тәвәд өгч болхмн, зуг тер килнцинь кен тәвҗ өгхмби?