Ng−êi ng¾m tr¨ng soi ngoµi cöa sæ, Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhµ th¬.
(Ng¾m tr¨ng)
H«m nay xiÒng s¾t thay d©y trãi, Mçi b−íc leng keng tiÕng ngäc rung ; Tuy bÞ t×nh nghi lµ gi¸n ®iÖp,
Mµ nh− khanh t−íng vÎ ung dung.
(§i Nam Ninh)
Tinh thÇn Êy t¹o nªn ë nhiÒu bµi th¬ sù chuyÓn m¹ch bÊt ngê vµ thó vÞ c©u ®Çu, phÇn ®Çu lµ "Th©n thÓ ë trong lao", lµ ng−êi tï ; c©u sau, phÇn sau lµ "Tinh thÇn ë ngoµi lao", lµ thi sÜ :
§¸p thuyÒn th¼ng xuèng huyÖn Ung Ninh, Lñng l¼ng ch©n treo tùa gi¶o h×nh ;
Lµng xãm ven s«ng ®«ng ®óc thÕ, ThuyÒn c©u rÏ sãng nhÑ thªnh thªnh.
(Gi÷a ®−êng ®¸p thuyÒn ®i Ung Ninh)
b) §ã lµ mét t©m hån yªu n−íc thiÕt tha vµ khao kh¸t tù do ("§au khæ chi b»ng mÊt tù do"), thùc chÊt lµ khao kh¸t chiÕn ®Êu ("Xãt m×nh giam h·m trong tï ngôc - Ch−a ®−îc x«ng ra gi÷a trËn tiÒn").
Nh÷ng ngµy th¸ng trong tï, con ng−êi Êy kh«ng lóc nµo kh«ng h−íng vÒ Tæ quèc, lu«n lu«n tÝnh ®Õm thêi gian ("Bèn th¸ng råi", "T¸m th¸ng hao mßn víi xÝch g«ng", "Ngµy ®i b¹n tiÔn ®Õn bªn s«ng - HÑn b¹n vÒ khi lóa ®á ®ång") mµ "TiÕc ngµy giê", mµ ®au ®ín, bùc béi. NhiÒu ®ªm thøc tr¾ng : "Kh«ng ngñ ®−îc", "§ªm kh«ng ngñ",... Ng−êi ph¶i lµm th¬ ®Ó ®ì sèt ruét, nh−ng nh×n nh÷ng bµi th¬ nh− nh÷ng tê lÞch bãc ®i hÕt ngµy nµy ®Õn ngµy kh¸c, Ng−êi l¹i cµng sèt ruét h¬n n÷a :
N¨m canh thao thøc kh«ng n»m, Th¬ tï ta viÕt h¬n tr¨m bµi råi ;
Xong bµi, g¸c bót nghØ ng¬i, Nhßm qua cöa ngôc, ngãng trêi tù do.
(§ªm kh«ng ngñ)
c) §ã lµ mét t©m hån nghÖ sÜ tµi hoa, mét trÝ tuÖ linh ho¹t vµ nhän s¾c, mét mÆt rÊt nh¹y c¶m ®èi víi vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn vµ dÔ xóc ®éng tr−íc nh÷ng
70
c¶nh ngé th−¬ng t©m cña con ng−êi, mét mÆt tõ nh÷ng chi tiÕt th«ng th−êng cña ®êi sèng, cã thÓ rót ra nh÷ng bµi häc vÒ ®Êu tranh c¸ch m¹ng hay rÌn luyÖn ®¹o ®øc (Häc ®¸nh cê, Nghe tiÕng gi· g¹o, Tù khuyªn m×nh,...) hoÆc ph¸t hiÖn ra nh÷ng m©u thuÉn hµi h−íc cña mét chÕ ®é x· héi thèi n¸t ®Ó t¹o nªn nh÷ng tiÕng c−êi ®Çy trÝ tuÖ (Lêi hái, C¬m tï, C¸i cïm, Chia n−íc, §¸nh b¹c, D©y trãi, Gia quyÕn ng−êi bÞ b¾t lÝnh, Pha trß, C¶nh binh khiªng lîn cïng ®i, CÊm hót thuèc (thuèc l¸), GhÎ, Ch¸u bÐ trong ngôc T©n D−¬ng, 22-11, TiÒn ®Ìn, Lai T©n, TiÒn vµo nhµ giam, Thanh minh,...).
d) Nh−ng bao trïm lªn tÊt c¶ lµ tÊm lßng yªu th−¬ng bao la ®èi víi nh©n lo¹i cÇn lao, ®èi víi cuéc sèng n¬i trÇn thÕ cßn nhiÒu ®au khæ nµy. Êy lµ tÊm lßng nh©n ®¹o ®¹t ®Õn møc ®é quªn m×nh : mét mÆt Ýt quan t©m ®Õn nçi khæ rÊt lín cña m×nh, mÆt kh¸c hÕt søc nh¹y c¶m vµ s½n sµng chia sÎ víi mäi vui buån s−íng khæ dï nhá nhÆt cña ng−êi xung quanh. Cã thÓ nãi, tÊt c¶ nh÷ng g× cã liªn quan ®Õn con ng−êi, ®Õn sù sèng vµ lîi Ých cña con ng−êi ®Òu kh«ng lät qua con m¾t chan chøa nh©n t×nh cña Hå ChÝ Minh : t×nh tr¹ng lao ®éng vÊt v¶ cña ng−êi phu lµm ®−êng, c¶nh n«ng d©n ®−îc mïa hay h¹n h¸n, mét hµng ch¸o bªn ®−êng, mét lß than rùc hång n¬i xãm nói, mét tiÕng s¸o buån trong ngôc, c¶nh ®un nÊu trong tï, c¶nh ®ãi rÐt ghÎ lë cña tï nh©n, c¶nh tranh nhau cïm ch©n ®Ó ®−îc ngñ yªn, mét ch¸u bÐ bÞ giam trong tï, vî mét ng−êi b¹n tï ®Õn th¨m chång, ng−êi tï båi giÊy lµm ch¨n, mét ng−êi tï trèn bÞ b¾t trë l¹i, mét ng−êi tï chÕt, v.v.
Thµnh ra tËp nhËt kÝ t©m t×nh trong ngôc mµ lµm sèng dËy c¶ mét nh©n lo¹i víi biÕt bao sè phËn cô thÓ rÊt ®¸ng th−¬ng. Vµ h×nh ¶nh Hå ChÝ Minh hiÖn ra gi÷a c¸i nh©n lo¹i cïng khæ Êy kh«ng hÒ cã chót g× ph©n biÖt, tr¸i l¹i chan hoµ víi hä trong t×nh bÌ b¹n (n¹n h÷u) vµ nh− ng−êi "cïng héi cïng thuyÒn" (®ång chu céng tÕ) :
Cïng héi cïng thuyÒn nªn ph¶i gióp, ViÕt thay b¸o c¸o d¸m tõ nan.
(ViÕt hé b¸o c¸o cho c¸c b¹n tï)
Hå ChÝ Minh cßn tá ra hÕt søc khoan hoµ, ®é l−îng khi tá th¸i ®é tr©n träng ®èi víi c¶ nh÷ng ng−êi trong hµng ngò cña kÎ thï (së tr−ëng Long An hä L−u, tiªn sinh hä Qu¸ch, tr−ëng ban hä M¹c), nÕu nh− hä vÉn gi÷ ®−îc ®«i chót ¸nh s¸ng trong t©m hån :
Tr−ëng ban hä M¹c ng−êi hµo hiÖp, Dèc tói mua c¬m gióp ph¹m nh©n ;
71
§ªm ®Õn cëi thõng cho hä ngñ, Ch¼ng dïng quyÒn thÕ, chØ dïng ©n.
(Tr−ëng ban hä M¹c)
T×nh th−¬ng cña Hå ChÝ Minh cßn bao trïm c¶ ®Õn nh÷ng vËt v« tri v« gi¸c ®· tõng g¾n bã víi m×nh : xa th× nhí, mÊt th× th−¬ng (Rông mÊt mét chiÕc r¨ng, LÝnh ngôc ®¸nh c¾p mÊt chiÕc gËy cña ta,...).
Nhµ th¬ Trung Quèc Viªn ¦ng nãi rÊt ®óng : ®©y lµ bøc ch©n dung cña mét bËc ®¹i nh©n, ®¹i trÝ, ®¹i dòng. Nh−ng trong ba phÈm chÊt Êy, ®¹i nh©n lµ c¸i gèc, lµ c¬ së.
3. Mét tËp th¬ phong phó, ®a d¹ng, ®éc ®¸o
Mét nhµ b¸o Ha-i-ti, «ng R¬-nª §ª-pª-xt¬-r¬, tõng ®−îc gÆp t¸c gi¶ NhËt kÝ trong tï. ¤ng viÕt r»ng : "T«i tr×nh bµy víi B¸c Hå ý kiÕn cña t«i vÒ th¬ Ng−êi, trong ®ã t«i võa kh¸m ph¸ ra nhiÒu tinh hoa cña nã. HÇu nh− Ng−êi tõ chèi. Ng−êi
nãi r»ng, khi ë miÒn Nam Trung Quèc, Ng−êi ®· lµm nh÷ng bµi th¬ Êy cho qua th× giê ; r»ng Ng−êi thËt ra kh«ng ph¶i lµ mét nhµ th¬"(1).
Hå ChÝ Minh qu¶ lµ ng−êi am hiÓu nghÖ thuËt, ®· ®¸nh gi¸ rÊt cao lao ®éng
nghÖ thuËt, v× thÕ Ng−êi bao giê còng gi÷ th¸i ®é khiªm tèn tr−íc danh hiÖu thi sÜ(2). Nh−ng, thùc tÕ, Ng−êi ®· t¹o nªn mét "t¸c phÈm lín" "mµ t¸c gi¶ h×nh nh−
chØ "®¸nh r¬i" vµo kho tµng v¨n häc, nh− mét hµnh ®éng ngÉu nhiªn [...] nh− mét c©u chuyÖn v¹n bÊt ®¾c dÜ" (§Æng Thai Mai)(3).
NhËt kÝ trong tï lµ mét tËp th¬ phong phó, ®a d¹ng, ®éc ®¸o tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. TËp th¬ viÕt tr−íc hÕt cho chÝnh m×nh nªn thÓ hiÖn s©u s¾c t− t−ëng vµ phong c¸ch nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh. §éc ®¸o vµ phong phó ë chç cã nhiÒu ®iÒu t−ëng nh− tr¸i ng−îc nhau, ®−îc thèng nhÊt l¹i vµ trë nªn hµi hoµ. Ch¼ng h¹n, mét tinh thÇn thÐp kiªn c−êng l¹i ®i víi mét chÊt th¬ tr÷ t×nh ®»m th¾m, mét th¸i ®é ung dung thi sÜ l¹i kÕt hîp víi mét nhiÖt t×nh s«i næi, mét khÝ thÕ "th¸o còi sæ lång", mét mµu s¾c cæ ®iÓn ®Ëm ®µ l¹i chøa ®ùng tinh thÇn thêi ®¹i. Bót ph¸p th× hÕt søc ®a d¹ng vµ linh ho¹t : l·ng m¹n vµ hiÖn thùc, t¶ thùc vµ tr÷ t×nh,... NghÖ thuËt trµo léng th× cã ®ñ s¾c th¸i : ®ïa vui nhÑ nhµng, tù trµo hãm hØnh, mØa mai chua ch¸t, ch©m biÕm s¾c s¶o, ®¶ kÝch quyÕt liÖt, v.v.
(1)T¹p chÝ T¸c phÈm míi, th¸ng 5, 6 - 1970.
(2)Trong bµi Ng¾m tr¨ng (Väng nguyÖt), Hå ChÝ Minh viÕt : "Tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhµ th¬". ë ®©y Ng−êi cã ý nãi vui ®Ó khu©y kho¶ trong tï, chø kh«ng ph¶i lµ mét tuyªn bè chÝnh thøc. Kh«ng nhËn m×nh lµ thi sÜ c¸i lín cña Hå ChÝ Minh chÝnh lµ ë ®Êy.
(3)Nghiªn cøu häc tËp th¬ v¨n Hå ChÝ Minh, NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1979, trang 153.
72
HÇu hÕt c¸c bµi th¬ trong NhËt kÝ trong tï ®Òu viÕt theo thÓ tø tuyÖt cæ ®iÓn mét thÓ th¬ hÕt søc hµm sóc. Cã tr−êng hîp Hå ChÝ Minh dïng lèi tËp cæ, sö dông thi liÖu cò. Nh−ng chØ cÇn thay ®æi mét vµi yÕu tè cña c©u, ch÷, t¸c gi¶ ®· cã thÓ t¹o ra mét cÊu tróc míi, thÓ hiÖn mét néi dung hoµn toµn míi.
Nh− t¸c gi¶ ®· nãi, NhËt kÝ trong tï ra ®êi nh− mét c¸ch gi¶i trÝ bÊt ®¾c dÜ cña nhµ c¸ch m¹ng khi bÞ giam h·m trong tï. Nh−ng nã ®· thùc sù lµ mét tËp th¬ lín, víi nhiÒu bµi cã phÈm chÊt nghÖ thuËt cao. Th¬ lµ tiÕng nãi t©m hån, lµ sù kÕt tinh nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc vµ nh©n lo¹i cïng nh÷ng tr¶i nghiÖm phong phó cña ®êi sèng thùc tÕ, trªn c¬ së mét c¸ tÝnh s¸ng t¹o víi mét tµi n¨ng nghÖ thuËt thËt sù. Hå ChÝ Minh cã ®Çy ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy. Ng−êi l¹i chØ s¸ng t¸c trong nh÷ng gi©y phót cã c¶m høng, nªn th¬ ®Õn mét c¸ch rÊt tù nhiªn nh− ng−êi x−a tõng nãi : "C¶nh kh«ng hÑn ®Õn mµ tù ®Õn, nãi kh«ng mong hay mµ tù hay" (Lª Quý §«n).
Nh−ng ®iÒu ®¸ng quý nhÊt ë NhËt kÝ trong tï lµ víi t¸c phÈm nµy, ng−êi ®äc ®−îc tiÕp cËn víi thÕ giíi tinh thÇn phong phó, trong phÇn s©u th¼m nhÊt cña mét ng−êi con vÜ ®¹i cña d©n téc trong thêi ®¹i ngµy nay.
h−íng dÉn häc bµi
1.Anh (chÞ) hiÓu thÕ nµo vÒ hoµn c¶nh s¸ng t¸c cña NhËt kÝ trong tï ? Hoµn c¶nh Êy cã ý nghÜa g× ®èi víi viÖc t×m hiÓu tËp th¬ ?
2.T×m hiÓu nh÷ng th«ng tin chñ yÕu vÒ tËp th¬ (qu¸ tr×nh s¸ng t¸c, thÓ th¬, c¸c ®Ò tµi chÝnh). Nh÷ng th«ng tin nµy gióp Ých g× cho viÖc hiÓu nhµ th¬ vµ ®äc - hiÓu tËp th¬ ?
3.NhËt kÝ trong tï lµ tËp nhËt kÝ b»ng th¬. §iÒu Êy t¹o ra cho t¸c phÈm nh÷ng néi dung g× ? Néi dung Êy ®−îc diÔn ®¹t b»ng nh÷ng bót ph¸p g× ? Nªu dÉn chøng cô thÓ.
4.Ph©n tÝch bøc ch©n dung tù ho¹ cña Hå ChÝ Minh trong NhËt kÝ trong tï.
5.Ng−êi ta th−êng nãi th¬ Hå ChÝ Minh võa cæ ®iÓn võa hiÖn ®¹i. H·y lµm s¸ng tá ý kiÕn ®ã qua mét vµi bµi th¬ trong NhËt kÝ trong tï.
Bµi tËp n©ng cao
H·y chØ ra mét sè bµi th¬ cã tÝnh trµo léng trong NhËt kÝ trong tï vµ nªu nhËn xÐt vÒ s¾c th¸i, giäng ®iÖu, cung bËc kh¸c nhau cña tiÕng c−êi Hå ChÝ Minh qua nh÷ng bµi th¬ ®ã.
73
Tri thøc ®äc - hiÓu
§äc tËp t¸c phÈm
TËp t¸c phÈm (th¬, truyÖn ng¾n) lµ tËp hîp hoÆc tuyÓn chän nhiÒu t¸c phÈm cña mét hay nhiÒu t¸c gi¶, ®−îc s¾p xÕp theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh, ph¶n ¸nh mét sè hiÖn t−îng ®êi sèng, ®¸nh dÊu mét chÆng ®−êng s¸ng t¸c cña mét t¸c gi¶ hay mét giai ®o¹n v¨n häc (vÝ dô TrÝch diÔm thi tËp cña Hoµng §øc L−¬ng, Th¬ th¬ cña Xu©n DiÖu, Löa thiªng cña Huy CËn, Tõ Êy cña Tè H÷u, Bøc tranh quª cña Anh Th¬, Vang bãng mét thêi cña NguyÔn Tu©n, NhËt kÝ trong tï cña Hå ChÝ Minh, TruyÖn ng¾n ViÖt Nam 1945 - 1985,...).
C¸c t¸c phÈm trong tËp th−êng s¾p xÕp kh¸c nhau. Cã tËp s¾p xÕp c¸c t¸c phÈm theo thêi gian s¸ng t¸c tr−íc sau nh− NhËt kÝ trong tï. Cã tËp võa s¾p xÕp theo thêi gian, võa theo chñ ®Ò nh− Tõ Êy gåm ba phÇn : M¸u löa, XiÒng xÝch, Gi¶i phãng. Cã tËp s¾p xÕp theo mét trËt tù sao cho ng−êi ®äc c¶m thÊy høng thó. §ã lµ tr−êng hîp Th¬ th¬ cña Xu©n DiÖu.
§äc tËp t¸c phÈm cña mét t¸c gi¶ nh− NhËt kÝ trong tï cña Hå ChÝ Minh, cÇn ®äc kÜ tõng t¸c phÈm trong tËp, ph©n lo¹i c¸c t¸c phÈm, ph¸t hiÖn c¸c ®Ò tµi, chñ ®Ò chung, t×m hiÓu nh÷ng c¸i chung vÒ nghÖ thuËt nh− h×nh t−îng, kÕt cÊu, ph−¬ng thøc tu tõ, giäng ®iÖu,… vµ gi¶i thÝch tËp t¸c phÈm b»ng hoµn c¶nh ra ®êi, ®éng c¬ s¸ng t¸c, c¸ tÝnh s¸ng t¹o,…
ChiÒu tèi
(Mé)
hå chÝ minh
kÕt qu¶ cÇn ®¹t
C¶m nhËn ®−îc vÎ ®Ñp cña t©m hån Hå ChÝ Minh : trong bÊt cø t×nh huèng nµo còng h−íng vÒ sù sèng vµ ¸nh s¸ng, chñ nghÜa l¹c quan g¾n liÒn víi lßng nh©n ¸i.
ThÊy ®−îc bót ph¸p gîi t¶ thiªn nhiªn gi¶n dÞ, tù nhiªn, ch©n thËt ; ®ång thêi c¶m nhËn ®−îc vÎ ®Ñp võa cæ ®iÓn võa hiÖn ®¹i cña bµi th¬.
TiÓu dÉn
ChiÒu tèi lµ mét trong nhiÒu bµi th¬ viÕt vÒ thiªn nhiªn cña Hå ChÝ Minh trong tËp NhËt kÝ trong tï. Bµi th¬ ®−îc s¸ng t¸c trong kho¶ng bèn th¸ng ®Çu
74
cña thêi gian Ng−êi bÞ cÇm tï bèn th¸ng v« cïng cùc khæ : "Sèng kh¸c loµi ng−êi võa bèn th¸ng - TiÒu tuþ cßn h¬n m−êi n¨m trêi" (Bèn th¸ng råi).
Bµi th¬ ®−îc khëi høng ë cuèi chÆng ®−êng chuyÓn lao cña Hå ChÝ Minh (tõ TÜnh T©y ®Õn Thiªn B¶o) vµo lóc chiÒu tèi gi÷a nói rõng. Trªn ®−êng ®i ®µy, Ng−êi vÉn bÞ xiÒng ch©n, xÝch tay, nhiÒu khi ph¶i lÆn léi tíi "N¨m m−¬i ba c©y sè mét ngµy - ¸o mò dÇm m−a r¸ch hÕt giµy" (Míi ®Õn nhμ lao Thiªn B¶o).
Còng nh− hÇu hÕt c¸c bµi th¬ trong NhËt kÝ trong tï, bµi ChiÒu tèi ®−îc s¸ng t¸c theo thÓ tø tuyÖt cæ ®iÓn, tÝnh hµm sóc rÊt cao.
*
**
Phiªn ©m :
QuyÖn ®iÓu quy l©m tÇm tóc thô,
C« v©n m¹n m¹n ®é thiªn kh«ng ;
S¬n th«n thiÕu n÷ ma bao tóc,
Bao tóc ma hoµn, l« dÜ hång.
DÞch nghÜa :
Chim mái vÒ rõng t×m c©y ngñ,
Chßm m©y lÎ tr«i l÷ng lê trªn tÇng kh«ng ;
ThiÕu n÷ xãm nói xay ng«,
Ng« xay võa xong, lß than ®· ®á.
DÞch th¬ :
Chim mái vÒ rõng t×m chèn ngñ,
Chßm m©y tr«i nhÑ gi÷a tÇng kh«ng ;
C« em xãm nói xay ng« tèi,
Xay hÕt, lß than ®· rùc hång.
Nam Tr©n dÞch
(Hå ChÝ Minh, Toµn tËp, tËp 3, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2002)
75
H−íng dÉn häc bµi
1.Dùa vµo c¶nh ngé cña t¸c gi¶ (xem phÇn TiÓu dÉn), h·y nhËn xÐt nghÖ thuËt miªu t¶ thiªn nhiªn trong hai c©u ®Çu cña bµi th¬.
2.Anh (chÞ) h·y nªu nhËn xÐt vÒ thñ ph¸p nghÖ thuËt mµ t¸c gi¶ dïng ®Ó t¶ mµn ®ªm ®· bu«ng xuèng ë c©u cuèi cña bµi th¬.
3.H×nh ¶nh lß than rùc hång ë cuèi bµi th¬ cã ý nghÜa nh− thÕ nµo trong bøc tranh chiÒu tèi cña t¸c gi¶ ? §iÒu nµy thÓ hiÖn ®Æc ®iÓm g× cña t©m hån Hå ChÝ Minh ?
4.Mµu s¾c cæ ®iÓn cña bµi th¬ thÓ hiÖn ë ®©u vµ nh− thÕ nµo ? V× sao ng−êi ta th−êng nãi th¬ nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh tuy rÊt cæ ®iÓn nh−ng vÉn lµ th¬ hiÖn ®¹i ? H·y ph©n tÝch bµi ChiÒu tèi ®Ó gi¶i thÝch vµ chøng minh.
5.Häc thuéc lßng b¶n phiªn ©m vµ b¶n dÞch bµi th¬.
Lai t©n
Hå ChÝ Minh
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
ThÊy ®−îc t×nh tr¹ng thèi n¸t phæ biÕn cña bän quan l¹i Trung Quèc thêi T−ëng Giíi Th¹ch.
HiÓu ®−îc nghÖ thuËt ch©m biÕm ®éc ®¸o cña bµi th¬.
TiÓu dÉn
Lai T©n còng lµ mét bµi th¬ ®−îc s¸ng t¸c trong kho¶ng bèn th¸ng ®Çu cña thêi gian Hå ChÝ Minh bÞ giam gi÷ t¹i c¸c nhµ tï cña bän Quèc d©n ®¶ng Trung Quèc ë Qu¶ng T©y.
Th¬ Hå ChÝ Minh trong NhËt kÝ trong tï rÊt phong phó, ®a d¹ng vÒ néi dung vµ h×nh thøc : th¬ tr÷ t×nh, th¬ tù sù, th¬ tù trµo, th¬ hµi h−íc, th¬ ch©m biÕm, ®¶ kÝch,... Lai T©n thuéc vµo sè nh÷ng bµi th¬ ch©m biÕm, ®¶ kÝch ®Æc s¾c nhÊt cña Hå ChÝ Minh trong NhËt kÝ trong tï.
*
**
76
Phiªn ©m :
Giam phßng ban tr−ëng thiªn thiªn ®æ,
C¶nh tr−ëng tham th«n gi¶i ph¹m tiÒn ;
HuyÖn tr−ëng thiªu ®¨ng biÖn c«ng sù,
Lai T©n y cùu th¸i b×nh thiªn.
DÞch nghÜa :
Ban tr−ëng nhµ giam ngµy ngµy ®¸nh b¹c,
C¶nh tr−ëng tham lam ¨n tiÒn ph¹m nh©n bÞ gi¶i ;
HuyÖn tr−ëng chong ®Ìn lµm viÖc c«ng,
Lai T©n vÉn th¸i b×nh nh− x−a.
DÞch th¬ :
Ban tr−ëng nhµ lao chuyªn ®¸nh b¹c,
Gi¶i ng−êi, c¶nh tr−ëng kiÕm ¨n quanh.
Chong ®Ìn, huyÖn tr−ëng lµm c«ng viÖc,
Trêi ®Êt Lai T©n vÉn th¸i b×nh.
Nam Tr©n dÞch
(Hå ChÝ Minh, Toµn tËp, tËp 3, S®d)
H−íng dÉn häc bµi
1.Anh (chÞ) cã nhËn xÐt g× vÒ kÕt cÊu cña bµi th¬ ? (Chó ý : Ba c©u ®Çu vµ c©u cuèi cã chøc n¨ng diÔn ®¹t kh¸c nhau nh− thÕ nµo ? Chóng cã quan hÖ víi nhau ra sao xÐt vÒ ph−¬ng diÖn kÕt cÊu cña bµi th¬ ?).
2.Bé m¸y qu¶n lÝ nhµ tï cña chÝnh quyÒn T−ëng Giíi Th¹ch ë Lai T©n ®−îc miªu t¶ nh− thÕ nµo qua ba c©u ®Çu cña bµi th¬ ?
3.C©u kÕt "Trêi ®Êt Lai T©n vÉn th¸i b×nh" cã m©u thuÉn g× víi néi dung ba c©u ®Çu cña bµi th¬ ? HiÖu qu¶ ch©m biÕm cña bµi th¬ nh− thÕ nµo khi t¸c gi¶ h¹ mÊy ch÷ "y cùu th¸i b×nh thiªn" ("vÉn th¸i b×nh") ?
4. H·y nªu nhËn xÐt vÒ giäng ®iÖu cña bµi th¬ ®−îc t¹o nªn bëi c©u kÕt.
77
tri thøc ®äc - hiÓu
Th¬ tø tuyÖt Hå ChÝ Minh
Hå ChÝ Minh së tr−êng vÒ th¬ ch÷ H¸n. Ng−êi th−êng dïng thÓ tø tuyÖt cæ ®iÓn. §©y lµ thÓ th¬ rÊt hµm sóc, chøa mét néi dung phong phó trong mét khu«n khæ c©u ch÷ h¹n chÕ, v× thÕ nhµ th¬ th−êng ph¶i t¹o ra nhiÒu tÇng nghÜa vµ c¸i gäi lµ ý ngoµi lêi ("ý t¹i ng«n ngo¹i").
Th¬ tø tuyÖt Hå ChÝ Minh cã mµu s¾c cæ ®iÓn rÊt ®Ëm ®µ, thÓ hiÖn ë hÖ thèng ®Ò tµi th−êng h−íng vÒ thiªn nhiªn (t¸c gi¶ NhËt kÝ trong tï nhËn xÐt : "Th¬ x−a th−êng chuéng thiªn nhiªn ®Ñp" C¶m t−ëng ®äc "Thiªn gia thi"). Thùc ra th¬ x−a còng viÕt vÒ nhiÒu t×nh c¶m kh¸c n÷a, nh−ng dï viÕt vÒ néi dung g× th× còng vÉn ®Æt nã trong khung c¶nh cao s¬n, l−u thuû(1). Ng−êi x−a th−êng dÔ cã c¶m høng khi ®øng tr−íc thiªn nhiªn réng lín nh×n tõ cao tõ xa, nªn ®äc th¬ thiªn nhiªn håi Êy ta th−êng b¾t gÆp nh÷ng thi ®Ò gäi lµ ®¨ng cao, ®¨ng s¬n, ®¨ng l©u,... ë ®iÓm nh×n Êy, nhµ th¬ kh«ng chó träng m« t¶ h×nh x¸c cña thiªn nhiªn mµ th−êng chØ chÊm ph¸ vµi nÐt, cèt ghi lÊy linh hån cña t¹o vËt. Mµu s¾c cæ ®iÓn cña th¬ x−a cßn thÓ hiÖn ë h×nh t−îng nh©n vËt tr÷ t×nh cã phong ®é ung dung tù t¹i, t©m hån hoµ hîp víi thiªn nhiªn.
Nh−ng th¬ Hå ChÝ Minh kh«ng h¼n lµ th¬ cæ ®iÓn. C¶nh trong th¬ x−a th−êng tÜnh t¹i. C¶nh trong th¬ Hå ChÝ Minh lu«n vËn ®éng h−íng vÒ sù sèng, ¸nh s¸ng vµ t−¬ng lai. Nh©n vËt trong th¬ x−a th−êng Èn m×nh gi÷a thiªn nhiªn. Nh©n vËt trong th¬ Hå ChÝ Minh th−êng hiÖn ra ë trung t©m cña bøc tranh phong c¶nh víi t− thÕ con ng−êi hµnh ®éng, con ng−êi lµm chñ. Con ng−êi Êy mét mÆt cã phong th¸i ung dung tù t¹i, d−êng nh− ®øng ngoµi dßng ch¶y cña thêi gian, mÆt kh¸c l¹i sèng cao ®é víi tõng giê tõng phót.
§äc thªm
Gi¶i ®i sím
(T¶o gi¶i)
Hå ChÝ Minh
TiÓu dÉn
Gi¶i ®i sím còng nh− ChiÒu tèi, Lai T©n ®Òu ®−îc s¸ng t¸c trong bèn th¸ng ®Çu cùc khæ nhÊt cña Hå ChÝ Minh trong nhµ tï cña chÝnh quyÒn Quèc d©n ®¶ng Trung Quèc ë Qu¶ng T©y.
(1) Cao s¬n, l−u thuû (ch÷ H¸n) : nói cao, n−íc ch¶y.
78
Gi¶i ®i sím gåm hai bµi th¬ tø tuyÖt ®¸nh sè I vµ II. (Nh−ng hai bµi nµy l¹i mang mét tªn chung, ®−îc viÕt liÒn m¹ch, vËy còng cã thÓ xem lµ mét bµi gåm hai khæ th¬). §©y lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ tiªu biÓu nhÊt vÒ t− t−ëng, tµi n¨ng vµ phong c¸ch nghÖ thuËt cña Hå ChÝ Minh trong NhËt kÝ trong tï.
*
**
Phiªn ©m :
I
NhÊt thø kª ®Ò d¹ vÞ lan,
QuÇn tinh ñng nguyÖt th−íng thu san ;
Chinh nh©n dÜ t¹i chinh ®å th−îng,
Nghªnh diÖn thu phong trËn trËn hµn.
II
§«ng ph−¬ng b¹ch s¾c dÜ thµnh hång, U ¸m tµn d− t¶o nhÊt kh«ng(1) ; No·n khÝ bao la toµn vò trô,
Hµnh nh©n thi høng hèt gia nång.
DÞch nghÜa :
I
Gµ g¸y mét lÇn, ®ªm ch−a tµn,
Chßm sao n©ng vÇng tr¨ng lªn ®Ønh nói mïa thu ;
Ng−êi ®i xa ®· cÊt b−íc trªn ®−êng xa,
Giã thu t¸p mÆt tõng c¬n tõng c¬n l¹nh lÏo.
II
Ph−¬ng ®«ng mµu tr¾ng chuyÓn thµnh hång,
Bãng ®ªm u ¸m ®· bÞ quÐt s¹ch ;
H¬i Êm bao la kh¾p vò trô,
Ng−êi ®i thi høng bçng thªm nång.
(1)Theo b¶n in cña Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia trong cuèn Hå ChÝ Minh, Toµn tËp, tËp 3, c©u th¬ nµy lµ : "U ¸m tµn d− nhÊt t¶o kh«ng", vµ ®−îc chó thÝch nh− sau : "C©u th¬ nµy ch÷a l¹i theo nguyªn b¶n. Nh−ng chóng t«i vÉn ngê t¸c gi¶ viÕt nhÇm ch÷ t¶o lµ quÐt thµnh ch÷ t¶o lµ sím. Vµ c©u th¬ "U ¸m tµn d− t¶o nhÊt kh«ng" (Bãng ®ªm cßn u ¸m ®· bÞ quÐt s¹ch) nh− b¶n in n¨m 1960 lµ ®óng v¨n ph¸p h¬n". ë ®©y, ng−êi biªn so¹n lÊy l¹i c©u th¬ theo b¶n in n¨m 1960 (cña Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ ViÖn V¨n häc) v× thÊy hîp lÝ h¬n.
79