Tæng kÕt phÇn v¨n häc ViÖt Nam(*)
kÕt qu¶ cÇn ®¹t
N¾m v÷ng vµ hÖ thèng ho¸ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ v¨n häc ViÖt Nam trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao trªn hai b×nh diÖn :
LÞch sö v¨n häc (tõ trung ®¹i ®Õn hiÖn ®¹i).
ThÓ lo¹i v¨n häc, ®Æc biÖt lµ nh÷ng thÓ lo¹i míi, xuÊt hiÖn thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
PhÇn v¨n häc ViÖt Nam trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao cã hai néi dung lín :
VÒ lÞch sö v¨n häc, gåm c¸c sù kiÖn v¨n häc thuéc hai thêi k× : v¨n häc trung ®¹i vµ v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
VÒ thÓ lo¹i, gåm c¸c t¸c phÈm thuéc hÇu hÕt c¸c thÓ th¬, v¨n tõ cæ ®iÓn ®Õn hiÖn ®¹i : thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt, tø tuyÖt cæ ®iÓn, th¬ cæ thÓ, v¨n tÕ, kÝ sù, tuång, th¬ míi, kÞch, truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, phãng sù, nghÞ luËn chÝnh trÞ, phª b×nh v¨n häc,...
V× vËy, tæng kÕt phÇn v¨n häc ViÖt Nam trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, cÇn chó ý ®Õn hai ph−¬ng diÖn : lÞch sö v¨n häc vµ thÓ lo¹i v¨n häc.
A VÒ lÞch sö v¨n häc
I Thêi k× v¨n häc trung ®¹i
Më ®Çu ch−¬ng tr×nh lµ mét sè t¸c gi¶, t¸c phÈm tiªu biÓu cña hai giai ®o¹n cuèi cïng ë thêi k× v¨n häc trung ®¹i (giai ®o¹n tõ thÕ kØ XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kØ XIX vµ giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kØ XIX).
1. §©y lµ thêi k× v¨n häc vËn ®éng m¹nh mÏ theo h−íng d©n téc ho¸, d©n chñ ho¸ trªn c¬ së t×nh tr¹ng khñng ho¶ng s©u s¾c cña ý thøc hÖ phong kiÕn, cña
(*)Bµi nµy chñ yÕu «n tËp nh÷ng tri thøc vÒ v¨n häc ViÖt Nam thêi trung ®¹i (Häc k× I) vµ v¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao.
190
mÜ häc vµ thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i, cã nghÜa lµ ®¹o lÝ phong kiÕn kh«ng cßn thiªng liªng n÷a vµ nh÷ng quy ph¹m vèn rÊt chÆt chÏ cña v¨n häc trung ®¹i trë nªn láng lÎo, thËm chÝ bÞ vi ph¹m nghiªm träng.
Hå Xu©n H−¬ng víi bµi Tù t×nh (bµi II), Cao B¸ Qu¸t víi Bµi ca ng¾n ®i trªn b·i c¸t, NguyÔn C«ng Trø víi Bµi ca ngÊt ng−ëng cã thÓ xem lµ tiÕng nãi cña nh÷ng t©m hån lín vïng vÉy trong c¸i "lång" tï tóng cña chÕ ®é phong kiÕn, nhiÒu khi r¬i vµo t×nh tr¹ng ch¸n ch−êng, thËm chÝ cïng ®−êng, bÕ t¾c, ph¶n ¸nh nçi Êm øc, bøc bèi cña lÞch sö trªn ®µ ph¸t triÓn ®· bÞ k×m h·m trong khu«n khæ chËt hÑp, lçi thêi cña chÕ ®é phong kiÕn ®· ®Õn håi m¹t vËn.
2.§©y còng lµ giai ®o¹n lªn ng«i cña tiÕng ViÖt v¨n ho¸, cña th¬ N«m víi nh÷ng kiÖt t¸c cña Hå Xu©n H−¬ng (Tù t×nh, bµi II), NguyÔn §×nh ChiÓu (V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc), NguyÔn KhuyÕn (C©u c¸ mïa thu, TiÕn sÜ giÊy), Tó X−¬ng (VÞnh khoa thi H−¬ng, Th−¬ng vî),... C¸c nguyªn t¾c mÜ häc cña v¨n ch−¬ng chÝnh thèng trung ®¹i nh− sö dông −íc lÖ dµy ®Æc, uyªn b¸c, c¸ch ®iÖu ho¸, kh«ng coi träng c¸ tÝnh nhµ v¨n,... trë nªn láng lÎo.
3.ý thøc c¸ nh©n thøc tØnh kh¸ m¹nh mÏ trong giíi cÇm bót dÉn ®Õn trong lÜnh vùc v¨n xu«i ch÷ H¸n xuÊt hiÖn mét sè t¸c phÈm kÝ (Th−îng kinh kÝ sù cña Lª H÷u Tr¸c, §Æng DÞch Trai ng«n hµnh lôc cña §Æng Huy Trø,...). C¸c t¸c gi¶ cã nhu cÇu ghi chÐp trung thùc nh÷ng sù thËt b»ng con m¾t quan s¸t vµ ®¸nh gi¸ cña c¸ nh©n ®èi víi ngo¹i giíi còng nh− ®èi víi néi t©m m×nh.
4.Tuy nhiªn, ®iÒu kiÖn x· héi, lÞch sö ch−a cho phÐp con ng−êi cã sù thøc tØnh thËt s©u s¾c vÒ ý thøc c¸ nh©n ; ®iÒu kiÖn giao l−u v¨n ho¸ víi n−íc ngoµi vÉn cßn thu hÑp trong vïng ¶nh h−ëng cña Trung Hoa cæ, trung ®¹i. V× thÕ, nhu cÇu hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc tuy ®· cã mét sè dÊu hiÖu khëi ®Çu, vÉn ch−a ®−îc ®Æt ra. Thªm vµo ®ã, sù kiÖn thùc d©n Ph¸p x©m l−îc n−íc ta tõ n¨m 1858 khiÕn cho mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, trong ®ã cã v¨n häc, ph¶i tËp trung vµo nhiÖm vô cøu n−íc. VÊn ®Ò sèng cßn cña céng ®ång ph¶i ®Æt lªn hµng ®Çu, c¸c vÊn ®Ò kh¸c ph¶i t¹m thêi dÑp ®i, trong ®ã cã yªu cÇu gi¶i phãng c¸ nh©n, ®Êu tranh cho h¹nh phóc c¸ nh©n.
IIThêi k× v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945
Tõ ®Çu thÕ kØ XX nÒn v¨n häc ViÖt Nam chuyÓn sang mét thêi k× míi : thêi k× v¨n häc hiÖn ®¹i.
191
1. VÒ c¬ së x· héi vµ v¨n ho¸ cña thêi k× v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945
a) VÒ mÆt x· héi
N¨m 1884, HiÖp −íc Pa-t¬-nèt (Paten«tre) ®−îc kÝ kÕt, triÒu ®×nh HuÕ d©ng toµn bé ®Êt n−íc ta cho thùc d©n Ph¸p. Tõ ho¹t ®éng qu©n sù, thùc d©n Ph¸p chuyÓn sang ho¹t ®éng kinh tÕ, tiÕn hµnh hai cuéc khai th¸c thuéc ®Þa ®¹i quy m« (tr−íc vµ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt 1914 - 1918), biÕn n−íc ta tõ mét n−íc phong kiÕn thµnh mét n−íc thuéc ®Þa nöa phong kiÕn. Tõ Nam ra B¾c h×nh thµnh nh÷ng ®« thÞ, thÞ trÊn cã tÝnh chÊt t− b¶n chñ nghÜa víi sù ra ®êi cña nh÷ng tÇng líp x· héi míi : c«ng nh©n, t− s¶n, tiÓu t− s¶n, d©n nghÌo thµnh thÞ,...
Thùc d©n Ph¸p ¸p ®Æt mét chÕ ®é thèng trÞ hÕt søc tµn b¹o vµ ra søc bãc lét nh©n d©n ta, v¬ vÐt tµi nguyªn cña ®Êt n−íc ta. Nh−ng chóng ®· vÊp ph¶i tinh thÇn kiªn c−êng bÊt khuÊt cña mét d©n téc cã truyÒn thèng yªu n−íc l©u ®êi vµ søc sèng m·nh liÖt. Phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc tuy bÞ ®µn ¸p d· man nh−ng vÉn liªn tiÕp næ ra vµ ngµy cµng m¹nh mÏ : phong trµo CÇn v−¬ng, §«ng du, §«ng Kinh nghÜa thôc, Duy t©n héi, khëi nghÜa Yªn ThÕ, cao trµo c¸ch m¹ng v« s¶n 1930 - 1931, MÆt trËn D©n chñ §«ng D−¬ng, khëi nghÜa Nam K×, MÆt trËn ViÖt Minh, C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
b) VÒ mÆt v¨n ho¸
Quan hÖ giao l−u v¨n ho¸ tõ khu vùc v¨n ho¸ Trung Hoa cæ, trung ®¹i më ra víi thÕ giíi hiÖn ®¹i, tr−íc hÕt lµ v¨n ho¸ Ph¸p.
Sù ¸p ®Æt chÝnh s¸ch v¨n ho¸ n« dÞch cña chÝnh quyÒn thùc d©n, tuy rÊt nÆng nÒ, vÉn kh«ng ng¨n c¶n ®−îc ¶nh h−ëng cña nhiÒu xu h−íng v¨n ho¸ tiÕn bé cña thÕ giíi qua nh÷ng trÝ thøc yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng.
2. VÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thêi k× v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945
§Æc ®iÓm cña mét thêi k× v¨n häc ph¶i ®−îc rót ra tõ sù kh¶o s¸t toµn diÖn vµ cã hÖ thèng b¶n th©n thêi k× v¨n häc Êy. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã gióp ph©n biÖt thêi k× v¨n häc nµy víi c¸c thêi k× tr−íc vµ sau nã.
Bµi Kh¸i qu¸t v¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®· nªu lªn vµ ph©n tÝch ba ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña v¨n häc thêi k× nµy :
VÒ diÖn m¹o : NÒn v¨n häc ®−îc hiÖn ®¹i ho¸.
192
VÒ tèc ®é ph¸t triÓn : NÒn v¨n häc ph¸t triÓn hÕt søc mau lÑ.
VÒ cÊu tróc : NÒn v¨n häc cã sù ph©n ho¸ phøc t¹p thµnh nhiÒu bé phËn, xu h−íng, tr−êng ph¸i kh¸c nhau.
§Ó hiÓu s©u h¬n c¸c ®Æc ®iÓm trªn, cÇn l−u ý thªm nh÷ng ®iÒu sau ®©y :
a) Khi nãi nÒn v¨n häc ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ cã nghÜa lµ ®· tho¸t ra khái t− t−ëng mÜ häc vµ hÖ thèng thi ph¸p cña v¨n häc trung ®¹i. Sù thøc tØnh s©u s¾c cña ý thøc c¸ nh©n trong giíi cÇm bót (chñ yÕu thuéc tÇng líp trÝ thøc tiÓu t− s¶n T©y häc) lµ c¬ së t− t−ëng cña mÜ häc vµ thi ph¸p v¨n häc hiÖn ®¹i.
Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam nöa ®Çu thÕ kØ XX kh«ng ph¶i diÔn ra ®¬n gi¶n mét sím mét chiÒu mµ tr¶i qua ba b−íc, thùc hiÖn bëi ba thÕ hÖ cÇm bót. Sù thay ®æi t− t−ëng mÜ häc kh«ng chØ lµ chuyÖn cña lÝ trÝ thuÇn tuý mµ cßn lµ chuyÖn cña t×nh c¶m, c¶m xóc. §iÒu nµy kh«ng thÓ gi¶i quyÕt dÔ dµng ë thÕ hÖ xuÊt th©n Nho häc nh− Phan Béi Ch©u, Phan Ch©u Trinh,... Trong th¬ v¨n tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng, hä tá ra ®· ®æi míi c¬ b¶n vÒ t− t−ëng chÝnh trÞ, x· héi, häc thuËt. Nh−ng trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt, hä vÉn lµm th¬ §−êng luËt b»ng ch÷ H¸n, nh©n vËt tr÷ t×nh vÉn lµ nh÷ng ®Êng tr−îng phu "®éi trêi ®¹p ®Êt" con ng−êi cña vò trô cµn kh«n :
Lµm trai ph¶i l¹ ë trªn ®êi, H¸ ®Ó cµn kh«n tù chuyÓn dêi.
[...] Muèn v−ît bÓ §«ng theo c¸nh giã, Mu«n trïng sãng b¹c tiÔn ra kh¬i.
(Phan Béi Ch©u L−u biÖt khi xuÊt d−¬ng)
ThÕ hÖ thø hai phÇn nhiÒu lµ trÝ thøc T©y häc líp ®Çu tiªn nh− Hå BiÓu Ch¸nh, Hoµng Ngäc Ph¸ch,... Ngoµi ra lµ mét sè nhµ nho chÞu ¶nh h−ëng cña lèi sèng ®« thÞ vµ v¨n ho¸ ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i nh− T¶n §µ ch¼ng h¹n. S¸ng t¸c cña hä ra ®êi vµo nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ kØ XX, ®· cã tÝnh hiÖn ®¹i râ rÖt, nhÊt lµ trong v¨n xu«i. Tuy nhiªn, kh«ng kÓ nh÷ng c©y bót Nho häc, ngay nh÷ng nhµ v¨n thuéc líp trÝ thøc T©y häc ®Çu tiªn nµy còng ch−a tho¸t h¼n ra khái duyªn nî víi v¨n ch−¬ng trung ®¹i. Ch¼ng h¹n, mét sè tiÓu thuyÕt cña Hå BiÓu Ch¸nh c¨n b¶n thuéc chñ nghÜa hiÖn thùc vµ pháng theo tiÓu thuyÕt Ph¸p thÕ kØ XIX, nh−ng vÉn ch−a tho¸t khái kiÓu kÕt cÊu ch−¬ng håi vµ lèi kÕt thóc cã hËu. Bµi th¬ HÇu Trêi cña T¶n §µ còng vËy, tuy thÓ hiÖn mét c¸i t«i kh¸ míi mÎ, nh−ng vÉn ch−a h¼n lµ
193
c¸i t«i th¬ míi, h×nh thøc th¬ tuy ®· cã nh÷ng yÕu tè míi, nh−ng ch−a ph¶i lµ th¬
hiÖn ®¹i,...
Ph¶i ®Õn kho¶ng ®Çu nh÷ng n¨m ba m−¬i cña thÕ kØ XX nÒn v¨n häc n−íc ta míi cã thÓ ®−îc xem lµ thùc sù hiÖn ®¹i trªn mäi thÓ lo¹i, tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. Lµm nªn giai ®o¹n v¨n häc nµy lµ mét líp trÝ thøc T©y häc rÊt trÎ tuæi. Hä kh«ng cßn v−¬ng vÊn g× ®¸ng kÓ víi H¸n häc vµ quan niÖm thÈm mÜ trung ®¹i, ®ång thêi l¹i thÊm nhuÇn s©u s¾c v¨n ho¸, v¨n häc ph−¬ng T©y.
Trong qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam, th¬ ®æi míi chËm h¬n v¨n xu«i mét b−íc. Bëi v× th¬ ca trung ®¹i ViÖt Nam cã truyÒn thèng l©u ®êi víi nhiÒu tµi n¨ng ®· t¹o nªn mét quyÒn uy rÊt lín, kh«ng dÔ g× thay ®æi nh÷ng nguyªn t¾c mÜ häc cña nã. Trong khi v¨n xu«i tiÕng ViÖt hÇu nh− v¾ng mÆt trong truyÒn thèng v¨n häc d©n téc, nªn kh«ng cã mét lùc b¶o thñ nµo tr× kÐo c¶. Nh÷ng líp trÝ thøc T©y häc cø theo m« h×nh cña v¨n xu«i hiÖn ®¹i ph−¬ng T©y mµ tËp viÕt b¸o, viÕt v¨n, tõ phiªn dÞch, m« pháng, phãng t¸c mµ ®i dÇn ®Õn s¸ng t¸c thËt sù. V¨n xu«i hiÖn ®¹i, v× thÕ, ra ®êi rÊt sím, ngay tõ cuèi thÕ kØ XIX ë Nam Bé.
Tuy nhiªn, mäi cuéc c¸ch t©n v¨n häc muèn ®¹t tíi thµnh c«ng, kh«ng thÓ ®o¹n tuyÖt víi truyÒn thèng. TruyÒn thèng cµng lín, cµng dµy, nh−ng mét khi ®· khai th¸c vµ ph¸t huy ®−îc theo yªu cÇu cña mÜ häc vµ thi ph¸p hiÖn ®¹i, th× c«ng cuéc c¸ch t©n cµng ®¹t ®−îc thµnh tùu lín, phong phó vµ v÷ng ch¾c. §ã lµ phÐp biÖn chøng cña quy luËt kÕ thõa vµ ®æi míi cña v¨n häc nghÖ thuËt. Thµnh tùu rùc rì cña phong trµo Th¬ míi lµ mét b»ng chøng.
b) VÒ tèc ®é ph¸t triÓn hÕt søc mau lÑ cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam thêi k× 1900 - 1945, cÇn ®−îc gi¶i thÝch tõ gèc rÔ : d©n téc ta cã mét søc sèng quËt c−êng m·nh liÖt, søc sèng Êy kh«ng chØ ph¸t lé trong nh÷ng chiÕn c«ng vÜ ®¹i chèng ngo¹i x©m, mµ cßn thÓ hiÖn trong nÒn v¨n ho¸, trong tiÕng nãi, trong v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt. VÞ trÝ cña ®Êt n−íc gi÷a hai nÒn v¨n ho¸ lín : Trung Quèc vµ Ên §é (nãi nh− ChÕ Lan Viªn, ®Êy lµ nh÷ng "bÓ ng−êi" vµ "bÓ ch÷") ; d©n téc ph¶i tr¶i qua mét ngh×n n¨m B¾c thuéc, ngãt tr¨m n¨m Ph¸p thuéc vµ lu«n lu«n bÞ x©m l−îc bëi nh÷ng kÎ ®Þch hïng m¹nh nh− c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn Trung Hoa vµ c¸c ®Õ quèc Ph¸p, NhËt. VËy mµ tiÕng nãi riªng, nÒn v¨n ho¸ nghÖ thuËt riªng cña d©n téc ch¼ng nh÷ng vÉn gi÷ ®−îc mµ ngµy cµng ph¸t triÓn phong phó h¬n, cã b¶n s¾c ®Ëm ®µ h¬n.
Søc sèng Êy bÞ chÕ ®é phong kiÕn chuyªn chÕ vµ b¶o thñ phong bÕ, k×m h·m kÐo dµi cho m·i ®Õn tËn cuèi thÕ kØ XIX. §Õn khi chÕ ®é phong kiÕn suy ®åi,
194
r¬i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng s©u s¾c, søc sèng Êy míi cùa quËy, vïng vÉy víi th¬ Hå Xu©n H−¬ng, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn C«ng Trø,...
§Çu thÕ kØ XX, khi chÕ ®é phong kiÕn vµ ý thøc hÖ phong kiÕn mÊt uy quyÒn, th× chñ nghÜa thùc d©n l¹i ¸p ®Æt mét chÝnh s¸ch v¨n ho¸ ph¶n ®éng. Tuy nhiªn, sù tiÕp xóc víi nh÷ng luång t− t−ëng, v¨n ho¸ tiªn tiÕn trªn thÕ giíi, trªn c¬ së phong trµo c¸ch m¹ng ph¸t triÓn liªn tôc vµ ngµy cµng s©u réng, ®· gi¶i phãng søc sèng Êy vµ kÝch thÝch nã ph¸t triÓn.
Nh−ng trong hoµn c¶nh ®Êt n−íc ta thêi Ph¸p thuéc, søc sèng v¨n ho¸ Êy tiÒm Èn ë ®©u, trong tÇng líp x· héi nµo ? Chñ yÕu ë tÇng líp trÝ thøc tiÓu t− s¶n T©y häc. Trong nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i 1900 - 1945, tÇng líp nµy ®ãng vai trß t−¬ng tù nh− vai trß cña trÝ thøc H¸n häc thêi k× v¨n häc trung ®¹i.
Do m«i tr−êng sinh ho¹t ®« thÞ vµ ¶nh h−ëng cña t− t−ëng, v¨n ho¸ ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i, ë nh÷ng trÝ thøc nµy cã sù thøc tØnh s©u s¾c vÒ ý thøc c¸ nh©n. Hä khao kh¸t lµm ®−îc mét c¸i g× ®ã ®Ó cã thÓ kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cã ý nghÜa cña c¸ nh©n m×nh trong x· héi. Ch¼ng h¹n, lµm c¸ch m¹ng, häc hµnh ®ç ®¹t cao, hoÆc lµm nghÒ kinh doanh c¹nh tranh cïng t− b¶n thùc d©n. Tuy nhiªn, nh÷ng con ®−êng Êy ®Òu chØ phï hîp víi −íc m¬ cña hä, chø kh«ng thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi vµ b¶n chÊt giai cÊp cña hä. Gi÷a lóc Êy, hä ph¸t hiÖn ra nghÒ v¨n, mét thø nghÒ kh«ng cÇn vèn, kh«ng cÇn häc hµnh nhiÒu, l¹i cã vÎ rÊt dÔ thùc hµnh v× chØ cÇn ngåi t−ëng t−îng thªu dÖt ra chuyÖn nµy, chuyÖn kh¸c, hoÆc nãi nh− Xu©n DiÖu : "M¬ theo tr¨ng vµ v¬ vÈn cïng m©y". Êy vËy mµ kh«ng danh gi¸ nµo cã thÓ s¸nh ®−îc. B¸o Nam phong cho biÕt : Ngµy nay "c¸c n−íc ¢u MÜ träng c¸c nhµ v¨n sÜ lín h¬n c¸c bËc ®Õ v−¬ng v× c¸i c«ng nghiÖp tinh thÇn cã gi¸ trÞ quý b¸u ¶nh h−ëng s©u xa h¬n lµ nh÷ng sù nghiÖp nhÊt thêi". Nh©n vËt v¨n sÜ Hé trong truyÖn §êi thõa cña Nam Cao khao kh¸t viÕt ®−îc mét t¸c phÈm ®o¹t gi¶i N«-ben vµ dÞch ra nhiÒu thø tiÕng trªn thÕ giíi, chÝnh lµ ®· mang t©m lÝ cña anh tiÓu t− s¶n trÝ thøc thêi ®ã. NghÒ v¨n cßn hÊp dÉn h¬n n÷a v× nã vÉn ®−îc coi lµ nghÒ tù do vµ viÕt v¨n lµ sù ®ãng gãp vµo viÖc gi÷ g×n tiÕng nãi d©n téc vµ x©y dùng nÒn v¨n ho¸ d©n téc. §iÒu nµy ®· an ñi rÊt nhiÒu lßng tù träng, tinh thÇn yªu n−íc kh«ng lóc nµo ngu«i trong t©m hån cña hä. §ã lµ lÝ do khiÕn hä lao vµo nghÒ v¨n mét c¸ch µo ¹t, h¨m hë nh− t×m ®−îc mét lÏ sèng, mét lèi tho¸t tèt ®Ñp. Hä ®· ®Èy m¹nh tèc ®é ph¸t triÓn cña v¨n häc thêi k× 1900 - 1945 víi tinh thÇn ®ã. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, ng−êi tµi th× Ýt, kÎ bÊt tµi th× nhiÒu vµ ®· ®Ó l¹i kh¸ nhiÒu thø v¨n ch−¬ng tÇm th−êng, r¸c r−ëi.
195
Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn lÝ do thiÕt thùc nµy : ë thêi k× 1900 - 1945, v¨n ch−¬ng trë thµnh mét thø hµng ho¸ vµ viÕt v¨n trë thµnh mét nghÒ kiÕm sèng. §ã lµ nh÷ng nh©n tè cã t¸c dông kÝch thÝch kh«ng nhá tíi ng−êi viÕt v¨n, lµm s¸ch.
c) V¨n häc ViÖt Nam thêi k× 1900 - 1945 cã mét cÊu tróc phøc t¹p, bao gåm nhiÒu bé phËn, xu h−íng, tr−êng ph¸i kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp nhau. §Æc biÖt do tån t¹i d−íi quyÒn thèng trÞ cña thùc d©n nªn cã hai bé phËn ph©n biÖt víi nhau, tr−íc hÕt ë th¸i ®é chÝnh trÞ : trùc tiÕp chèng thùc d©n Ph¸p (bé phËn v¨n häc bÊt hîp ph¸p) vµ kh«ng trùc tiÕp chèng thùc d©n Ph¸p (bé phËn v¨n häc hîp ph¸p). Tuy vËy, tÊt c¶ ®Òu lµ tiÕng nãi t©m hån cña mét d©n téc vµ lµ nh÷ng thµnh phÇn cÊu t¹o nªn nÒn v¨n häc d©n téc, v× thÕ vÉn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm thèng nhÊt.
– VÒ t− t−ëng, c¸c bé phËn, c¸c xu h−íng, tr−êng ph¸i, dï lµ bÊt hîp ph¸p hay hîp ph¸p, dï lµ l·ng m¹n hay hiÖn thùc, ®Òu ph¸t huy truyÒn thèng yªu n−íc vµ nh©n ®¹o cña v¨n häc d©n téc trªn lËp tr−êng d©n chñ. VÊn ®Ò lµ ë mçi bé phËn, mçi xu h−íng l¹i thÓ hiÖn nh÷ng t− t−ëng Êy ë nh÷ng møc ®é vµ d¹ng thøc kh¸c nhau.
ëbé phËn v¨n häc bÊt hîp ph¸p (hay c¸ch m¹ng), yªu n−íc lµ chèng thùc d©n vµ tay sai, kªu gäi ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. Nh©n ®¹o kh«ng chØ lµ th«ng c¶m víi nçi khæ cùc cña nh©n d©n hay ph¸t hiÖn ë hä nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp mµ cßn thÊy ë hä kh¶ n¨ng c¶i t¹o hoµn c¶nh, trë thµnh nh÷ng anh hïng. D©n chñ lµ triÖt ®Ó chèng ®Õ quèc, phong kiÕn vµ mäi h×nh thøc ¸p bøc, bãc lét ; ®Êu tranh cho quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, cho lÝ t−ëng x· héi chñ nghÜa.
ëbé phËn v¨n häc hîp ph¸p, lßng yªu n−íc thÓ hiÖn kÝn ®¸o h¬n. §ã lµ t×nh yªu thiªn nhiªn, ®Êt n−íc, yªu vÎ ®Ñp cña t©m hån ViÖt Nam, cña v¨n ho¸, phong tôc, cña v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt vµ tiÕng nãi cña d©n téc m×nh ; lµ nçi ®au ®ín tñi nhôc tr−íc c¶nh mÊt n−íc vµ ph¶i sèng víi th©n phËn n« lÖ,... Nh©n ®¹o lµ lªn ¸n bän thèng trÞ ¸p bøc bãc lét nh©n d©n, ph¶n ¸nh víi th¸i ®é c¶m th«ng s©u s¾c nçi khæ cña nh©n d©n, lµ nçi ®au ®êi. D©n chñ lµ h−íng vÒ quÇn chóng ®«ng ®¶o, coi ®Êy lµ ®èi t−îng chÝnh cña v¨n häc, khai th¸c vµ ph¸t huy vÎ ®Ñp cña nghÖ thuËt nh©n d©n vµ cña tiÕng nãi nh©n d©n,...
VÒ h×nh thøc, v¨n häc thêi k× nµy dï ë bé phËn nµo, xu h−íng nµo, còng ®Òu ph¶i ®¸p øng yªu cÇu hiÖn ®¹i ho¸. §ã lµ xu thÕ tÊt yÕu cña thêi ®¹i. Gi¶i quyÕt yªu cÇu nµy, trong hoµn c¶nh n−íc ta, tr−íc hÕt ph¶i tÝnh c«ng cho nh÷ng c©y bót ë bé phËn v¨n häc hîp ph¸p. §i tiªn phong trong nh÷ng cuéc c¸ch t©n, hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc th−êng l¹i lµ nh÷ng c©y bót thuéc xu h−íng l·ng m¹n (c¸c nhµ th¬ míi, c¸c c©y bót tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn,...), v× hä nh¹y c¶m h¬n ai hÕt víi
196
nh÷ng quy ph¹m kh¾t khe ®· trë nªn lçi thêi cña thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i. Bé phËn v¨n häc bÊt hîp ph¸p còng tõng b−íc ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ nhê tiÕp thu kinh nghiÖm cña c¸c c©y bót ë bé phËn v¨n häc hîp ph¸p (nh− Tè H÷u chÞu ¶nh h−ëng phong trµo Th¬ míi ch¼ng h¹n). Riªng NguyÔn ¸i Quèc, sèng ë m«i tr−êng v¨n ho¸ ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i, nªn ngay tõ ®Çu nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ kØ XX ®· sím thùc hiÖn ®−îc cuéc c¸ch t©n hiÖn ®¹i ho¸ s©u s¾c trong c¸c s¸ng t¸c cña m×nh.
B VÒ thÓ lo¹i v¨n häc
Nh− ®· nãi ë trªn, phÇn v¨n häc ViÖt Nam trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, gåm nh÷ng t¸c phÈm thuéc rÊt nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau tõ cæ ®iÓn ®Õn hiÖn ®¹i.
Nh»m môc ®Ých c¬ b¶n lµ h−íng dÉn vµ tËp cho häc sinh ®äc - hiÓu t¸c phÈm v¨n häc, v× thÕ s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n N©ng cao coi viÖc cung cÊp tri thøc vÒ thÓ lo¹i v¨n häc lµ yªu cÇu hµng ®Çu. S¸ch gi¸o khoa ®· cung cÊp nh÷ng tri thøc nµy trong phÇn Tri thøc ®äc - hiÓu ®Æt sau mçi bµi häc.
§Ó cñng cè vµ hÖ thèng ho¸ nh÷ng tri thøc Êy, cÇn chó ý mÊy ®iÓm sau ®©y.
1. TÊt c¶ c¸c thÓ v¨n cã trong lÞch sö v¨n häc tõ trung ®¹i ®Õn hiÖn ®¹i ®Òu cã thÓ ph©n lµm hai lo¹i lín : mét lµ v¨n h×nh t−îng (hay cßn gäi v¨n nghÖ thuËt), hai lµ v¨n nghÞ luËn (bao gåm c¸c lo¹i v¨n häc thuËt).
Lo¹i thø nhÊt lµ s¶n phÈm cña t− duy nghÖ thuËt, nã s¸ng t¹o ra nh÷ng h×nh t−îng sinh ®éng vµ ®Ñp, kh«ng ph¶i chØ ®Ó truyÒn ®¹t nh÷ng kh¸i niÖm lÝ trÝ mµ tr−íc hÕt vµ chñ yÕu ®Ó chuyÓn t¶i t×nh c¶m, c¶m xóc thÈm mÜ. Lo¹i thø hai lµ s¶n phÈm cña t− duy l« gÝch. Søc m¹nh cña nã lµ ë lËp luËn chÆt chÏ, lÝ lÏ s¾c bÐn, luËn cø x¸c ®¸ng. Nã t¸c ®éng tr−íc hÕt ®Õn nhËn thøc lÝ trÝ cña ng−êi ®äc. §ã lµ tiªu chÝ kh¸c nhau ®Ó ®¸nh gi¸ hai lo¹i v¨n nµy.
Thêi trung ®¹i hay thêi hiÖn ®¹i ®Òu cã hai lo¹i v¨n nãi trªn. §iÒu kh¸c nhau chØ lµ ë thêi trung ®¹i, ranh giíi gi÷a chóng kh«ng thËt r¹ch rßi vµ lo¹i v¨n häc thuËt th−êng ®−îc coi träng h¬n. §Õn m·i ®Çu thÕ kØ XX, NguyÔn B¸ Häc, Ph¹m Quúnh, T¶n §µ vÉn cßn quan niÖm nh− vËy. Thêi hiÖn ®¹i th× kh¸c, ng−êi ta muèn n©ng cao vÞ thÕ cña v¨n ch−¬ng nghÖ thuËt vµ trong nhiÖm vô x©y ®¾p nÒn quèc v¨n míi, c¶ hai lo¹i ®Òu ®−îc chó träng vµ ®Òu cã nh÷ng thµnh tùu rùc rì.
197
2.C¸c thÓ lo¹i v¨n trung ®¹i cña thêi k× nµy ®−îc tuyÓn häc trong s¸ch gi¸o khoa (th¬ §−êng luËt, th¬ cæ thÓ, v¨n tÕ, kÝ sù,...) ®Òu ra ®êi trong sù khñng ho¶ng cña thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i. Khi ph©n tÝch c¸c t¸c phÈm nµy, cÇn ®èi chiÕu víi nh÷ng nguyªn t¾c thi ph¸p chÝnh thèng cña v¨n häc trung ®¹i ®Ó xem xÐt nh÷ng chç "lÖch pha" cña nã nh− thÕ nµo tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. Nh×n chung, chç ®Æc s¾c nhÊt cña c¸c t¸c phÈm nµy th−êng l¹i do nh÷ng chç "lÖch pha" ®ã. Tõ th¬ Hå Xu©n H−¬ng, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn KhuyÕn, Tó X−¬ng ®Õn v¨n tÕ cña NguyÔn §×nh ChiÓu,... ®Òu nh− vËy.
3.VÒ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc hiÖn ®¹i, tr−íc hÕt cÇn l−u ý ®Õn kh¸i niÖm th¬ míi
a) Th¬ míi lµ mét tªn gäi chØ mét hiÖn t−îng v¨n häc riªng víi tÝnh lÞch sö cô thÓ cña nã. Nay nã kh«ng cßn míi n÷a, nh−ng vÉn ®−îc gäi lµ th¬ míi ®Ó ghi l¹i mét hiÖn thùc lÞch sö.
Th¬ còng nh− con ng−êi, cã phÇn x¸c vµ phÇn hån. Khi th¬ míi võa ra ®êi, ng−êi ta t−ëng nh− cã thÓ nhËn diÖn nã dÔ dµng tõ h×nh x¸c vµ gäi nã lµ th¬ tù do (lóc ®Çu nã muèn ph¸ ph¸ch niªm luËt cña th¬ cæ ®iÓn, ®−a v¨n xu«i å ¹t vµo th¬). VÒ sau míi thÊy nÕu chØ c¨n cø vµo phÇn x¸c cña th¬ th× khã ph©n biÖt ®−îc. V× th¬ míi vÒ sau l¹i trë vÒ víi nhiÒu c¸i "x¸c" cò : thÊt ng«n, lôc b¸t, thËm chÝ thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt nh− tr−êng hîp th¬ Hµn MÆc Tö, Qu¸ch TÊn,... Cho nªn ng−êi ta cã nhu cÇu ph©n biÖt th¬ míi, th¬ cò ë phÇn hån cña nã. Êy lµ c¸i t«i th¬ míi víi c¸ch nh×n ®êi b»ng ®«i m¾t "xanh non" (Xu©n DiÖu) trÎ trung t−¬i míi, ng¬ ng¸c tr−íc thiªn nhiªn vµ cuéc sèng ®Çy s¾c h−¬ng quyÕn rò. Nh−ng liÒn ®ã, c¶m thÊy tÊt c¶ kh«ng thuéc vÒ m×nh, nã hoµn toµn b¬ v¬, c« ®¬n tr−íc kh«ng gian mªnh m«ng vµ thêi gian v« tËn.
Hoµi Thanh trong bµi tæng kÕt vÒ phong trµo Th¬ míi (Mét thêi ®¹i trong thi ca Thi nh©n ViÖt Nam) ®· ®−a ra ®Þnh nghÜa chÝnh x¸c vÒ th¬ míi dùa vµo sù c¶m nhËn linh hån cña nã mµ «ng gäi lµ "tinh thÇn th¬ míi".
b) Mét ®Æc ®iÓm cña v¨n häc ViÖt Nam thêi k× 1900 - 1945 lµ sù në ré cña c¸ tÝnh, phong c¸ch nhµ v¨n. §iÒu nµy thÓ hiÖn rÊt râ ë mÆt thÓ lo¹i cña c¸c t¸c phÈm.
V× thÕ, ®Ó cñng cè, ®µo s©u vµ më réng tri thøc vÒ thÓ lo¹i v¨n häc qua c¸c t¸c phÈm trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, kh«ng g× h¬n lµ so s¸nh chóng víi nhau ®Ó nhËn ra nh÷ng ®Æc s¾c kh«ng lÆp l¹i cña c¸c c©y bót trong viÖc sö dông vµ khai th¸c tiÒm n¨ng cña c¸c thÓ lo¹i. Ch¼ng h¹n, so s¸nh c¸c truyÖn ng¾n cña NguyÔn ¸i Quèc ("Vi hµnh"), NguyÔn Tu©n (Ch÷ ng−êi tö tï), NguyÔn C«ng Hoan (Tinh thÇn thÓ dôc), Th¹ch Lam (Hai ®øa trÎ), Nam Cao (ChÝ PhÌo),... hoÆc
198
so s¸nh c¸c bµi th¬ cña Hå ChÝ Minh (ChiÒu tèi, Gi¶i ®i sím), T¶n §µ (HÇu Trêi), Xu©n DiÖu (Véi vµng), Hµn MÆc Tö (§©y th«n VÜ D¹), Huy CËn (Trµng giang), Tè H÷u (Tõ Êy),... hay so s¸nh nghÖ thuËt trµo phóng cña NguyÔn C«ng Hoan (Tinh thÇn thÓ dôc) víi nghÖ thuËt trµo phóng cña Vò Träng Phông (®o¹n trÝch
H¹nh phóc cña mét tang gia – Sè ®á), v.v.
c) V¨n häc ViÖt Nam thêi k× 1900 - 1945, trong qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ ®· chøng kiÕn sù ra ®êi cña mét sè thÓ lo¹i míi ch−a hÒ cã ë thêi trung ®¹i : kÞch nãi, phãng sù vµ phª b×nh v¨n häc.
KÞch nãi : Kh¸c víi tuång, chÌo, c¶i l−¬ng lµ lo¹i ca vò kÞch, ë kÞch nãi, ®éng t¸c vµ lêi tho¹i cña nh©n vËt ®Òu m« pháng ®éng t¸c vµ lêi nãi b×nh th−êng cña con ng−êi trong ®êi sèng thùc. ë n−íc ta, m·i ®Õn nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ kØ XX míi cã kÞch nãi du nhËp tõ ph−¬ng T©y. Lóc ®Çu, kÞch nãi th−êng pha yÕu tè tuång, chÌo. Kho¶ng tõ n¨m 1930 trë ®i, kÞch nãi ë n−íc ta míi thùc sù hiÖn ®¹i. Nãi chung, ë n−íc ta kÞch nãi ch−a cã thµnh tùu phong phó, nghÖ thuËt còng ch−a cao. Vò Nh− T« cña NguyÔn Huy T−ëng lµ mét trong nh÷ng vë kÞch nãi xuÊt s¾c nhÊt tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m.
Phãng sù lµ thÓ v¨n t− liÖu b¸o chÝ. Nã th−êng cung cÊp t− liÖu ®iÒu tra vÒ nh÷ng vô viÖc tiªu cùc, nh÷ng tÖ n¹n, nh÷ng hiÖn t−îng xÊu, gäi lµ mÆt tr¸i cña x· héi. Mét c©y bót phãng sù cã tµi lµ mét mÆt ph¸t hiÖn ®−îc b¶n chÊt cña tÖ n¹n, gèc rÔ cña vô viÖc, mÆt kh¸c cã kh¶ n¨ng thæi ®−îc sù sèng vµo t− liÖu, khiÕn nh÷ng con sè còng cã hån, còng biÕt nãi. §¸ng chó ý lµ c¸c t¸c phÈm T«i kÐo xe cña Tam Lang, C¹m bÉy ng−êi, KÜ nghÖ lÊy T©y, C¬m thÇy c¬m c« cña Vò Träng Phông, ViÖc lµng cña Ng« TÊt Tè,...
Phª b×nh v¨n häc, hiÓu nh− mét ho¹t ®éng chuyªn nghiÖp kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng v¨n häc, th× chØ thùc sù ra ®êi cïng víi nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i. Nã lµ ®¹i diÖn ý thøc cña v¨n häc. Mét bµi tiÓu luËn phª b×nh v¨n häc thùc ra còng lµ mét d¹ng cña v¨n nghÞ luËn. Søc thuyÕt phôc cña nã lµ ë c¸ch lËp luËn chÆt chÏ, ë lÝ lÏ s¾c bÐn, ë c¸c luËn ®iÓm, luËn cø x¸c ®¸ng,... Nh−ng ®èi t−îng nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ cña nã l¹i lµ v¨n ch−¬ng. §èi t−îng nµy kh«ng thÓ chØ nhËn thøc ®−îc b»ng lÝ trÝ thuÇn tuý mµ cßn b»ng t×nh c¶m, c¶m xóc thÈm mÜ n÷a. Cho nªn v¨n phª b×nh mét mÆt ph¶i thÓ hiÖn t− duy l« gÝch chÆt chÏ, mÆt kh¸c l¹i ph¶i t¹o ra ®−îc giäng ®iÖu, h×nh ¶nh ®Ó chuyÓn t¶i ®−îc t×nh c¶m, c¶m xóc tr−íc c¸i ®Ñp cña v¨n ch−¬ng. Kh«ng ph¶i nhµ phª b×nh nµo vµ bµi v¨n phª b×nh nµo còng ®¹t ®−îc mét c¸ch c©n ®èi hai yªu cÇu ®ã. Cho nªn nhµ phª b×nh cã tµi th−êng hiÕm hoi
199