4. Bµi th¬ nªu ra nhiÒu nghÞch lÝ. H·y lµm s¸ng tá ®iÒu ®ã qua viÖc gi¶i thÝch c¸c c©u th¬ :
|
|
Anh kh«ng giÊu em mét ®iÒu g× |
|
|
ChÝnh v× thÕ mµ em kh«ng biÕt g× tÊt c¶ vÒ anh. |
|
|
Em lµ n÷ hoµng cña v−¬ng quèc ®ã |
|
|
Êy thÕ mµ em cã biÕt g× biªn giíi cña nã ®©u. |
|
|
Tr¸i tim anh còng ë gÇn em nh− chÝnh ®êi em vËy |
|
|
Nh−ng ch¼ng bao giê em biÕt trän nã ®©u. |
Tri thøc ®äc - hiÓu
Th¬ v¨n xu«i
Th¬ viÕt b»ng h×nh thøc v¨n xu«i, ph©n biÖt víi th¬ viÕt t¸ch ra tõng dßng nh− ®¬n vÞ nhÞp ®iÖu. Nã còng ph©n biÖt víi th¬ tù do lµ h×nh thøc th¬ kh«ng bÞ rµng buéc bëi mét luËt nµo, nh−ng vÉn ph©n dßng. Th¬ v¨n xu«i ®· cã mÇm mèng tõ rÊt sím, sau ®ã c¸c nhµ th¬ Ranh-b« vµ B«-®¬-le cã
ý thøc ®Þnh h×nh cho thÓ th¬ nµy. Hä muèn thÓ hiÖn chÊt th¬ b»ng v¨n xu«i, gäi lµ th¬ v¨n xu«i. Råi c¸c t¸c gi¶ Tuèc-ghª-nhÐp, Uýt -man(1), Ta-go vµ Lç TÊn, trë thµnh bËc thÇy cña thÓ th¬ nµy. ë ViÖt Nam,
c¸c nhµ th¬ Hµn MÆc Tö, ChÕ Lan Viªn, Cï Huy CËn còng cã nh÷ng bµi th¬ v¨n xu«i thµnh c«ng.
Th¬ v¨n xu«i cã cÊu tø ®éc ®¸o vµ h×nh ¶nh míi l¹, cã thÓ béc lé t×nh c¶m trùc tiÕp, nh−ng th−êng sö dông h×nh ¶nh ngô ý, t−îng tr−ng, nghÞch lÝ, nh÷ng h×nh ¶nh ¶o gi¸c, méng t−ëng ®Ó kh¬i gîi nh÷ng t− t−ëng s©u s¾c, nh÷ng suy t− triÕt lÝ. §Æc ®iÓm cña nã lµ kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi c¸ch ph©n dßng vµ hiÖp vÇn cho nªn c¸ch biÓu ®¹t tù do h¬n th¬ ca nhiÒu.
¤n tËp vÒ lµm v¨n
(Häc k× II)
kÕt qu¶ cÇn ®¹t
N¾m ®−îc c¸c néi dung c¬ b¶n cña phÇn Lµm v¨n trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp hai.
BiÕt vËn dông c¸c néi dung trªn vµo viÖc viÕt bµi kiÓm tra tæng hîp cuèi n¨m.
¤n l¹i néi dung phÇn Lµm v¨n ®· häc trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp hai theo c¸c yªu cÇu sau :
1. Tr×nh bµy thao t¸c lËp luËn b×nh luËn vµ yªu cÇu ®èi víi thao t¸c nµy. Nªu mét sè vÝ dô minh ho¹.
(1) Uýt-man (Walt Whitman, 1819 - 1892) : nhµ th¬ MÜ.
170
2.Tr×nh bµy thao t¸c lËp luËn b¸c bá vµ yªu cÇu ®èi víi thao t¸c nµy trong bµi v¨n nghÞ luËn. Nªu mét sè vÝ dô minh ho¹.
3.Yªu cÇu vµ ph−¬ng ph¸p tãm t¾t v¨n b¶n nghÞ luËn.
4.Nh÷ng yªu cÇu ®Æt ra cho viÖc tranh luËn, b¸c bá.
5.B×nh luËn c©u c¸ch ng«n : "ThÊt b¹i lµ mÑ thµnh c«ng". Khi viÕt bµi, anh (chÞ) chó ý nh÷ng mèi quan hÖ g×, cÇn dïng nh÷ng vÝ dô cã thËt nµo ®Ó lµm s¸ng tá ?
6.B×nh luËn c¸c c©u thµnh ng÷ : "Ngùa non h¸u ®¸", "Trøng kh«n h¬n vÞt". Trong c¸c c©u nµy cã bao hµm th¸i ®é coi th−êng thÕ hÖ sau hay kh«ng ? ý kiÕn anh (chÞ) vÒ vÊn ®Ò ®ã nh− thÕ nµo ?
7.NhËn xÐt c¸ch nªu vÊn ®Ò trong ®o¹n v¨n Ai lµ tæ n−íc ta ? (trang 112) cña Phan Béi Ch©u. T¸c gi¶ ®· sö dông thao t¸c lËp luËn nµo vµ hiÖu qu¶ cña thao t¸c Êy ra sao ? H·y m« pháng thao t¸c lËp luËn ®ã ®Ó viÕt mét ®o¹n v¨n nghÞ luËn.
8.NhËn xÐt c¸ch b×nh v¨n cña Hoµi Thanh trong ®o¹n v¨n Tõ H¶i mét ph−¬ng diÖn thiªn tµi cña NguyÔn Du (trang 112). T¸c gi¶ vËn dông thao t¸c lËp luËn nµo ? H·y m« pháng thao t¸c lËp luËn vµ c¸ch viÕt ®ã ®Ó viÕt ®o¹n v¨n b×nh mét c©u th¬, khæ th¬, h×nh t−îng th¬ mµ anh (chÞ) yªu thÝch.
9.Thèng kª, ph©n lo¹i vµ nhËn xÐt hÖ thèng ®Ò v¨n tham kh¶o cho c¸c bµi viÕt trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao (tËp mét, tËp hai). Tr−íc hÕt lµ ®Ò v¨n nghÞ luËn x· héi, tiÕp ®Õn lµ ®Ò v¨n nghÞ luËn v¨n häc. Trong mçi lo¹i ®Ò l¹i cã c¸c tiÓu lo¹i : lo¹i cã yªu cÇu cô thÓ ; lo¹i ®Ò më ; lo¹i ®Ò trùc tiÕp nãi vÒ c¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc, lèi sèng ; lo¹i ®Ò nªu c¸c vÊn ®Ò x· héi ®Æt ra trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc ;... Nªu kh¸i qu¸t c¸ch lËp ý cho c¸c lo¹i ®Ò vµ tiÓu lo¹i ®Ò ®ã.
tiÓu sö Tãm t¾t
kÕt qu¶ cÇn ®¹t
N¾m ®−îc yªu cÇu cña v¨n b¶n tiÓu sö tãm t¾t.
BiÕt ®−îc c¸ch thøc viÕt tiÓu sö tãm t¾t.
1.TiÓu sö tãm t¾t lµ v¨n b¶n ghi l¹i nh÷ng th«ng tin kh¸ch quan, c¬ b¶n vÒ mét c¸ nh©n, nh»m giíi thiÖu mét c¸ch kh¸i qu¸t víi ng−êi ®äc, ng−êi nghe vÒ cuéc ®êi, qu¸ tr×nh häc tËp, c«ng t¸c, nh÷ng thµnh tÝch, ®ãng gãp,... cña
171
c¸ nh©n ®ã. VÝ dô : tiÓu sö mét nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, nhµ khoa häc, nhµ v¨n, nhµ th¬ ; tiÓu sö mét gi¸o viªn, häc sinh,...
V¨n b¶n tiÓu sö tãm t¾t rÊt th«ng dông trong ®êi sèng, gióp chóng ta hiÓu ®−îc nh÷ng nÐt chñ yÕu vÒ th©n thÕ vµ sù nghiÖp cña mét con ng−êi. Trong c¸c tæ chøc, c¬ quan, viÖc n¾m b¾t tiÓu sö tãm t¾t cña c¸c thµnh viªn còng lµ yªu cÇu cÇn thiÕt gióp c¸c nhµ qu¶n lÝ t×m hiÓu, theo dâi vµ ph©n c«ng c«ng viÖc hîp lÝ, hiÖu qu¶. ViÖc t×m hiÓu mét nh©n vËt ®Ó viÕt tiÓu sö tãm t¾t phÇn nµo cho thÊy kh¶ n¨ng thu thËp, khai th¸c th«ng tin cña ng−êi viÕt vÒ nh©n vËt ®−îc nãi tíi.
2. Nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña v¨n b¶n tiÓu sö tãm t¾t
a)Giíi thiÖu ®−îc mét c¸ch ng¾n gän, trung thùc vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp, ho¹t ®éng cña mét nh©n vËt, do vËy cÇn sö dông ph−¬ng thøc tr×nh bµy chñ yÕu lµ thuyÕt minh víi nh÷ng sè liÖu, mèc thêi gian cô thÓ, qua ®ã nªu bËt nh÷ng sù kiÖn tiªu biÓu, nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh, nh÷ng thµnh tÝch vµ n¨ng lùc næi bËt cña ng−êi ®−îc giíi thiÖu ; v¨n phong chuÈn mùc, c« ®äng, trong s¸ng.
b)Tuú theo môc ®Ých vµ ®èi t−îng mµ tiÓu sö tãm t¾t cã thÓ ®−îc tr×nh bµy chi tiÕt hoÆc s¬ l−îc, tr×nh bµy d−íi d¹ng mét v¨n b¶n hoµn chØnh theo c¸c ý, c¸c môc hoÆc theo khu«n mÉu (s¬ yÕu lÝ lÞch tù thuËt).
Khi viÕt tiÓu sö tãm t¾t cña mét nh©n vËt (nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, nhµ v¨n, nhµ th¬,...), víi môc ®Ých t×m hiÓu, nghiªn cøu hoÆc giíi thiÖu tr−íc c«ng chóng, cÇn tr×nh bµy mét sè ý c¬ b¶n sau :
Nh÷ng nÐt chÝnh vÒ th©n thÕ : c¸c tªn gäi, ngµy sinh, quª qu¸n, gia ®×nh,...
Nh÷ng sù kiÖn quan träng trong cuéc ®êi vµ sù nghiÖp.
§¸nh gi¸ chung (n¨ng lùc ®Æc biÖt, nh÷ng danh hiÖu, thµnh tÝch ®· ®¹t ®−îc,...).
Khi giíi thiÖu mét nh©n vËt víi môc ®Ých giao l−u (mét häc sinh tµi n¨ng, mét ca sÜ trÎ, mét vËn ®éng viªn võa ®¹t thµnh tÝch cao,...) cã thÓ nªu ng¾n gän mét sè
ýsau :
Tªn th−êng dïng, biÖt danh (nÕu cã)
N¨m sinh
Quª qu¸n
Së thÝch
N¨ng lùc ®Æc biÖt
Thµnh tÝch næi bËt.
172
3. C¸c b−íc chuÈn bÞ vµ viÕt tiÓu sö tãm t¾t :
T×m hiÓu vÒ ®èi t−îng, s−u tÇm c¸c nguån tµi liÖu ®Ó cã ®Çy ®ñ c¸c th«ng tin cÇn thiÕt.
X¸c ®Þnh môc ®Ých viÕt tiÓu sö tãm t¾t.X¸c ®Þnh nh÷ng néi dung c¬ b¶n cÇn tãm t¾t.ViÕt tiÓu sö tãm t¾t.
LuyÖn tËp
1.Anh (chÞ) h·y nªu mét sè t×nh huèng cÇn viÕt tiÓu sö tãm t¾t.
2.§äc l¹i môc TiÓu sö trong bµi Xu©n DiÖu (trang 34) vµ chØ ra nh÷ng néi dung chÝnh ®−îc tr×nh bµy ë ®©y. Nh÷ng néi dung tr×nh bµy vÒ tiÓu sö cña Xu©n DiÖu gióp anh (chÞ) hiÓu thªm ®iÒu g× vÒ con ng−êi vµ sù nghiÖp v¨n häc cña nhµ th¬ ?
3.Xem xÐt t×nh huèng sau vµ thùc hiÖn c¸c yªu cÇu nªu ë d−íi.
Chi ®oµn anh (chÞ) sÏ giíi thiÖu mét ®oµn viªn −u tó tham gia øng cö vµo Ban ChÊp hµnh Héi liªn hiÖp thanh niªn cña tØnh (thµnh phè). Anh (chÞ) ®−îc ph©n c«ng viÕt tiÓu sö tãm t¾t cña ng−êi ®oµn viªn ®ã.
a)X¸c ®Þnh môc ®Ých viÕt tiÓu sö tãm t¾t.
b)X¸c ®Þnh nh÷ng néi dung cÇn tr×nh bµy.
c)T×m hiÓu vÒ ng−êi ®−îc giíi thiÖu ®Ó cã nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt.
d)ViÕt tiÓu sö tãm t¾t.
173
«n tËp vÒ v¨n häc
(Häc k× II)
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
HÖ thèng ho¸ ®−îc c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ t¸c gia, t¸c phÈm, lÝ luËn v¨n häc trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp hai.
Cñng cè kiÕn thøc vÒ c¸c t¸c phÈm trªn c¸c mÆt : ®Æc tr−ng thÓ lo¹i, néi dung t− t−ëng vµ phong c¸ch nghÖ thuËt.
A Néi dung «n tËp
PhÇn V¨n häc trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp hai gåm c¸c néi dung lín : v¨n häc ViÖt Nam thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, v¨n häc n−íc ngoµi vµ mét sè kiÕn thøc lÝ luËn v¨n häc.
I v¨n häc viÖt nam
1. V¨n häc ViÖt Nam ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945
Gåm chñ yÕu lµ th¬, chØ cã ba bµi v¨n xu«i thuéc thÓ nghÞ luËn. a) VÒ th¬
VÒ mÆt thÓ lo¹i, c¸c bµi th¬ trong ch−¬ng tr×nh Häc k× II thuéc nhiÒu thÓ th¬ kh¸c nhau. H·y nªu tªn c¸c thÓ th¬ Êy vµ cho dÉn chøng cô thÓ.
§äc kÜ c¸c phÇn Tri thøc ®äc - hiÓu viÕt vÒ c¸c thÓ th¬ nµy trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 10 N©ng cao vµ Ng÷ v¨n 11 N©ng cao ®Ó vËn dông vµo viÖc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c bµi th¬, tËp th¬ ®· häc.
CÇn kÕt hîp «n tËp bµi t¸c gia Xu©n DiÖu víi bµi th¬ Véi vµng, v× ®©y lµ t¸c phÈm hÕt søc tiªu biÓu cña Xu©n DiÖu (chó ý c¸i t«i kh¸t khao giao c¶m víi ®êi vµ ®Æc tr−ng thi ph¸p, phong c¸ch).
Trong bµi Kh¸i qu¸t v¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 cã nªu lªn qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña v¨n häc ViÖt Nam ë thêi k× nµy qua ba giai ®o¹n. H·y so s¸nh c¸c bµi th¬ L−u biÖt khi xuÊt d−¬ng cña
174
Phan Béi Ch©u, HÇu Trêi cña T¶n §µ vµ Véi vµng cña Xu©n DiÖu øng víi ba giai ®o¹n hiÖn ®¹i ho¸ nãi trªn ®Ó minh ho¹ (so s¸nh trªn hai b×nh diÖn néi dung vµ h×nh thøc).
b) VÒ v¨n xu«i
Ba bµi v¨n xu«i trong phÇn v¨n häc ViÖt Nam ë Häc k× II (VÒ lu©n lÝ x· héi ë n−íc ta cña Phan Ch©u Trinh, TiÕng mÑ ®Î nguån gi¶i phãng c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc cña NguyÔn An Ninh, Mét thêi ®¹i trong thi ca cña Hoµi Thanh) ®Òu thuéc thÓ v¨n nghÞ luËn. Chó ý : søc thuyÕt phôc cña v¨n nghÞ luËn chñ yÕu lµ ë lÝ lÏ ®anh thÐp, luËn cø hïng hån. Khi «n tËp nªn tham kh¶o thªm nh÷ng bµi viÕt vÒ v¨n nghÞ luËn ë phÇn Lµm v¨n trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao, tËp hai.
Bµi Mét thêi ®¹i trong thi ca cña Hoµi Thanh còng lµ mét d¹ng cña v¨n nghÞ luËn, nghÜa lµ còng thuyÕt phôc b»ng lËp luËn l« gÝch chÆt chÏ, luËn ®iÓm chÝnh x¸c, luËn cø hïng hån. Nh−ng v× lµ mét bµi nghÞ luËn v¨n häc nªn lÝ luËn ph¶i dùa trªn c¬ së thÈm v¨n tinh tÕ, hµnh v¨n võa ph¶i thuyÕt phôc vÒ lÝ, võa ph¶i thuyÕt phôc b»ng t×nh c¶m, c¶m xóc thÈm mÜ. Cho nªn v¨n nghiªn cøu, phª b×nh v¨n häc cã chç rÊt gÇn víi v¨n h×nh t−îng.
IIV¨n häc n−íc ngoµi
Nh÷ng t¸c phÈm thuéc nhãm nµy còng thuéc nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau :
Ba cèng hiÕn vÜ ®¹i cña C¸c M¸c cña ¡ng-ghen (v¨n nghÞ luËn), trÝch L·o G«-ri-« cña Ban-d¾c, trÝch Nh÷ng ng−êi khèn khæ cña Huy-g« (tiÓu thuyÕt), Ng−êi trong bao cña Sª-khèp (truyÖn ng¾n), T«i yªu em cña Pu-skin, Bµi th¬ sè 28 cña Ta-go (th¬). CÇn ®äc c¸c phÇn Tri thøc ®äc - hiÓu vÒ c¸c thÓ lo¹i v¨n häc t−¬ng øng ®Ó vËn dông vµo viÖc ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm nµy. Nªn so s¸nh c¸c t¸c phÈm cïng thÓ lo¹i ®Ó cñng cè nhËn thøc vÒ nh÷ng ®Æc s¾c cña mçi t¸c phÈm.
III lÝ luËn v¨n häc
Chó ý vËn dông kiÕn thøc lÝ thuyÕt vµo thùc hµnh ®äc - hiÓu c¸c t¸c phÈm cô thÓ. ë ®©y lµ vËn dông kiÕn thøc vÒ ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i th¬ vµ v¨n nghÞ luËn trong c¸c bµi vÒ lÝ luËn v¨n häc (§äc th¬, §äc v¨n nghÞ luËn) vµo viÖc ®äc - hiÓu c¸c t¸c phÈm thuéc hai thÓ lo¹i nµy trong s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n 11 N©ng cao,
175
tËp hai. CÇn l−u ý ®Õn nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt gi÷a bµi nghÞ luËn chÝnh trÞ, x· héi víi bµi nghÞ luËn v¨n häc (phª b×nh v¨n häc).
B Ph−¬ng ph¸p «n tËp
Häc sinh chuÈn bÞ ë nhµ ®Ò c−¬ng ph¸t biÓu vÒ c¸c vÊn ®Ò trong néi dung «n tËp, ®Õn líp trao ®æi d−íi sù h−íng dÉn cña gi¸o viªn.
§Æc ®iÓm lo¹i h×nh cña tiÕng ViÖt
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
HiÓu ®−îc nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh cña tiÕng ViÖt ; n¾m ®−îc ®Æc ®iÓm cña "tiÕng" víi t− c¸ch lµ ®¬n vÞ ng÷ ph¸p c¬ b¶n cña tiÕng ViÖt.
BiÕt vËn dông nh÷ng hiÓu biÕt trªn vµo viÖc ®äc - hiÓu v¨n b¶n vµ lµm v¨n.
I TiÕng ViÖt thuéc lo¹i h×nh ng«n ng÷ ®¬n lËp
Theo mét c¸ch ph©n lo¹i ®−îc thõa nhËn réng r·i, tiÕng ViÖt thuéc lo¹i h×nh ng«n ng÷ ®¬n lËp. Trong lo¹i h×nh nµy cßn cã tiÕng H¸n vµ mét sè ng«n ng÷ ë khu vùc §«ng Nam ¸, ch©u óc, ch©u Phi,...
Trong c¸c ng«n ng÷ ®¬n lËp, ®¬n vÞ ng÷ ph¸p c¬ b¶n cã h×nh thøc lµ mét ©m tiÕt, th−êng cã nghÜa vµ cã thÓ ®−îc dïng nh− mét tõ. Trong c©u, ý nghÜa ng÷ ph¸p ®−îc biÓu thÞ chñ yÕu b»ng trËt tù tõ vµ h− tõ, cßn tõ kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i. V× tõ trong c¸c ng«n ng÷ ®¬n lËp kh«ng biÕn ®æi h×nh th¸i nªn c¸c ng«n ng÷ ®¬n lËp cßn ®−îc gäi lµ ng«n ng÷ kh«ng cã h×nh th¸i, hay ng«n ng÷ kh«ng biÕn h×nh,...
TiÕng ViÖt ®−îc coi lµ mét trong nh÷ng ng«n ng÷ tiªu biÓu cña lo¹i h×nh ®¬n lËp. Nh÷ng ®Æc tr−ng cña tiÕng ViÖt, víi t− c¸ch lµ mét ng«n ng÷ ®¬n lËp, ®−îc thÓ hiÖn râ nÐt ë ®¬n vÞ ng÷ ph¸p c¬ b¶n vµ c¸c ph−¬ng tiÖn ng÷ ph¸p chñ yÕu cña nã.
176
II §¬n vÞ ng÷ ph¸p c¬ b¶n cña tiÕng ViÖt
§¬n vÞ ng÷ ph¸p c¬ b¶n cña tiÕng ViÖt ®−îc gäi lµ tiÕng. B¾t ®Çu tõ tiÕng, cã thÓ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp t¹o nªn tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ cã nghÜa nh− tõ, côm tõ, c©u. TiÕng trong tiÕng ViÖt cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ ng÷ ©m, ng÷ nghÜa vµ ng÷ ph¸p.
1. §Æc ®iÓm ng÷ ©m cña tiÕng
XÐt vÒ ph−¬ng diÖn ng÷ ©m, mçi tiÕng lµ mét ©m tiÕt. §èi víi ng−êi ViÖt, x¸c ®Þnh mét c©u cã bao nhiªu tiÕng vµ ranh giíi cña mçi tiÕng ë ®©u lµ viÖc dÔ dµng. Ch¼ng h¹n, nghe mét c©u th¬ lôc b¸t, ng−êi ViÖt ai còng cã thÓ nhËn ra dßng trªn cã s¸u tiÕng, dßng d−íi cã t¸m tiÕng :
Tr¨m n¨m trong câi ng−êi ta, Ch÷ tµi ch÷ mÖnh khÐo lµ ghÐt nhau.
(NguyÔn Du TruyÖn KiÒu)
Trong c¸ch ph¸t ©m tiÕng ViÖt, kh«ng cã hiÖn t−îng nèi ©m tõ ©m tiÕt nä sang ©m tiÕt kia (nh− th−êng thÊy trong tiÕng Anh, tiÕng Ph¸p,...). Ch¼ng h¹n, c¸c anh, mét æ kh«ng bao giê ®−îc ph¸t ©m thµnh c¸ canh, mé tæ.
VÒ cÊu t¹o cña ©m tiÕt tiÕng ViÖt, cã hai ®Æc ®iÓm quan träng cÇn l−u ý :
Thø nhÊt, ©m tiÕt nµo còng mang thanh ®iÖu. Thanh ®iÖu cã ¶nh h−ëng to lín ®Õn nh¹c ®iÖu cña c©u. ViÖc phèi hîp c¸c thanh b»ng hoÆc thanh tr¾c cã thÓ mang l¹i nh÷ng hiÖu qu¶ ®Æc biÖt. Ch¼ng h¹n, T¶n §µ cã hai c©u th¬ dïng c¸c tiÕng tr¾c vµ tiÕng b»ng thËt tµi t×nh :
Tµi cao phËn thÊp, chÝ khÝ uÊt Giang hå mª ch¬i quªn quª h−¬ng.
(T¶n §µ Th¨m m¶ cò bªn ®−êng)
Thø hai, ngoµi thanh ®iÖu, ©m tiÕt cßn cã hai phÇn chÝnh kh¸c : phÇn ©m ®Çu vµ phÇn vÇn (vÝ dô : ©m tiÕt toan cã cÊu t¹o lµ t/oan). PhÇn vÇn cã h¹t nh©n lµ mét nguyªn ©m gi÷a vÇn, ®−îc gäi lµ ©m chÝnh. Cïng víi thanh ®iÖu, ©m chÝnh bao giê còng ph¶i cã mÆt trong ©m tiÕt.
Thãi quen nãi l¸i, mét c¸ch ch¬i ch÷ ®Æc s¾c cña ng−êi ViÖt, lµ do nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ thanh ®iÖu, vÒ ©m ®Çu, vÒ vÇn cña ©m tiÕt tiÕng ViÖt (vÝ dô : c¸ ®èi cèi ®¸). Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy cßn ®−îc thÊy qua phÐp l¸y, lµ mét trong nh÷ng
177
ph−¬ng thøc cÊu t¹o tõ quan träng cña tiÕng ViÖt (vÝ dô : ®Ñp ®Ñp ®Ï ; l¹nh l¹nh lÏo, l¹nh lïng, lµnh l¹nh ; nhá nhá nh¾n, nhá nhoi, nhá nhen, nho nhá ; bõng bõng bõng ; quanh loanh quanh,...).
2. §Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña tiÕng
Trong tiÕng ViÖt, tiÕng lµ ®¬n vÞ nhá nhÊt cã nghÜa hoÆc tiÒm tµng kh¶ n¨ng trë thµnh ®¬n vÞ cã nghÜa.
C¸c tiÕng nh− cha, mÑ, nhµ, cöa, nói, s«ng, ¨n, uèng, mÖt, khoÎ, tèt, xÊu,...
®Òu cã nghÜa, ®−îc dïng ®Ó gäi tªn sù vËt, hµnh ®éng, tr¹ng th¸i, tÝnh chÊt,...
Nh÷ng tiÕng nh− thuû, ho¶, th¶o,... tuy kh«ng thÓ dïng riªng ®Ó gäi tªn sù vËt, hiÖn t−îng nh−ng nghÜa cña chóng còng cã thÓ ®−îc nhËn biÕt qua sù ®èi chiÕu c¸c tæ hîp chøa chóng. Ch¼ng h¹n :
§èi chiÕu thuû qu©n, thuû chiÕn, thuû thñ, thuû triÒu, thuû lîi,... cã thÓ biÕt thuû lµ "n−íc".
§èi chiÕu ho¶ xa, ho¶ tiÔn, ho¶ ph¸o, ho¶ lùc, cøu ho¶,... cã thÓ biÕt ho¶ lµ "löa".
Cßn nh÷ng tiÕng nh− ¸p (trong Êm ¸p), lÏo (trong l¹nh lÏo), lïng (trong l¹nh lïng),... th× qu¶ kh«ng dÔ gi¶i thÝch nghÜa. Tuy nhiªn, nÕu so s¸nh Êm víi Êm ¸p, l¹nh víi l¹nh lÏo vµ l¹nh lïng th× cã thÓ thÊy ®−îc t¸c dông t¹o nghÜa cña ¸p, lÏo, lïng vµ qua ®ã hiÓu ®−îc nghÜa cña chóng. Ch¼ng h¹n, l¹nh trong b¶n tin thêi tiÕt chØ cã nghÜa lµ c¸i l¹nh kh¸ch quan, cã tÝnh vËt lÝ, bªn ngoµi, nh−ng trong c©u MÑ míi vÒ quª mÊy h«m, c¨n phßng ®· trë nªn l¹nh lÏo th× c¸i l¹nh ë ®©y l¹i lµ c¸i l¹nh chñ quan, c¸i l¹nh cña lßng ng−êi. ChÝnh tiÕng lÏo ®· gãp phÇn t¹o ra sù kh¸c biÖt vÒ ng÷ nghÜa Êy gi÷a l¹nh vµ l¹nh lÏo.
Khi nãi r»ng nh×n chung tiÕng trong tiÕng ViÖt ®Òu cã nghÜa, chóng ta ®· t¹m t¸ch riªng mét sè tiÕng ®−îc coi lµ kh«ng cã nghÜa. §ã lµ nh÷ng tiÕng nh− bå, hãng (trong bå hãng) ; ®−êi, −¬i (trong ®−êi −¬i),... ®Æc biÖt, mét sè lín lµ nh÷ng tiÕng trong tõ m−în gèc ¢u nh− ki, l« (trong ki-l«) ; ra, ®i, « (trong ra-®i-«) ;...
Tuy nhiªn, vÒ nh÷ng tiÕng lo¹i nµy, cÇn ghi nhËn kh¶ n¨ng ®−îc dïng nh− nh÷ng tiÕng cã nghÜa hoÆc kh¶ n¨ng cã thÓ ®−îc dïng l©m thêi nh− nh÷ng tiÕng cã nghÜa, vÝ dô :
Mua n¨m kÝ thÞt.
Ra-®i-« víi v«-®i-« g× !
178
§Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña tiÕng ®· gãp phÇn t¹o ra c¸ch nãi l¸i, c¸ch lµm th¬ thuËn nghÞch ®éc (®äc xu«i hay ®äc ng−îc ®Òu cã nghÜa), c¸ch lµm c©u ®èi cña ng−êi ViÖt,...
3. §Æc ®iÓm ng÷ ph¸p cña tiÕng
XÐt vÒ mÆt ng÷ ph¸p, tiÕng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng sau ®©y :
Trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp, mçi tiÕng lµ mét tõ ®¬n cã thÓ ®¶m nhiÖm mét chøc n¨ng ng÷ ph¸p nµo ®ã trong c©u. VÝ dô, c¸c tiÕng trong hai c©u th¬ sau ®©y :
Tr−íc sau nµo thÊy bãng ng−êi, Hoa ®µo n¨m ngo¸i cßn c−êi giã ®«ng.
(NguyÔn Du TruyÖn KiÒu)
Trong nh÷ng tr−êng hîp cßn l¹i, mçi tiÕng lµ mét thµnh tè cÊu t¹o nªn c¸c tõ ghÐp (binh lÝnh, nçi niÒm, sÜ quan, phong c¶nh,...), tõ l¸y (xËp xÌ, gai gãc, x«n xao, lÈm cÈm,...) hoÆc tõ ngÉu kÕt (bå hãng, ®−êi −¬i, mÆc c¶,...).
Ngay c¶ trong tr−êng hîp tiÕng chØ lµ mét thµnh tè cÊu t¹o tõ phøc, nã vÉn cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng nh− mét tõ. Ch¼ng h¹n, c¸c tiÕng trong tõ l¸y véi vµng cã thÓ ®−îc t¸ch ra, dïng l©m thêi nh− hai tõ ®éc lËp :
§i ®©u mµ véi mµ vµng,
Mµ vÊp ph¶i ®¸ mµ quµng ph¶i d©y.
(Ca dao)
ChÝnh nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ng÷ nghÜa vµ ng÷ ph¸p trªn ®©y cña tiÕng lµ nguyªn nh©n s©u xa dÉn ®Õn sù m¬ hå vÒ kÕt hîp trong mét sè c©u. VÝ dô, xÐt c©u : C«ng viÖc nhµ chång chÞ lo liÖu tÊt c¶. Víi c©u hái Ai lo c«ng viÖc ?, cã ®Õn ba kh¶ n¨ng tr¶ lêi ®óng. Trong nh÷ng tr−êng hîp nh− vËy, ®Ó tr¸nh hiÓu nhÇm, khi nãi chóng ta cÇn ng¾t, nghØ ®óng chç vµ khi viÕt, cÇn dïng dÊu c©u thÝch hîp. Ch¼ng h¹n :
C«ng viÖc nhµ chång, chÞ lo liÖu tÊt c¶.
C«ng viÖc nhµ, chång chÞ lo liÖu tÊt c¶.
C«ng viÖc, nhµ chång chÞ lo liÖu tÊt c¶.
179