§Çu mèi cña th¬ cã lÏ ta ®i t×m bªn trong t©m hån con ng−êi ch¨ng ? Ta nãi trêi xanh h«m nay nªn th¬ nh−ng chÝnh ra lµ lßng chóng ta mang mét nçi niÒm vui buån nµo mµ muèn lµm th¬ hoÆc ®äc th¬ vÒ trêi xanh. M−a phïn buæi chiÒu gîi nh÷ng c©u th¬ nµo nhí nhung, nh−ng chÝnh nçi nhí nhung gÆp buæi chiÒu m−a mµ muèn th× thÇm nh÷ng c©u th¬ ch−a thµnh h×nh râ.
Th¬, vµ nghÖ thuËt nãi chung, lµ sù chiÕn th¾ng lín nhÊt cña con ng−êi, tõ chç v©ng theo b¶n n¨ng ¨n ngñ, truyÒn gièng, vµ biÕt tù nhËn râ m×nh, råi nhê ý thøc Êy, tù t¹o cho m×nh mét cuéc sèng t©m hån v−ît cao h¬n b¶n n¨ng. Bªn c¹nh ®å dïng s¶n xuÊt, c©u th¬ ®· ®¸nh dÊu h¼n c¸i biªn giíi chia con ng−êi víi con vËt.
T©m hån chóng ta cã mét rung ®éng th¬ khi nã ra khái t×nh tr¹ng b×nh th−êng, khi nã kh«ng cßn chuåi theo thãi quen nh− mét d©y da trong bé m¸y, khi nã thøc tØnh tù soi vµo nã ®Ó tù nhËn thÊy ®ang ë mét ®é rung chuyÓn kh¸c th−êng, do mét sù va ch¹m nµo víi thÕ giíi bªn ngoµi, víi thiªn nhiªn, víi nh÷ng ng−êi kh¸c, råi do sù tù soi s¸ng Êy mµ c¶m xóc thµnh h×nh ®−îc h¼n.
Lµm th¬, Êy lµ dïng lêi vµ nh÷ng dÊu hiÖu thay cho lêi nãi tøc lµ ch÷ ®Ó thÓ hiÖn mét tr¹ng th¸i t©m lÝ ®ang rung chuyÓn kh¸c th−êng. Lµm th¬ lµ ®ang sèng, kh«ng ph¶i chØ nh×n l¹i sù sèng, lµm mét c©u th¬ yªu, t©m hån còng rung ®éng nh− khi cã ng−êi yªu tr−íc mÆt. Bµi th¬ lµ nh÷ng c©u, nh÷ng lêi diÔn lªn, lµ sèng ngay lªn mét t×nh c¶m, mét nçi niÒm trong lßng ng−êi ®äc. Bµi th¬ lµ sîi d©y truyÒn t×nh c¶m cho ng−êi ®äc. Ta nãi truyÒn sang h×nh nh− ng−êi ®äc chØ ®øng yªn mµ nhËn. Nh−ng k× thùc, c¸i tr¹ng th¸i t©m lÝ truyÒn sang Êy lµ ng−êi ®äc tù t¹o cho m×nh, khi nh×n nh÷ng ch÷, khi nghe nh÷ng lêi, khi mäi sîi d©y cña t©m hån rung lªn v× ch¹m thÊy nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng ý nghÜ, nh÷ng mong muèn, nh÷ng t×nh c¶m mµ lêi vµ ch÷ cña bµi th¬ kÐo theo ®»ng sau nh− vïng s¸ng xung quanh ngän löa.
Nãi ®Õn h×nh ¶nh trong th¬. Th¬ lµ tiÕng nãi ®Çu tiªn, tiÕng nãi thø nhÊt cña t©m hån khi ®ông ch¹m víi cuéc sèng. ToÐ lªn ë nh÷ng n¬i giao nhau cña t©m hån víi ngo¹i vËt, tr−íc hÕt lµ nh÷ng c¶m xóc. C¶m xóc lµ phÇn thÞt x−¬ng h¬n c¶ cña ®êi sèng t©m hån.
Th¬ ph¶i cã t− t−ëng, cã ý thøc, v× bÊt cø c¶m xóc t×nh tù nµo cña con ng−êi còng dÝnh liÒn víi sù suy nghÜ. Nh−ng t− t−ëng trong th¬ lµ t− t−ëng dÝnh liÒn víi cuéc sèng. T− t−ëng cña th¬ n»m ngay trong c¶m xóc, t×nh tù. Kh«ng ai ®äc th¬ riªng b»ng trÝ thøc mµ yªu th¬. HiÓu th¬ k× thùc lµ vÊn ®Ò cña c¶ t©m hån.
Nªn th¬ kh«ng nãi b»ng ý niÖm thuÇn tuý. Nãi b»ng ý niÖm chóng ta sÏ cã triÕt häc, lu©n lÝ hay vÖ sinh chø kh«ng cã th¬. Th¬ t×m nãi víi mét sù suy nghÜ
150
toµn diÖn h¬n lµ suy nghÜ riªng theo luËn lÝ(1). Th¬ muèn lay ®éng nh÷ng chiÒu s©u cña t©m hån, ®em c¶m xóc mµ ®i th¼ng vµo sù suy nghÜ.
Trªn trêi cã ®¸m m©y xanh
ë gi÷a m©y tr¾ng, xung quanh m©y vµng ¦íc g× anh lÊy ®−îc nµng…
Nhµ luËn lÝ ngåi kh¶o cøu m·i xem v× sao mµ chuyÖn m©y tr¾ng m©y vµng l¹i ®−a ®Õn chuyÖn anh víi nµng. LuËn lÝ ch−a hiÓu, nh−ng c¶ t©m hån chóng ta ®· hiÓu vµ ©m vang theo.
Nãi h×nh ¶nh nh−ng kh«ng ph¶i th¬ lµ t¶ c¶nh, chôp ¶nh hay ghi ©m. H×nh ¶nh cña th¬ kh«ng ph¶i nh÷ng h×nh ¶nh mµ c¸i èng kÝnh ghi ®−îc. §øng bªn ngoµi mµ chôp ¶nh l¹i sù vËt, th× tr«ng mµ kh«ng thÊy. "Trong nghÖ thuËt, mét phong c¶nh lµ mét t©m tr¹ng". Nh÷ng h×nh ¶nh cña th¬ ®· bao hµm mét nhËn thøc, mét th¸i ®é t×nh c¶m hoÆc suy nghÜ. C©u th¬ nãi c¶nh mµ k× thùc nãi ý t×nh. "ThuyÒn ai thÊp tho¸ng c¸nh buåm xa xa", m¾t tr«ng mµ lßng ®· nÆng buån nhí, kh¸t khao biÓn réng.
Nãi h×nh ¶nh, kh«ng ph¶i lµ dïng nhiÒu c¸ch vÝ von. Nãi vÝ th« s¬ nh− m−în
cµnh tróc ®Ó nãi ng−êi qu©n tö, nh− dïng con chim sÎ ®Ó chØ tiÓu nh©n. Ng−êi ta vÉn kÓ lµm chuyÖn c−êi nh÷ng c©u th¬ "kh¸ch thÝnh"(2) trong v¨n ch−¬ng Ph¸p
cuèi thÕ kØ cæ ®iÓn, sî hai ch÷ c¸i ghÕ ®Õn nçi ph¶i nãi : "C¸i n¬i ªm ¸i ®ì lÊy c¸i chç ®»ng sau cña chóng ta". Nh÷ng "löa c¨m hên", "lµn sãng c¸ch m¹ng" lµ nh÷ng c¸i s¸o míi cña th¬ chóng ta hiÖn thêi. Nãi vÝ kh«ng thÓ nµo tho¸t s¸o.
Cho nªn lµm th¬ kh«ng ph¶i lµ phiªn dÞch ý t×nh b»ng h×nh ¶nh cÇu k×.
H×nh ¶nh cña th¬ tr¸i l¹i, ph¶i lµ h×nh ¶nh thùc n¶y lªn trong t©m hån khi ta sèng trong mét c¶nh huèng hoÆc mét tr¹ng th¸i nµo ®Êy. §ông ch¹m víi hµnh ®éng h»ng ngµy, t©m hån n¶y lªn bao nhiªu h×nh ¶nh nh− nh÷ng tia löa toÐ lªn khi bóa ®Ëp vµo s¾t trªn ®e. Ng−êi lµm th¬ l−îm nh÷ng tia löa Êy, kÕt nªn mét bã s¸ng, nã lµ h×nh ¶nh th¬. Ng−êi chinh phô ®øng tr−íc nhµ ngãng theo bãng chång chØ cßn nghe tiÕng ®Þch thæi, bÊy giê nãi lªn cho ta ®iÒu Êy vµ th¬ ViÖt Nam ®· cã c©u : "TiÕng ®Þch thæi nghe chõng ®ång väng". C©u th¬ gi¶n dÞ nh− c©u nãi th−êng mµ ng©n vang m·i. Th¬ lµ n¬i t− t−ëng, t×nh tù, quÊn quýt víi h×nh ¶nh nh− hån víi x¸c ®Ó t¹o ra c¸i biÕt toµn thÓ, biÕt b»ng tÊt c¶ t©m hån, kh«ng ph¶i chØ biÕt b»ng ý niÖm, b»ng ý thøc.
(1)LuËn lÝ : l« gÝch.
(2)"Kh¸ch thÝnh" : phßng kh¸ch.
151
[...] Ch÷ buån ai còng hiÓu nghÜa, nh−ng nãi "t«i buån" ch−a lµm cho ai buån c¶. §ã míi lµ mét ý niÖm. Còng nh− nãi trêi l¹nh, hoa tr¾ng, ai còng biÕt c¶, nh−ng ch−a ®ñ lµm cho ai thÊy l¹nh, thÊy tr¾ng. Mçi ch÷ vµ tiÕng míi nh− mét ngän nÕn tr¾ng c¾t b»ng giÊy d¸n trªn nÒn ®en. Mçi ngän nÕn vÉn tr¾ng nh− nÒn ®en vÉn ®en. Mçi ch÷ lµ mét nghÜa nh−ng bµi th¬ vÉn ch−a cã hån.
Ch÷ vµ tiÕng trong th¬ ph¶i cßn cã mét gi¸ trÞ kh¸c, ngoµi gi¸ trÞ ý niÖm. [...] §iÒu k× diÖu cña th¬ lµ mçi tiÕng, mçi ch÷, ngoµi c¸i nghÜa cña nã, ngoµi c«ng dông gäi tªn sù vËt, bçng tù ph¸ tung më réng ra, gäi ®Õn xung quanh nã nh÷ng c¶m xóc, nh÷ng h×nh ¶nh kh«ng ngê, to¶ ra xung quanh nã mét vïng ¸nh s¸ng ®éng ®Ëy. Søc m¹nh nhÊt cña c©u th¬ lµ ë søc gîi Êy. C©u th¬ hay, cã c¸i g× lµm rung nh÷ng chiÕc cèc kia trªn bµn, lµm ®éng ¸nh tr¨ng kia trªn bê ®ª. "Chim h«m thoi thãt vÒ rõng"… Chóng ta ®äc mµ thÊy râ buæi chiÒu nh− h¬i thë t¾t dÇn, c©u th¬ kh«ng cßn lµ mét ý, mçi bøc ¶nh g¾ng g−îng chôp l¹i c¶nh chiÒu, nã ®· bao phñ mét vÇng linh ®éng truyÒn sang lßng ta c¸i nhÞp phËp phång cña buæi chiÒu. Mçi ch÷ nh− mét ngän nÕn ®ang ch¸y, nh÷ng ngän nÕn Êy xÕp bªn nhau thµnh mét vïng s¸ng chung. ¸nh s¸ng kh«ng nh÷ng ë ®Çu ngän nÕn, nã ë tÊt c¶ xung quanh nh÷ng ngän nÕn. ý th¬ kh«ng nh÷ng trong nh÷ng ch÷, nã v©y bäc xung quanh. Ng−êi x−a nãi : Thi t¹i ng«n ngo¹i.
C¸i k× diÖu Êy cña tiÕng nãi trong th¬, cã lÏ ch¨ng ta t×m nã trong nhÞp ®iÖu, trong nh¹c cña th¬. NhÞp ®iÖu cña th¬ kh«ng nh÷ng lµ nhÞp ®iÖu b»ng b»ng, tr¾c tr¾c, lªn bæng xuèng trÇm nh− tiÕng ®µn ªm tai, mét ng−êi ngo¹i quèc kh«ng biÕt tiÕng ta còng cã thÓ nghe thÊy ®−îc. Nh¹c cña th¬ kh«ng giíi h¹n ë thø nh¹c ngoµi tai Êy. Th¬ cã mét thø nh¹c n÷a, mét thø nhÞp ®iÖu bªn trong, mét thø nhÞp ®iÖu cña h×nh ¶nh, t×nh ý, nãi chung lµ cña t©m hån. Ng©m th¬ vÐo von míi lµm cho ta nghe thÊy tiÕng bæng trÇm cña b»ng tr¾c, chÐp th¬, ®äc th¬ b»ng m¾t hoÆc ®äc lªn nh− khi ta nãi, cã lÏ dÔ cho chóng ta nghe thÊy h¬n tiÕng nhÞp ®iÖu thùc cña th¬. §ã lµ nhÞp ®iÖu h×nh thµnh cña nh÷ng c¶m xóc, h×nh ¶nh, liªn tiÕp hoµ hîp, mµ nh÷ng tiÕng vµ ch÷ gäi ra nh− nh÷ng ng©n vang dµi, ngay nh÷ng kho¶ng lung linh gi÷a ch÷, nh÷ng kho¶ng im lÆng còng lµ n¬i tró ngô kÝn ®¸o cña sù xóc ®éng.
§−êng ®i cña th¬ lµ con ®−êng ®−a th¼ng vµo t×nh c¶m, kh«ng quanh co, qua nh÷ng chÆng, nh÷ng trung gian, nh÷ng cét c©y sè. V¨n xu«i l«i cuèn ng−êi nh− dßng n−íc, ®−a ta ®i lÇn l−ît, tõ ®iÓm nµy qua ®iÓm kh¸c. Th¬, tr¸i l¹i, chØ chän mét Ýt ®iÓm chÝnh, bÊm vµo nh÷ng ®iÓm Êy th× toµn thÓ ®éng lªn theo.
Th¬ lµ tæng hîp, kÕt tinh. V¨n xu«i ®−îc phÐp kh«ng m−êi phÇn hoµn h¶o, nh−ng th¬ th× lu«n lu«n ®ßi hái sù toµn bÝch.
(Theo NguyÔn §×nh Thi, TiÓu luËn, bót kÝ, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 2001)
152
2.Häc sinh ®äc b¶n tãm t¾t cña m×nh vÒ bµi MÊy ý nghÜ vÒ th¬, nghe nhËn xÐt, gãp ý råi bæ sung, söa ch÷a.
3.§äc vµ tãm t¾t v¨n b¶n sau trong kho¶ng m−êi dßng.
MÊy nÐt vÒ th¬ míi trong c¸ch nh×n l¹i h«m nay
"... Th¬ míi kh«ng nãi ®Õn ®Êu tranh c¸ch m¹ng, ®ã lµ nh−îc ®iÓm lín, vµ th¬ míi nãi chung buån. §ã lµ nçi buån cña c¶ mét thÕ hÖ ng−êi trong x· héi thùc d©n, nöa phong kiÕn ; nã thµnh ra nçi buån vÒ sè kiÕp con ng−êi, c¸i buån t−ëng nh− lµ b¶n chÊt cña cuéc ®êi. Còng cã nh÷ng bµi th¬ vui, nh÷ng vÇn th¬ vui, cã c¶ vµi nhµ th¬ mµ t©m hån thiªn vÒ c¶m xóc vui, nh−ng bao trïm th¬ míi cã thÓ nãi lµ nçi buån day døt, nçi buån cña thÕ hÖ. Nh−ng c¸i buån cña th¬ míi ®©u cã ph¶i ®Òu lµ uû mÞ. Nçi buån cña "con hæ nhí rõng" lµ chan chøa hoµi niÖm vÒ giang san, ®Êt n−íc chø ! Nçi buån trong bµi Trµng giang kh«ng ph¶i lµ lßng yªu quª h−¬ng ®ã sao ? [...] Nh−îc ®iÓm cña th¬ míi lµ thiÕu khÝ ph¸ch c¸ch m¹ng, nh−ng th¬ míi lµ phong trµo v¨n häc phong phó, mét phong trµo s¸ng t¹o dåi dµo, cã nhiÒu yÕu tè tÝch cùc : lßng yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc ®Ëm ®µ ; lßng yªu sù sèng, yªu con ng−êi ; bªn c¹nh c¸i buån l¹i cã chñ nghÜa l¹c quan nh− lµ m¹ch n−íc ngÇm trong m¸t ; lßng tr©n träng yªu mÕn cha «ng, yªu mÕn qu¸ khø ®Ñp cña ®Êt n−íc, gièng nßi. L¹i cã nh÷ng nhµ th¬ cã c¶m quan vò trô s©u s¾c mµ vÉn nÆng lßng ®êi. Vµ tÊt c¶ c¸c nhµ th¬ míi ®Òu chung mét t×nh yªu : yªu tiÕng ViÖt, yªu tha thiÕt, da diÕt. ChÝnh lßng yªu tiÕng ViÖt ®ã lµ mét biÓu hiÖn cña lßng yªu n−íc.
Phong trµo Th¬ míi ®· ®ãng gãp nhiÒu vÒ nghÖ thuËt th¬, ®· ®æi míi sù biÓu hiÖn c¶m xóc m¹nh, nghÜa lµ c¶m xóc s©u th¼m vÒ cuéc ®êi, vÒ con ng−êi, vÒ ®Êt n−íc, vÒ thiªn nhiªn, vÒ v¹n vËt. Th¬ míi ®· trau dåi tiÕng ViÖt, lµm cho ng«n ng÷ th¬ ViÖt Nam uyÓn chuyÓn vµ hiÖn ®¹i, biÓu hiÖn ®−îc tÊt c¶ c¸c mµu s¾c t©m hån cña ng−êi ViÖt Nam ë thÕ kØ nµy. NÕu kh«ng cã phong trµo Th¬ míi th× còng kh«ng cã ng«n ng÷ th¬ míi võa sóc tÝch, s¾c bÐn, võa uyÓn chuyÓn m−ît mµ, chøa ®ùng nhiÒu n¨ng l−îng tr÷ t×nh cho nh÷ng nhµ th¬ c¸c thÕ hÖ ra ®êi sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m ®Ó biÓu hiÖn t− t−ëng vµ t×nh c¶m cña m×nh.
Víi nh÷ng −u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm cña nã, th¬ míi xøng ®¸ng ®−îc mÖnh danh lµ "mét thêi ®¹i trong thi ca" nh− Hoµi Thanh ®· nãi, mét thêi ®¹i phong phó, dåi dµo søc s¸ng t¹o cña hån th¬ d©n téc".
(Theo Huy CËn, Nh×n nhËn l¹i mét sè hiÖn t−îng v¨n häc, b¸o Ng−êi gi¸o viªn nh©n d©n, 1989)
153
LuyÖn tËp vËn dông kÕt hîp c¸c thao t¸c lËp luËn
kÕt qu¶ cÇn ®¹t
BiÕt kÕt hîp c¸c thao t¸c lËp luËn trong lµm v¨n nghÞ luËn.
BiÕt vËn dông kÕt hîp mét sè thao t¸c lËp luËn trong lµm v¨n nghÞ luËn.
1. §äc v¨n b¶n sau vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ë d−íi.
nhÉn nhÞn phÈm chÊt cña kÎ m¹nh
"Nãi ®Õn nhÉn nhÞn kh«ng Ýt ng−êi nghÜ ngay ®Õn h×nh ¶nh mét kÎ yÕu ®uèi cói ®Çu cam chÞu mét kÎ kh¸c ®ang l¨ng nhôc, xØ v¶ m×nh. §ã lµ mét c¸ch hiÓu gi¶n ®¬n, n«ng c¹n. NhÉn nhÞn lµ phÈm chÊt lín cña con ng−êi ®−îc t«i luyÖn trong thùc tiÔn kh¾c nghiÖt, lµm cho nã trë thµnh kÎ m¹nh. §ã lµ phÈm chÊt mµ con ng−êi cã ®−îc trong cuéc chinh phôc thiªn nhiªn, chinh phôc x· héi vµ chinh phôc chÝnh b¶n th©n m×nh.
Tr−íc thiªn nhiªn, con ng−êi lµ mét sinh vËt nhá bÐ. Ng−êi n«ng d©n mét n¾ng hai s−¬ng, dùng nhµ lµm v−ên, gieo trång hoa mµu. Mét trËn b·o trµn qua, nhµ ®æ, v−ên tan, c¸nh ®ång mÊt tr¾ng. Ng−êi n«ng d©n lÆng lÏ nhÆt nh¹nh vËt liÖu, dùng l¹i nhµ, söa sang v−ên t−îc, trång c©y chèng ®ãi, chuÈn bÞ mïa sau. NhÉn nhÞn sÏ thai nghÐn trÝ tuÖ, n¶y sinh s¸ng t¹o. Tõ phô thuéc hoµn toµn vµo thiªn nhiªn, con ng−êi v−¬n tíi chinh phôc thiªn nhiªn.
X· héi lµ do c¸c nhãm ng−êi, c¸c c¸ nh©n häp l¹i mµ thµnh. C¸c nhãm ng−êi vµ c¸ nh©n kh¸c nhau ®ñ thø. Trong gia ®×nh, muèn yªn Êm, con c¸i nhÉn nhÞn mÑ cha, anh em nhÉn nhÞn nhau, chÞ d©u nhÉn nhÞn em chång,... tù nhiªn cã ®−îc gia ®×nh ®oµn tô. Trong x· héi, muèn duy tr× quan hÖ tèt ®Ñp con ng−êi th−êng nhÉn nhÞn, tù kiÒm chÕ. NhÉn nhÞn lµ chÊt keo kÕt dÝnh mäi ng−êi, lµm n¶y sinh c¸c phÈm chÊt tèt ®Ñp nh− lßng vÞ tha, ®øc hi sinh, t×nh chung thuû, ý thøc chuéng tÝn nghÜa. BÊt k× lóc nµo ng−êi kh¸c lµm tæn th−¬ng m×nh, nhÉn nhÞn lµ c¸ch gi¶i quyÕt tèt ®Ñp nhÊt. Ng−êi x−a nãi : "NhÞn nhÊt thêi giã yªn sãng lÆng. Lïi mét b−íc trêi biÓn mªnh m«ng". Ng−êi n«ng næi kh«ng biÕt kiÒm chÕ, th−êng ®Èy c¸c quan hÖ
154
vµo ngâ côt, t¹o thµnh nh÷ng kÕt côc xÊu. Quan hÖ ng−êi vµ ng−êi vèn rÊt mong manh. Mét lêi nãi s¬ suÊt, mét c¸i nh×n chÕ nh¹o nçi ®au ng−êi kh¸c, mét lÇn ph¶n béi, ®Òu v« t×nh ph¸ vì quan hÖ vµ thai nghÐn c¸c m©u thuÉn, xung ®ét. KÎ xóc ph¹m ng−êi kh¸c lµ kÎ yÕu vµ tr−íc sau sÏ bÞ c« lËp.
B¶n th©n mçi ng−êi còng ph¶i biÕt nhÉn nhÞn. Muèn ®i ch¬i nh−ng viÖc ch−a xong, ph¶i k×m nÐn ham muèn l¹i. Muèn häc cao, giµu sang, nh−ng thêi c¬ ch−a tíi, ®Òu ph¶i ®îi chê. Con ng−êi sinh ra cã sè phËn kh¸c nhau. Ng−êi ®Ñp kÎ xÊu, ng−êi yÕu kÎ khoÎ, cã ng−êi kh«ng may l¹i bÞ tËt nguyÒn. Mçi ng−êi ph¶i tù chÊp nhËn thùc tÕ cña m×nh mµ ®i lªn. Trong cïng mét hoµn c¶nh, ng−êi nhÉn nhÞn chÞu th−¬ng chÞu khã, phÊn ®Êu liªn tôc, cã lÝ t−ëng cao ®Ñp, nghÞch c¶nh biÕn thµnh thiªn ®−êng. Ng−êi kh«ng biÕt nhÉn nhÞn th× n«n nãng ®ßi hái, bÊt chÊp quy luËt, ®i ®©u còng vÊp, nghÞch c¶nh lµ ®Þa ngôc.
Nãi gän l¹i, nhÉn nhÞn khiÕn con ng−êi tõ bÞ ®éng chuyÓn sang chñ ®éng, tõ thÕ yÕu chuyÓn sang thÕ m¹nh, trong ®¾ng cay nÕm ®−îc vÞ ngät ngµo. NhÉn nhÞn lµ häc phÝ ph¶i tr¶ ®Ó cã ®−îc thiªn nhiªn, x· héi vµ c¶ b¶n th©n m×nh. NhÉn nhÞn lµ phÈm chÊt cña kÎ m¹nh cã tÇm m¾t nh×n xa".
(Theo M¹nh Chiªu Qu©n)
C©u hái
a)H·y cho biÕt c¸c thao t¸c lËp luËn ®−îc sö dông trong v¨n b¶n.
b)C¸c thao t¸c lËp luËn kÕt hîp víi nhau nh− thÕ nµo ®Ó lµm s¸ng tá vÊn ®Ò ?
2. Cho ®Ò bµi "Bµn vÒ sù n«n nãng". H·y lËp dµn ý vµ cho biÕt cã thÓ vËn dông nh÷ng thao t¸c lËp luËn nµo ®Ó viÕt thµnh v¨n b¶n nghÞ luËn.
Gîi ý : N«n nãng lµ t©m lÝ sèt ruét, muèn cã ngay c¸i m×nh kh«ng cã. §ang èm yÕu muèn khoÎ m¹nh ngay, ®ang nghÌo muèn giµu ngay, ®ang l¹c hËu muèn tiÕn bé ngay, ®ang khæ muèn s−íng ngay,... Sù n«n nãng th−êng dÉn ®Õn viÖc lµm bÊt chÊp quy luËt, ph¸p luËt vµ dÉn ®Õn ®æ vì, thÊt b¹i,...
155
ng−êi TRONG BAO
Sª-khèp
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
N¾m ®−îc ®Æc ®iÓm tÝnh c¸ch vµ ý nghÜa cña h×nh t−îng nh©n vËt "ng−êi trong bao".
ThÊy ®−îc mét sè nÐt ®Æc s¾c trong nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt ®iÓn h×nh cña nhµ v¨n.
tiÓu dÉn
An-t«n P¸p-l«-vÝch Sª-khèp (1860 - 1904) lµ nhµ v¨n Nga kiÖt xuÊt trong lÜnh vùc truyÖn ng¾n vµ kÞch. ¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh lao ®éng b×nh d©n ë tØnh Ta-gan-rèc. Nh÷ng n¨m häc ë Khoa Y, §¹i häc Tæng hîp M¸t-xc¬-va (1879 - 1884), Sª-khèp ®· næi tiÕng vÒ truyÖn ng¾n. N¨m 1887, «ng ®−îc nhËn Gi¶i th−ëng Pu-skin cña ViÖn Hµn l©m khoa häc Nga. Sau n¨m 1890, s¸ng t¸c cña «ng chuyÓn sang mét thêi k× míi. Nhµ v¨n ®· cho ra ®êi nhiÒu kiÖt t¸c mang tinh thÇn chèng ®èi m·nh liÖt chÕ ®é n«ng n« chuyªn chÕ (§¶o Xa-kha-lin,
Phßng sè 6,...). N¨m 1900, Sª-khèp ®−îc bÇu lµm ViÖn sÜ danh dù ViÖn Hµn l©m khoa häc Nga. Nh−ng hai n¨m sau, «ng ®· kh−íc tõ danh hiÖu nµy ®Ó ph¶n ®èi chÝnh quyÒn Nga hoµng kh«ng c«ng nhËn viÖc Goãc-ki ®−îc bÇu lµm viÖn sÜ. Do bÖnh phæi nÆng, n¨m 1904 «ng sang §øc ch÷a bÖnh vµ qua ®êi t¹i ®©y. Khi gia ®×nh vµ b¹n bÌ ®−a thi hµi «ng vÒ n−íc, chÝnh quyÒn Nga hoµng ®· ph¶i cho c¶nh s¸t canh chõng cÈn mËt v× sî x¶y ra biÓu t×nh.
Sª-khèp ®Ó l¹i cho ®êi h¬n n¨m tr¨m truyÖn ng¾n. TruyÖn cña «ng th−êng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò cã ý nghÜa x· héi vµ nh©n b¶n s©u xa.
TruyÖn ng¾n Ng−êi trong bao (1898) ®−îc Sª-khèp viÕt trong bèi c¶nh c¶ x· héi Nga ®ang ng¹t thë trong bÇu kh«ng khÝ chuyªn chÕ b¶o thñ nÆng nÒ
156
cuèi thÕ kØ XIX. M«i tr−êng x· héi Êy ®· ®Î ra l¾m thø s¶n phÈm ng−êi k× qu¸i. Ng−êi trong bao lµ mét ph¸t hiÖn nghÖ thuËt cña nhµ v¨n. C©u chuyÖn c−êi ra n−íc m¾t vÒ cuéc ®êi mét con ng−êi m¾c chøng bÖnh sî h·i, b¹c nh−îc ®Õn nçi sèng vµ chÕt ®Òu th¶m h¹i kh«ng chØ ph¶n ¸nh mét thùc tr¹ng x· héi mµ cßn cã ý nghÜa kh¸i qu¸t triÕt lÝ s©u s¾c. §äc truyÖn ng¾n nµy, nhµ v¨n NguyÔn Tu©n cho r»ng : "TruyÖn Bª-li-cèp(1) lµ mét ¸ng v¨n ®¶ kÝch lªn ®Õn tuyÖt ®Ønh : h×nh thï, tªn hä nh©n vËt ®· thµnh mét c¸i sù, ®· thµnh mét h×nh dung tõ ngµy nay vÉn cßn t¸c dông lín".
*
**
(L−îc ®o¹n më ®Çu : B¸c sÜ I-van I-va-nøt vµ Bu-r¬-kin, gi¸o viªn trung häc ®i s¨n vÒ qu¸ muén, ®µnh ph¶i nghØ ®ªm t¹i nhµ kho cña «ng tr−ëng xãm ë cuèi lµng Mi-r«-n«-xÝt-xk«i-ª. T¹i ®©y, Bu-r¬-kin ®· kÓ cho b¸c sÜ I-van nghe chuyÖn vÒ Bª-li-cèp.)
§©y nµy, ch¼ng ph¶i t×m ®©u xa, c¸ch ®©y kho¶ng hai th¸ng, ë thµnh phè cã mét ng−êi míi chÕt tªn lµ Bª-li-cèp, b¹n ®ång nghiÖp cña t«i, mét gi¸o viªn d¹y tiÕng Hi L¹p. Ch¾c lµ anh còng ®· nghe tªn «ng nµy råi. H¾n ta næi tiÕng vÒ ®iÒu lµ lóc nµo còng vËy, thËm chÝ c¶ vµo khi rÊt ®Ñp trêi, h¾n ®Òu ®i giµy cao su, cÇm « vµ nhÊt thiÕt lµ mÆc ¸o bµnh t« Êm cèt b«ng. ¤ h¾n ®Ó trong bao, chiÕc ®ång hå qu¶ quýt còng ®Ó trong bao b»ng da h−¬u ; vµ khi rót chiÕc dao nhá ®Ó gät bót ch× th× chiÕc dao Êy còng ®Æt trong bao ; c¶ bé mÆt h¾n ta n÷a d−êng nh− còng ë trong bao v× lóc nµo h¾n còng giÊu mÆt sau chiÕc cæ ¸o bµnh t« bÎ ®øng lªn. H¾n ®eo kÝnh r©m, mÆc ¸o b«ng chÇn, lç tai nhÐt b«ng, vµ khi ngåi lªn xe ngùa th× bao giê còng cho kÐo mui lªn. Nãi tãm l¹i, con ng−êi nµy lóc nµo còng cã kh¸t väng m·nh liÖt thu m×nh vµo trong mét c¸i vá, t¹o ra cho m×nh mét thø bao cã thÓ ng¨n c¸ch, b¶o vÖ h¾n khái nh÷ng ¶nh h−ëng bªn ngoµi. Cuéc sèng lµm h¾n khã chÞu, sî h·i, buéc h¾n ph¶i th−êng xuyªn lo ©u vµ cã lÏ nh− ®Ó bµo ch÷a cho th¸i ®é nhót nh¸t, ghª tëm ®èi víi hiÖn t¹i, lóc nµo h¾n còng ngîi ca qu¸ khø, ngîi ca nh÷ng g× kh«ng bao giê cã thËt. MÊy thø ng«n ng÷ cæ mµ h¾n d¹y ®èi víi h¾n thËt ra còng chØ lµ mét thø giµy cao su, mét thø « che mµ nhê ®ã h¾n cã thÓ trèn tr¸nh ®−îc cuéc sèng thùc.
å, tiÕng Hi L¹p nghe thËt lµ tuyÖt vêi, ªm tai. H¾n ta nãi víi vÎ ngät ngµo. Vµ nh− ®Ó chøng minh cho lêi nãi cña m×nh, h¾n nheo m¾t l¹i, gi¬ mét ngãn tay lªn vµ thèt ra tiÕng : Anthrãpos(2) !
(1)Bª-li-cèp : tøc truyÖn ng¾n Ng−êi trong bao.
(2)Anthrãpos (tiÕng Hi L¹p) : con ng−êi (chó thÝch cña nhµ v¨n).
157
C¶ ý nghÜ cña m×nh, Bª-li-cèp còng cè giÊu vµo bao. §èi víi h¾n, chØ cã nh÷ng chØ thÞ, th«ng t−, nh÷ng bµi b¸o cÊm ®o¸n ®iÒu nµy ®iÒu nä míi lµ nh÷ng c¸i râ rµng. [...]
H¾n cã mét thãi quen k× quÆc lµ ®i hÕt nhµ nµy ®Õn nhµ kh¸c n¬i bän chóng t«i ë. H¾n ®Õn nhµ gi¸o viªn nµo ®ã ch¼ng h¹n, kÐo ghÕ ngåi, ch¼ng nãi ch¼ng r»ng, m¾t nh×n xung quanh nh− t×m kiÕm vËt g×. H¾n cø ngåi im nh− phçng thÕ råi ®é mét giê sau th× c¸o tõ. H¾n gäi ®ã lµ "c¸ch duy tr× nh÷ng mèi quan hÖ tèt ®èi víi b¹n ®ång nghiÖp". Bän gi¸o viªn chóng t«i ®Òu sî h¾n. ThËm chÝ c¶ hiÖu tr−ëng còng sî h¾n. Anh thö nghÜ mµ xem, gi¸o giíi chóng t«i lµ bän ng−êi biÕt
suy nghÜ, rÊt nghiªm chØnh, ®−îc gi¸o dôc qua c¸c t¸c phÈm cña Tuèc-ghª-nhÐp vµ Sª-®rin(1), thÕ mµ c¸i th»ng cha quanh n¨m ®i giµy cao su vµ mang « Êy ®·
khèng chÕ c¶ tr−êng häc chóng t«i suèt m−êi l¨m n¨m trêi. Mµ ®©u ph¶i chØ cã tr−êng häc ! C¶ thµnh phè n÷a Êy ! C¸c bµ c¸c c« tèi thø b¶y kh«ng d¸m tæ chøc diÔn kÞch t¹i nhµ n÷a, sî r»ng nhì h¾n biÕt th× l¹i phiÒn, giíi tu hµnh khi cã mÆt h¾n kh«ng d¸m ¨n thÞt vµ ®¸nh bµi. D−íi ¶nh h−ëng cña nh÷ng kÎ nh− Bª-li-cèp, trong vßng m−¬i, m−êi l¨m n¨m trë l¹i ®©y, d©n chóng trong thµnh phè ®©m ra sî tÊt c¶. Sî nãi to, sî göi th−, sî lµm quen, sî ®äc s¸ch, gióp ®ì ng−êi nghÌo, d¹y häc ch÷,... [...]
Bª-li-cèp ë ngay cïng mét nhµ víi t«i, Bu-r¬-kin nãi tiÕp, cïng mét tÇng, cöa ®èi diÖn nhau. T«i víi h¾n vÉn th−êng xuyªn gi¸p mÆt nhau, vµ t«i biÕt râ sinh ho¹t ë nhµ cña h¾n. ë nhµ h¾n còng sèng thÕ th«i : còng vÉn mÆc ¸o kho¸c ngoµi, ®éi mò, ®ãng cöa, cµi then, cã ®ñ sù ng¨n cÊm vµ h¹n chÕ, lóc nµo còng sî nhì l¹i x¶y ra chuyÖn g×. [...]
Buång ngñ cña Bª-li-cèp chËt nh− c¸i hép. Khi n»m ngñ, h¾n kÐo ch¨n trïm ®Çu kÝn mÝt. Trong buång nãng bøc, ngét ng¹t, giã thæi ngoµi cöa sæ ®ãng kÝn mÝt, löa reo trong lß, cã tiÕng thë dµi nghe dÔ sî väng lªn tõ d−íi bÕp...
N»m trong ch¨n, h¾n c¶m thÊy rên rîn. H¾n sî nhì ra l¹i cã chuyÖn g×, sî kÎ trém chui vµo nhµ. Sau ®ã suèt ®ªm h¾n n»m m¬ toµn nh÷ng ®iÒu khñng khiÕp ; vµ buæi s¸ng, khi cïng ®i ®Õn tr−êng víi t«i, mÆt h¾n t¸i nhît, rÇu rÜ.
(L−îc mét ®o¹n : Tuy sèng thu m×nh, ®¬n ®éc, nhót nh¸t, nghi kÞ nh−ng Bª-li-cèp còng ®· suýt lÊy vî, ®ã lµ Va-ren-ca, chÞ g¸i cña C«-va-len-c«, mét gi¸o viªn võa míi vÒ tr−êng. Va-ren-ca
(1)Tuèc-ghª-nhÐp (I-van XÐc-ghª-ª-vÝch Tuèc-ghª-nhÐp, 1818 - 1883) vµ Sª-®rin (Mi-kha-in Ðp-gra-ph«-vÝch Xan-t−-cèp Sª-®rin, 1826 - 1889) : hai nhµ v¨n Nga næi tiÕng.
158
tuæi chõng ba m−¬i, tÝnh t×nh hån nhiªn nhÝ nh¶nh, hay nãi, hay h¸t, hay c−êi, ®éng mét tÝ lµ c−êi ph¸ lªn. Hai chÞ em sèng cã vÎ tù do, phãng tóng. Sù xuÊt hiÖn cña hai chÞ em nhµ nµy ®· lµm xao ®éng c¸i kh«ng khÝ tØnh lÎ buån ch¸n. ThÊy Bª-li-cèp cã vÎ thÝch Va-ren-ca, mäi ng−êi nghÜ ra trß g¸n ghÐp hai ng−êi. ý ®Þnh lÊy vî dÇn cho¸n ngîp t©m trÝ, nh−ng h¾n cø lÇn l÷a ®¾n ®o suy tÝnh v× cø sî thÕ nµy thÕ nä. H¾n gÇy gß h¼n ®i, mÆt mµy cµng nhît nh¹t vµ h×nh nh− l¹i cµng muèn chui m×nh s©u h¬n trong c¸i bao cña m×nh. Nh−ng cã mét chuyÖn bÊt ngê x¶y ra. H«m tr−íc, võa nhËn ®−îc bøc tranh ch©m biÕm : "Mét ng−êi t×nh si" cña "mét cËu ngç nghÞch nµo ®ã", th× h«m sau trong buæi ®i ch¬i chñ nhËt, Bª-li-cèp ng¹c nhiªn ®Õn ho¶ng hèt khi tËn m¾t chøng kiÕn c¶nh hai chÞ em Va-ren-ca vµ C«-va-len-c« phãng xe ®¹p vôt qua. Buæi tèi, Bª-li-cèp quyÕt ®Þnh ®Õn nhµ Va-ren-ca nh−ng c« l¹i ®i v¾ng nªn chØ gÆp ng−êi em).
Bª-li-cèp ngåi yªn, ch¼ng nãi ch¼ng r»ng chõng ®é m−êi phót råi lªn tiÕng :
T«i t×m ®Õn anh ®Ó gi·i bµy t©m sù. T«i rÊt buån bùc anh ¹. Cã mét tªn v« l¹i nµo ®ã ®· vÏ ch©m biÕm t«i vµ mét ng−êi gÇn gòi víi c¶ hai chóng ta. T«i thÊy cã nghÜa vô ph¶i nãi qu¶ quyÕt víi anh r»ng t«i ch¼ng hÒ cã liªn quan g× tíi mét chuyÖn nh− thÕ... T«i ch¼ng hÒ lµm ®iÒu g× s¬ suÊt ®¸ng ®Ó cho mäi ng−êi giÔu cît nh− vËy. Lóc nµo t«i còng xö sù nh− mét ng−êi tö tÕ, ®øng ®¾n. [...] Cßn mét ®iÒu n÷a t«i còng muèn nãi víi anh. T«i th× vµo nghÒ ®· l©u, cßn anh th× míi b¾t ®Çu ®i lµm, nªn víi t− c¸ch lµ b¹n ®ång nghiÖp ®i tr−íc, t«i thÊy cã nghÜa vô ph¶i nh¾c nhë anh ®«i ®iÒu. Anh ®· ®i xe ®¹p vµ c¸i trß gi¶i trÝ Êy hoµn toµn kh«ng hîp víi t− thÕ cña mét nhµ gi¸o dôc thiÕu niªn.
V× sao vËy ? C«-va-len-c« hái l¹i b»ng giäng trÇm trÇm.
Ch¼ng lÏ ®iÒu nµy l¹i cßn cÇn ph¶i gi¶i thÝch n÷a sao ? Ch¼ng lÏ ®ã l¹i lµ ®iÒu khã hiÓu − ? NÕu thÇy gi¸o ®i xe ®¹p th× häc sinh sÏ lµm g× ? Lò trÎ chØ cßn thiÕu n−íc lµ ®i ®Çu xuèng ®Êt th«i. V¶ l¹i nÕu kh«ng cã chØ thÞ nµo cho phÐp th× ta kh«ng ®−îc lµm. H«m qua t«i sî ph¸t kinh lªn ®Êy ! Khi t«i nh×n thÊy chÞ cña anh, m¾t t«i hoa lªn. §µn bµ con g¸i mµ ®i xe ®¹p th× qu¶ lµ chuyÖn kinh khñng !
Nh−ng mµ «ng muèn c¸i g× míi ®−îc chø ?
T«i chØ muèn mçi mét ®iÒu lµ nh¾c b¶o anh. Anh cßn trÎ, t−¬ng lai anh cßn
ëphÝa tr−íc, anh cÇn ph¶i xö sù rÊt, rÊt thËn träng. ThÕ mµ anh ®· bu«ng th¶ ! ¤ ! Anh ®· bu«ng th¶ m×nh qu¸ chõng ! Anh mÆc ¸o thªu ra ®−êng, ®i ngoµi phè lóc nµo anh còng cÇm theo s¸ch nµy s¸ch nä, råi b©y giê l¹i cßn c−ìi xe ®¹p n÷a. ChuyÖn anh vµ chÞ anh ®i xe ®¹p mµ ®Õn tai «ng hiÖu tr−ëng, råi ®Õn tai «ng thanh tra... Lóc Êy th× cßn ra c¸i thÓ thèng g× n÷a kh«ng ?
ViÖc ta vµ chÞ ta ®i xe ®¹p ch¼ng liªn quan g× ®Õn ai c¶ ! C«-va-len-c« nãi, mÆt ®á gay. Con nµo th»ng nµo thß mòi vµo chuyÖn riªng cña nhµ ta, ta cho chÇu Diªm V−¬ng tÊt !
159