®Õn hai ch÷ ®ã nh−ng chØ lµm trß c−êi cho kÎ thøc gi¶(1) ®Êy th«i. C¸i chñ ý b×nh thiªn h¹ mÊt ®i ®· tõ l©u råi(2).
2. C¸i x· héi chñ nghÜa(3) bªn ¢u ch©u rÊt thÞnh hµnh nh− thÕ, ®· phãng ®¹i(4) ra nh− thÕ, thÕ mµ ng−êi bªn ta th× ®iÒm nhiªn nh− kÎ ngñ kh«ng biÕt g× lµ g×. Th−¬ng h¹i thay ! Ng−êi n−íc ta kh«ng hiÓu c¸i nghÜa vô loµi ng−êi ¨n ë víi loµi ng−êi ®· ®µnh, ®Õn c¸i nghÜa vô mçi ng−êi trong n−íc còng ch−a hiÓu g× c¶. Bªn Ph¸p, mçi khi ng−êi cã quyÒn thÕ, hoÆc chÝnh phñ, lÊy søc m¹nh mµ ®Ì nÐn quyÒn
lîi riªng cña mét ng−êi hay cña mét héi nµo, th× ng−êi ta hoÆc kªu nµi, hoÆc chèng cù, hoÆc thÞ oai(5), vËn dông(6) k× cho ®Õn ®−îc c«ng b×nh míi nghe.
V× sao mµ ng−êi ta lµm ®−îc nh− thÕ ? Lµ v× ng−êi ta cã ®oµn thÓ, cã c«ng ®øc(7) biÕt gi÷ lîi chung vËy. Hä nghÜ r»ng nÕu nay ®Ó cho ng−êi cã quyÒn lùc ®Ì
nÐn ng−êi nµy th× mai ¾t còng lÊy quyÒn lùc Êy ®Ó ®Ì nÐn m×nh, cho nªn ph¶i hiÖp
nhau l¹i phßng ngõa tr−íc. Ng−êi ta cã ¨n häc biÕt xÐt kÜ thÊy xa nh− thÕ, cßn ng−êi n−íc m×nh th× sao ? Ng−êi m×nh th× ph¶i ai tai nÊy(8), ai chÕt mÆc ai ! §i
®−êng gÆp ng−êi bÞ tai n¹n, gÆp ng−êi yÕu bÞ kÎ m¹nh b¾t n¹t còng ng¬ m¾t ®i qua, h×nh nh− ng−êi bÞ n¹n khèn(9) Êy kh«ng can thiÖp(10) g× ®Õn m×nh.
§· biÕt sèng th× ph¶i bªnh vùc nhau, «ng cha m×nh ngµy x−a còng ®· hiÓu ®Õn. Cho nªn míi cã c©u : "Kh«ng ai bÎ ®òa c¶ n¾m" vµ "NhiÒu tay lµm nªn
(1)Thøc gi¶ : ng−êi cã kiÕn thøc, häc vÊn.
(2)ý c¶ ®o¹n : T− t−ëng "b×nh thiªn h¹" cña Khæng M¹nh cã ®iÓm t−¬ng ®ång víi t− t−ëng vÒ c¸ch m¹ng thÕ giíi, vÒ viÖc x©y dùng nÒn lu©n lÝ x· héi ®ang ®−îc cæ vò ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y hiÖn thêi, tuy vËy, kh«ng mÊy kÎ th−êng quen måm nãi ®Õn ba ch÷ "b×nh thiªn h¹" hiÓu ®−îc ®óng b¶n chÊt cña vÊn ®Ò, tÖ h¬n, cã khi xuyªn t¹c nguyªn ý cña Khæng M¹nh.
(3)X· héi chñ nghÜa : tøc chñ nghÜa x· héi, nãi theo có ph¸p tiÕng H¸n, mét luËn thuyÕt chÝnh trÞ x· héi ®Ò cao quyÒn b×nh ®¼ng còng nh− tr¸ch nhiÖm cña con ng−êi ë cÊp ®é toµn thÕ giíi (theo c¸ch hiÓu cña Phan Ch©u Trinh).
(4)Phãng ®¹i : ph¸t triÓn réng (nghÜa trong v¨n c¶nh).
(5)ThÞ oai (tøc thÞ uy) : ph« bµy søc m¹nh.
(6)VËn dông : cã tµi liÖu ghi lµ vËn ®éng.
(7)C«ng ®øc : ý thøc s½n sµng lµm viÖc chung, s½n sµng gióp ®ì lÉn nhau vµ t«n träng quyÒn lîi cña ng−êi kh¸c (nghÜa trong v¨n c¶nh).
(8)Ph¶i ai tai nÊy : ai bÞ tai ho¹ th× chÞu lÊy, ng−êi kh¸c kh«ng quan t©m (tai : tai ho¹).
(9)Khèn : khæ së.
(10)Can thiÖp : can hÖ, liªn quan.
100
bép(1)". ThÕ th× d©n téc ViÖt Nam nµy håi cæ s¬ còng biÕt ®oµn thÓ, biÕt c«ng Ých(2), còng gãp giã lµm b·o, giôm(3) c©y lµm rõng, kh«ng ®Õn nçi tr¬ träi, l¬ l¸o,
sî sÖt, ï l× nh− ngµy nay.
D©n kh«ng biÕt ®oµn thÓ, kh«ng träng c«ng Ých lµ bëi ba bèn tr¨m n¨m trë vÒ ®©y, bän häc trß trong n−íc m¾c(4) ham quyÒn t−íc, ham b¶ vinh hoa cña c¸c triÒu
vua mµ sinh ra gi¶ dèi nÞnh hãt, chØ biÕt cã vua mµ ch¼ng biÕt cã d©n. Bän Êy muèn gi÷ tói tham m×nh ®−îc ®Çy m·i, ®Þa vÞ cña m×nh ®−îc v÷ng m·i, bÌn kiÕm c¸ch thiÕt(5) ph¸p luËt, ph¸ tan tµnh ®oµn thÓ cña quèc d©n.
DÉu tr«i næi, dÉu cùc khæ thÕ nµo mÆc lßng, miÔn lµ cã kÎ mang ®ai ®éi mò(6) ngÊt ng−ëng ngåi trªn, cã kÎ ¸o réng kh¨n ®en(7) lóc nhóc l¹y d−íi, tr¨m ngh×n
n¨m nh− thÕ còng xong ! D©n kh«n mµ chi ! D©n ngu mµ chi ! D©n lîi mµ chi ! D©n h¹i mµ chi ! D©n cµng n« lÖ, ng«i vua cµng l©u dµi, bän quan l¹i cµng phó quý !
Ch¼ng nh÷ng thÕ mµ th«i, "mét ng−êi lµm quan mét nhµ cã ph−íc", dÇu tham, dÇu nhòng(8), dÇu v¬ vÐt, dÇu rót tØa cña d©n thÕ nµo còng kh«ng ai phÈm b×nh ; dÇu
lÊy lóa cña d©n mua v−ên s¾m ruéng, x©y nhµ lµm cöa còng kh«ng ai chª bai. Ng−êi ngoµi th× khen ®¾c thêi(9), ng−êi nhµ th× dùa h¬i quan, khiÕn nh÷ng kÎ ham
måi phó quý kh«ng ®ua chen vµo ®¸m quan tr−êng sao ®−îc. Quan l¹i ®êi x−a ®êi nay cña ta lµ thÕ ®Êy ! Lu©n lÝ cña bän th−îng l−u – t«i kh«ng gäi bän Êy lµ th−îng l−u, t«i chØ m−în hai ch÷ th−îng l−u nãi cho anh em dÔ hiÓu mµ th«i – ë n−íc ta lµ thÕ ®Êy !
Ngµy x−a th× bän Êy lµ bän Nho häc ®· ®ç ®−îc c¸i b»ng cö nh©n, tiÕn sÜ, ngµy nay th× bän Êy lµ bän T©y häc ®· ®−îc c¸i chøc kÝ lôc(10), th«ng ng«n(11) ; cã
khi båi bÕp dùa vµo th©n thÕ cña chñ còng ra lµm quan n÷a. Nh÷ng bän quan l¹i ®· nãi ë trªn nµy chØ cßn mét tiÕng chØ ®óng h¬n lµ lò ¨n c−íp cã giÊy phÐp vËy.
(1)Bép : tiÕng vç to.
(2)C«ng Ých : viÖc lîi chung.
(3)Giôm : chôm.
(4)M¾c : bËn.
(5)ThiÕt : lµm ra, dùng nªn.
(6)KÎ mang ®ai ®éi mò : chØ chung vua quan ngåi ë ng«i cao.
(7)KÎ ¸o réng kh¨n ®en : chØ chung quan l¹i thuéc ng¹ch d−íi.
(8)Nhòng : quÊy rèi.
(9)§¾c thêi : gÆp thêi.
(10)KÝ lôc : viªn chøc phô tr¸ch viÖc giÊy tê, sæ s¸ch ë c¸c c«ng së.
(11)Th«ng ng«n : ng−êi lµm viÖc phiªn dÞch.
101
Nh÷ng kÎ ë v−ên thÊy quan sang, quan quyÒn, còng bÐn mïi lµm quan. Nµo lo cho quan, nµo lãt cho l¹i(1), nµo ch¹y ng−îc nµo ch¹y xu«i, dÇu cè(2) ruéng dÇu
b¸n tr©u còng vui lßng, chØ cÇn ®−îc lÊy mét chøc x· tr−ëng hoÆc cai tæng, ®Æng ngåi trªn, ®Æng ¨n tr−íc, ®Æng hèng h¸ch th× míi th«i. Nh÷ng kÎ nh− thÕ mµ vÉn kh«ng ai khen chª, kh«ng ai khinh bØ, thËt còng l¹ thay ! Th−¬ng «i ! Lµng cã mét
tr¨m d©n mµ ng−êi nµy ®èi víi kÎ kia ®Òu ngã theo søc m¹nh, kh«ng cã mét chót g× gäi lµ ®¹o ®øc lµ lu©n lÝ c¶. §ã lµ nãi ng−êi trong mét lµng ®èi víi nhau, chÝ(3) nh− ®èi víi d©n kiÒu c− kÝ ngô(4) th× l¹i cµng hµ kh¾c h¬n n÷a. ¤i ! Mét d©n téc
nh− thÕ th× t− t−ëng c¸ch m¹ng n¶y në trong ãc chóng lµm sao ®−îc ! X· héi chñ nghÜa trong n−íc ViÖt Nam ta kh«ng cã lµ còng v× thÕ.
3. Nay muèn mét ngµy kia n−íc ViÖt Nam ®−îc tù do ®éc lËp th× tr−íc hÕt d©n ViÖt Nam ph¶i cã ®oµn thÓ ®·. Mµ muèn cã ®oµn thÓ th× cã chi hay h¬n lµ truyÒn b¸ x· héi chñ nghÜa trong d©n ViÖt Nam nµy.
(TuyÓn tËp Phan Ch©u Trinh, NguyÔn V¨n D−¬ng biªn so¹n, NXB §µ N½ng Trung t©m nghiªn cøu Quèc häc, 1995)
H−íng dÉn häc bµi
1.Theo anh (chÞ), lu©n lÝ x· héi mµ t¸c gi¶ nªu trong ®o¹n trÝch nµy lµ g× ?
2.Nh÷ng biÓu hiÖn nµo ®−îc nªu trong bµi chøng tá n−íc ta tuyÖt nhiªn kh«ng cã lu©n lÝ x· héi ? T¸c gi¶ ®· tá th¸i ®é ra sao ®èi víi c¸c hiÖn t−îng ®ã ?
3.Theo t¸c gi¶, muèn cã lu©n lÝ x· héi th× ph¶i lµm nh÷ng g× ? Anh (chÞ) hiÓu ®iÒu t¸c gi¶ ®Ò nghÞ nh− thÕ nµo ?
4.T×m nh÷ng c©u c¶m th¸n trong ®o¹n trÝch. Sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng c©u c¶m th¸n Êy gióp ta hiÓu thªm g× vÒ tr¹ng th¸i c¶m xóc còng nh− phÈm chÊt cña ng−êi diÔn thuyÕt ? H·y nhËn xÐt vÒ c¸ch kÕt hîp yÕu tè biÓu c¶m víi yÕu tè nghÞ luËn trong bµi v¨n.
5.Anh (chÞ) hiÓu thÕ nµo vÒ mèi quan hÖ gi÷a viÖc tuyªn truyÒn ý thøc c«ng d©n, g©y dùng ®oµn thÓ víi sù nghiÖp giµnh tù do, ®éc lËp cho Tæ quèc ?
(1)L¹i : viªn chøc gióp viÖc cho quan.
(2)Cè : giao tµi s¶n cho ng−êi kh¸c gi÷ ®Ó vay tiÒn ; ®Õn h¹n nÕu kh«ng tr¶ ®−îc th× tµi s¶n cña m×nh sÏ thuéc vÒ ng−êi cho vay.
(3)ChÝ : ®Õn.
(4)D©n kiÒu c− kÝ ngô : d©n n¬i kh¸c ®Õn ë nhê.
102
bµi tËp n©ng cao
Chñ tr−¬ng x©y dùng nÒn lu©n lÝ x· héi ë ViÖt Nam mµ Phan Ch©u Trinh h« hµo tõ nh÷ng n¨m hai m−¬i cña thÕ kØ tr−íc ®Õn nay cßn cã ý nghÜa thêi sù nh− thÕ nµo ?
Tri thøc ®äc - hiÓu
T− t−ëng chÝnh trÞ cña Phan Ch©u Trinh
Phan Ch©u Trinh chñ tr−¬ng ®¸nh ®æ chÕ ®é qu©n chñ (chÕ ®é vua quan phong kiÕn) ®Ó thùc hiÖn c¶i c¸ch x· héi toµn diÖn theo con ®−êng cña c¸c n−íc d©n chñ ph−¬ng T©y. ¤ng kh«ng t¸n thµnh ®−êng lèi b¹o ®éng chèng thùc d©n Ph¸p mµ ng−îc l¹i, tin vµo kh¶ n¨ng "hîp t¸c" Ph¸p – ViÖt ®Ó thóc ®Èy c«ng cuéc duy t©n ®Êt n−íc. Theo Phan Ch©u Trinh, mét khi ®Êt n−íc ®· c−êng thÞnh th× ta míi cã kh¶ n¨ng li khai víi bän thùc d©n ®Ó giµnh ®éc lËp hoµn toµn. V× vËy, «ng th−êng lîi dông chiªu bµi "khai ho¸" mµ bän thùc d©n ®−a ra ®Ó ®Êu tranh ®ßi chóng ph¶i khai ho¸ thùc sù cho d©n ViÖt Nam, còng cã nghÜa lµ ph¶i thùc hiÖn d©n chñ.
Mét thêi ®¹i trong thi ca
(TrÝch)
Hoµi Thanh
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
N¾m ®−îc quan niÖm cña t¸c gi¶ vÒ th¬ míi qua vÊn ®Ò cèt yÕu lµ "tinh thÇn th¬ míi".
ThÊy ®−îc c¸ch diÔn ®¹t tÕ nhÞ, tµi hoa, ®Çy søc thuyÕt phôc cña t¸c gi¶ trong ®o¹n trÝch.
TiÓu dÉn
Hoµi Thanh (1909 - 1982) tªn khai sinh lµ NguyÔn §øc Nguyªn, sinh t¹i x· Nghi Trung, huyÖn Nghi Léc, tØnh NghÖ An trong mét gia ®×nh nhµ nho nghÌo. Ngay tõ thêi ®i häc «ng ®· tham gia nhiÒu phong trµo yªu n−íc. Th¸ng 8 - 1945, Hoµi Thanh tham gia c¸ch m¹ng vµ lµm Chñ tÞch Héi V¨n ho¸ cøu quèc ë HuÕ. ¤ng tõng gi÷ nhiÒu chøc vô quan träng trong ngµnh V¨n ho¸ NghÖ thuËt. Hoµi Thanh ®−îc Nhµ n−íc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt n¨m 2000.
103
Hoµi Thanh lµ mét trong nh÷ng nhµ phª b×nh v¨n häc xuÊt s¾c nhÊt cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. ¤ng cã biÖt tµi trong viÖc thÈm th¬. C¸ch phª b×nh cña «ng thiªn vÒ th−ëng thøc vµ ghi nhËn Ên t−îng. ¤ng gäi lèi phª b×nh cña m×nh lµ "lÊy hån t«i ®Ó hiÓu hån ng−êi", tuy nhiªn, kh«ng ph¶i kh«ng cã mét c¨n cèt lÝ luËn v÷ng ch¾c. V¨n phª b×nh cña Hoµi Thanh th−êng nhÑ nhµng, tinh tÕ, tµi hoa vµ lu«n thÊp tho¸ng mét nô c−êi hãm hØnh. T¸c phÈm chÝnh : V¨n ch−¬ng vμ hμnh ®éng
(1936), Thi nh©n ViÖt Nam (1942), QuyÒn sèng cña con ng−êi trong "TruyÖn KiÒu" cña NguyÔn Du (1949), Nãi chuyÖn th¬ kh¸ng chiÕn (1950), Phª b×nh vμ tiÓu luËn (3 tËp : 1960, 1965, 1971),... Trong ®ã ®¸ng kÓ nhÊt lµ cuèn Thi nh©n ViÖt Nam. §©y lµ tuyÓn tËp ®Çu tiªn vÒ th¬ míi vµ lµ ®Ønh cao nhÊt trong sù nghiÖp phª b×nh cña Hoµi Thanh.
Mét thêi ®¹i trong thi ca lµ bµi tiÓu luËn më ®Çu cuèn Thi nh©n ViÖt Nam, lµ c«ng tr×nh tæng kÕt cã gi¸ trÞ vÒ phong trµo Th¬ míi.
§o¹n trÝch d−íi ®©y thuéc phÇn cuèi cña bµi tiÓu luËn nµy.
*
**
[...] B©y giê h·y ®i t×m c¸i ®iÒu ta cho lµ quan träng h¬n : tinh thÇn th¬ míi. Gi¸ c¸c nhµ th¬ míi cø viÕt nh÷ng c©u nh− hai c©u võa trÝch trªn nµy(1) th×
tiÖn cho ta biÕt mÊy. Nh−ng chÝnh Xu©n DiÖu cßn viÕt :
Ng−êi giai nh©n : bÕn ®îi d−íi c©y giµ ;
T×nh du kh¸ch : thuyÒn qua kh«ng buéc chÆt.
(1) Tøc lµ hai c©u th¬ cña Xu©n DiÖu :
H«m nay t«i ®· chÕt trong ng−êi X−a hÑn ngh×n n¨m yªu mÕn t«i.
104
Vµ mét nhµ th¬ cò(1) t¶ c¶nh thu l¹i cã nh÷ng c©u nhÝ nh¶nh vµ l¶ l¬i :
¤ hay ! C¶nh còng −a ng−êi nhØ ! Ai thÊy ai mµ ch¼ng ngÈn ng¬ ?
Gi¸ trong th¬ cò chØ cã nh÷ng trÇn ng«n s¸o ng÷(2), nh÷ng bµi th¬ chóc tông, nh÷ng bµi th¬ vÞnh hÕt c¸i nµy ®Õn c¸i nä, mµ c¸c nhµ th¬ míi l¹i chØ lµm nh÷ng bµi kiÖt t¸c th× còng tiÖn cho ta biÕt mÊy. Khèn nçi, c¸i tÇm th−êng, c¸i lè l¨ng ch¼ng ph¶i cña riªng mét thêi nµo vµ muèn hiÓu tinh thÇn th¬ cho ®óng ®¾n, ph¶i s¸nh bµi hay víi bµi hay vËy.
¢u lµ ta ®µnh ph¶i nhËn r»ng trêi ®Êt kh«ng ph¶i dùng lªn cïng mét lÇn víi thÕ hÖ chóng ta. H«m nay ®· ph«i thai tõ h«m qua vµ trong c¸i míi vÉn cßn rít l¹i Ýt nhiÒu c¸i cò. C¸c thêi ®¹i vÉn liªn tiÕp cïng nhau vµ muèn râ ®Æc s¾c mçi thêi ph¶i nh×n vµo ®¹i thÓ.
Cø ®¹i thÓ th× tÊt c¶ tinh thÇn thêi x−a hay th¬ cò vµ thêi nay hay th¬ míi cã thÓ gåm l¹i trong hai ch÷ t«i vµ ta. Ngµy tr−íc lµ thêi ch÷ ta, b©y giê lµ thêi ch÷ t«i. Nãi gièng nhau th× vÉn cã chç gièng nhau nh− ch÷ t«i vÉn gièng ch÷ ta. Nh−ng chóng ta h·y t×m nh÷ng chç kh¸c nhau.
Ngµy thø nhÊt ai biÕt ®Ých ngµy nµo ch÷ t«i xuÊt hiÖn trªn thi ®µn ViÖt Nam, nã thùc bì ngì. Nã nh− l¹c loµi n¬i ®Êt kh¸ch. Bëi nã mang theo mét quan niÖm ch−a tõng thÊy ë xø nµy : quan niÖm c¸ nh©n. X· héi ViÖt Nam tõ x−a kh«ng cã c¸ nh©n. ChØ cã ®oµn thÓ : lín th× quèc gia, nhá th× gia ®×nh. Cßn c¸ nh©n, c¸i b¶n s¾c cña c¸ nh©n ch×m ®¾m trong gia ®×nh, trong quèc gia nh− giät n−íc trong biÓn c¶. Còng cã nh÷ng bËc k× tµi xuÊt ®Çu lé diÖn. Th¶ng hoÆc hä còng ghi h×nh ¶nh hä trong v¨n th¬. Vµ th¶ng hoÆc trong v¨n th¬ hä còng dïng ®Õn ch÷ t«i ®Ó nãi chuyÖn víi ng−êi kh¸c. Song dÇu t¸o b¹o ®Õn ®©u hä còng kh«ng mét lÇn nµo d¸m dïng ch÷ t«i ®Ó nãi chuyÖn víi m×nh, hay th× còng thÕ víi tÊt c¶ mäi ng−êi.
Mçi khi nh×n vµo t©m hån hä hay ®øng tr−íc loµi ng−êi mªnh m«ng, hoÆc hä kh«ng tù x−ng(3), hoÆc hä Èn m×nh sau ch÷ ta, mét ch÷ cã thÓ chØ chung nhiÒu
ng−êi. Hä ph¶i cÇu cøu ®oµn thÓ ®Ó trèn c« ®¬n. Ch¼ng tr¸ch g× t¸c phÈm hä võa
(1)Cã s¸ch nãi lµ Bµ HuyÖn Thanh Quan, cã s¸ch nãi lµ Hå Xu©n H−¬ng (theo lêi chó cña t¸c gi¶).
(2)TrÇn ng«n s¸o ng÷ : thµnh ng÷ H¸n ViÖt chØ ng«n ng÷ mßn cò, s¸o rçng.
(3)Suèt trong "khóc tù t×nh" cña Cao B¸ Nh¹ dµi 538 c©u, ch÷ t«i kh«ng cã ®· ®µnh mµ còng kh«ng cã lÊy mét ch÷ ta (chó thÝch cña t¸c gi¶).
105
ra ®êi, ®oµn thÓ ®· dµnh lµm cña chung, l¾m khi còng ch¼ng thÌm ghi tªn cña hä. ë ph−¬ng T©y, nhÊt lµ tõ khi cã ®¹o Thiªn Chóa, kh«ng bao giê c¸ nh©n l¹i bÞ rÎ róng ®Õn thÕ.
Bëi vËy cho nªn, khi ch÷ t«i, víi c¸i nghÜa tuyÖt ®èi cña nã, xuÊt hiÖn gi÷a thi ®µn ViÖt Nam, bao nhiªu con m¾t nh×n nã mét c¸ch khã chÞu. Nã cø lu«n lu«n ®i theo nh÷ng ch÷ anh, ch÷ b¸c, ch÷ «ng ®· thÊy ch−íng. Huèng b©y giê nã ®Õn mét m×nh !
Nh−ng, ngµy mét ngµy hai, nã mÊt dÇn c¸i vÎ bì ngì. Nã ®−îc v« sè ng−êi quen. Ng−êi ta l¹i cßn thÊy nã ®¸ng th−¬ng. Mµ thËt nã téi nghiÖp qu¸ !
Thi nh©n ta c¬ hå ®· mÊt hÕt c¸i cèt c¸ch hiªn ngang ngµy tr−íc. Ch÷ ta víi hä to réng qu¸. T©m hån cña hä chØ võa thu trong khu«n khæ ch÷ t«i. §õng cã t×m ë hä c¸i khÝ ph¸ch ngang tµng cña mét thi hµo ®êi x−a nh− LÝ Th¸i B¹ch, trong trêi ®Êt chØ biÕt cã th¬. §Õn chót lßng tù träng cÇn ®Ó khinh c¶nh c¬ hµn, hä còng kh«ng cã n÷a :
Nçi ®êi cay cùc ®ang gi¬ vuèt, C¬m ¸o kh«ng ®ïa víi kh¸ch th¬.
Kh«ng biÕt trong khi rªn rØ nh− thÕ Xu©n DiÖu cã nghÜ ®Õn NguyÔn C«ng Trø,
mét ng−êi ®ång quËn, ch¼ng nh÷ng ®· ®ïa c¶nh nghÌo mµ cßn lÊy c¶nh nghÌo lµm vui(1).
Nh−ng ta tr¸ch g× Xu©n DiÖu ! Xu©n DiÖu, nhµ th¬ ®¹i biÓu ®Çy ®ñ nhÊt cho thêi ®¹i, chØ nãi c¸i khæ së, c¸i th¶m h¹i cña hÕt th¶y chóng ta.
§êi chóng ta ®· n»m trong vßng ch÷ t«i. MÊt bÒ réng ta ®i t×m bÒ s©u. Nh−ng cµng ®i s©u cµng l¹nh. Ta tho¸t lªn tiªn cïng ThÕ L÷, ta phiªu l−u trong tr−êng t×nh cïng L−u Träng L−, ta ®iªn cuång víi Hµn MÆc Tö, ChÕ Lan Viªn, ta ®¾m say cïng Xu©n DiÖu. Nh−ng ®éng tiªn ®· khÐp, t×nh yªu kh«ng bÒn, ®iªn cuång råi tØnh, say ®¾m vÉn b¬ v¬. Ta ng¬ ngÈn buån trë vÒ hån ta cïng Huy CËn.
C¶ trêi thùc, trêi méng vÉn nao nao theo hån ta.
Thùc ch−a bao giê th¬ ViÖt Nam buån vµ nhÊt lµ x«n xao nh− thÕ. Cïng lßng tù t«n, ta mÊt lu«n c¶ c¸i b×nh yªn thêi tr−íc.
Thêi tr−íc, dÇu bÞ oan khuÊt nh− Cao B¸ Nh¹, dÇu bÞ khinh bá nh− c« phô trªn bÕn TÇm D−¬ng, vÉn cßn cã thÓ n−¬ng tùa vµo mét c¸i g× kh«ng di dÞch. Ngµy nay
(1)"Ngµy ba b÷a vç bông rau b×nh bÞch, ng−êi qu©n tö ¨n ch¼ng cÇu no ; §ªm n¨m canh an giÊc ng¸y kho kho, ®êi th¸i b×nh cöa th−êng bá ngá" (Nhµ nho vui c¶nh nghÌo).
106
líp thµnh kiÕn phñ trªn linh hån ®· tiªu tan cïng líp hoa hoÌ phñ trªn thi tø. Ph−¬ng T©y ®· giao tr¶ hån ta l¹i cho ta. Nh−ng ta bµng hoµng v× nh×n vµo ®ã ta thÊy thiÕu mét ®iÒu, mét ®iÒu cÇn h¬n tr¨m ngh×n ®iÒu kh¸c : mét lßng tin ®Çy ®ñ.
§ã, tÊt c¶ c¸i bi kÞch ®−¬ng diÔn ngÊm ngÇm, d−íi nh÷ng phï hiÖu dÔ d·i, trong hån ng−êi thanh niªn.
Bi kÞch Êy hä göi c¶ vµo tiÕng ViÖt. Hä yªu v« cïng thø tiÕng trong mÊy m−¬i thÕ kØ ®· chia sÎ vui buån víi cha «ng. Hä dån t×nh yªu quª h−¬ng trong
t×nh yªu tiÕng ViÖt. TiÕng ViÖt, hä nghÜ, lµ tÊm lôa ®· høng vong hån nh÷ng thÕ hÖ qua. §Õn l−ît hä, hä còng muèn m−în tÊm hån b¹ch(1) chung ®Ó göi nçi b¨n
kho¨n riªng.
Nh−ng do ®ã trong thÊt väng sÏ n¶y mÇm hi väng.
Ch−a bao giê nh−b©y giê hä hiÓu c©u nãi can ®¶m cña «ng chñ b¸o Nam phong(2) : "TruyÖn KiÒu cßn, tiÕng ta cßn ; tiÕng ta cßn, n−íc ta cßn".
Ch−a bao giê nh− b©y giê hä c¶m thÊy tinh thÇn nßi gièng còng nh− c¸c thÓ th¬ x−a chØ biÕn thiªn chø kh«ng sao tiªu diÖt.
Ch−a bao giê nh− b©y giê hä thÊy cÇn ph¶i t×m vÒ dÜ v·ng ®Ó vin vµo nh÷ng g× bÊt diÖt ®ñ b¶o ®¶m cho ngµy mai.
Novembre(*) - 1941
(Hoµi Thanh Hoµi ch©n, Thi nh©n ViÖt Nam, NguyÔn §øc Phiªn xuÊt b¶n, Hµ Néi, 1943)
H−íng dÉn häc bµi
1.§äc kÜ vµ nªu dµn ý cña ®o¹n trÝch.
2.T×m hiÓu c¸ch lËp luËn chÆt chÏ cña t¸c gi¶ khi ®Þnh nghÜa vÒ th¬ míi.
3.Hoµi Thanh hiÓu nh− thÕ nµo vÒ néi dung cña ch÷ t«i vµ ch÷ ta ?
4.Anh (chÞ) cã nhËn xÐt g× vÒ c¸ch dÉn d¾t vµ c¸ch diÔn ®¹t cña t¸c gi¶ ?
5.§o¹n v¨n "§êi chóng ta n»m trong vßng ch÷ t«i. [...] Ta ng¬ ngÈn buån trë vÒ hån ta cïng Huy CËn" cã g× ®Æc s¾c vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt ? H·y ph©n tÝch ®Ó lµm næi bËt nh÷ng nÐt ®Æc s¾c Êy.
(*) Novembre (tiÕng Ph¸p) : th¸ng 11.
(1)Hån b¹ch : tÊm lôa ®¾p vµo ng−êi gÇn mÊt, ®−îc kÕt l¹i cã ®Çu, cã ch©n, cã tay nh− h×nh ng−êi. Hån b¹ch ®−îc coi lµ c¸i mang linh hån ng−êi chÕt, ®−a lªn bµn thê vµ r−íc theo quan tµi ng−êi chÕt khi ®−a ma.
(2)Tøc Ph¹m Quúnh.
107
6.Lßng yªu n−íc cña c¸c nhµ th¬ míi vµ cña t¸c gi¶ Thi nh©n ViÖt Nam thÓ hiÖn tËp trung nhÊt ë ®iÓm nµo ?
Bµi tËp n©ng cao
H·y ph©n tÝch nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong lêi v¨n phª b×nh cña Hoµi Thanh ë ®o¹n trÝch nµy.
tri thøc ®äc - hiÓu
Phª b×nh v¨n häc
Phª b×nh v¨n häc lµ mét bé phËn cña v¨n häc, cã chøc n¨ng phÈm b×nh, ®¸nh gi¸ vµ lÝ gi¶i c¸c hiÖn t−îng v¨n häc nh− t¸c phÈm, t¸c gi¶, khuynh h−íng, trµo l−u v¨n häc. Do ®ã, phª b×nh v¨n häc lµ sù tù nhËn thøc cña v¨n häc, thÓ hiÖn tr×nh ®é ý thøc cña mét nÒn v¨n häc. Phª b×nh v¨n häc ph¶i dùa trªn c¬ së nh÷ng c¶m thô tinh tÕ, phong phó tr−íc nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ch−¬ng ; nh−ng c¸i ®Ých cña phª b×nh v¨n häc lµ ph¶i ®−a ra ®−îc nh÷ng nhËn ®Þnh ®óng ®¾n vÒ c¸c hiÖn t−îng v¨n häc. V× ®èi t−îng cña phª b×nh v¨n häc lµ s¶n phÈm nghÖ thuËt, nªn ph¶i cã sù rung c¶m víi nghÖ thuËt th× míi ®¸nh gi¸ ®óng ®−îc. V× thÕ, mçi bµi phª b×nh v¨n häc ®Ých thùc bao giê còng võa lµ c«ng tr×nh khoa häc, võa cã tÝnh nghÖ thuËt nhÊt ®Þnh. Trong diÔn ®¹t, v¨n phª b×nh còng th−êng kÕt hîp ®−îc c¶ hai yªu cÇu : võa chÝnh x¸c, chÆt chÏ, võa giµu c¶m xóc, h×nh ¶nh.
Trong thùc tÕ, cã nh÷ng bµi phª b×nh v¨n häc nghiªng vÒ tr×nh bµy nh÷ng c¶m xóc, Ên t−îng c¸ nh©n ®Ëm chÊt chñ quan cña ng−êi viÕt, gÇn gòi víi v¨n s¸ng t¸c (ch¼ng h¹n, c¸c bµi tùa cho c¸c tËp th¬ v¨n, bµi b×nh v¨n, b×nh th¬ hay ch©n dung v¨n häc,...). L¹i cã bµi nghiªng vÒ luËn gi¶i, c¾t nghÜa mét c¸ch kh¸ch quan c¸c hiÖn t−îng v¨n häc, gÇn gòi víi v¨n lÝ luËn nghiªn cøu (ch¼ng h¹n, nh÷ng bµi ph©n tÝch toµn bé sù nghiÖp cña mét t¸c gi¶, ph©n tÝch c¸c khuynh h−íng, c¸c trµo l−u v¨n häc,...). LÞch sö phª b×nh tõ x−a ®Õn nay ®· xuÊt hiÖn nhiÒu khuynh h−íng phª b×nh. Cã lèi phÈm b×nh tuú høng, dùa hoµn toµn vµo Ên t−îng chñ quan, cã lèi phª b×nh tu©n theo nh÷ng ph−¬ng ph¸p khoa häc : phª b×nh theo lèi triÕt häc, x· héi häc, ng«n ng÷ häc, kÝ hiÖu häc, v¨n ho¸ häc,... Nh÷ng khuynh h−íng vµ ph−¬ng ph¸p Êy ®· lµm cho ®êi sèng phª b×nh thËt phong phó, ®a d¹ng.
Phª b×nh v¨n häc cã vai trß tÝch cùc ®èi víi ®êi sèng v¨n häc. Trªn c¬ së kh¸m ph¸ vµ kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh, phª ph¸n nh÷ng mÆt yÕu kÐm trong v¨n häc, phª b×nh bao giê còng gãp phÇn båi d−ìng vµ n©ng cao tr×nh ®é thÈm mÜ cho ng−êi ®äc, gãp phÇn t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn
ho¹t ®éng cña ng−êi s¸ng t¸c. Kh«ng ph¶i v« cí mµ ng−êi ta ®· coi phª b×nh lµ b¹n ®ång hµnh cña s¸ng t¸c. Cã thÓ kÓ ®Õn nhiÒu nhµ phª b×nh v¨n häc tªn tuæi nh− Xanh-t¬ B¬-v¬(1) (Ph¸p),
Bi-ª-lin-xki (Nga), Kim Th¸nh Th¸n, Viªn Mai (Trung Quèc), Hoµi Thanh (ViÖt Nam),...
(1) Xanh-t¬ B¬-v¬ (Charles - Augustin Sainte - Beuve, 1804 - 1869) : nhµ phª b×nh v¨n häc Ph¸p.
108
Tr¶ bµi viÕt sè 6
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
N¾m ®−îc ®Æc ®iÓm vµ c¸c yªu cÇu c¬ b¶n cña ®Ò v¨n ë
Bµi viÕt sè 6.
BiÕt c¸ch ph©n tÝch ®Ò nghÞ luËn vÒ mét t¸c phÈm th¬ vµ thÊy ®−îc nh÷ng sai sãt cÇn tr¸nh khi viÕt bµi nµy.
Häc sinh xem l¹i nh÷ng yªu cÇu ®· nªu ë tiÕt Tr¶ bµi viÕt sè 1 (Häc k× I) vµ chó ý thªm mét sè ®iÓm sau.
1. Bµi viÕt sè 6 tiÕp tôc thùc hµnh, luyÖn tËp vÒ kiÓu v¨n b¶n nghÞ luËn v¨n häc, nh−ng tËp trung vµo yªu cÇu ph©n tÝch mét sè vÊn ®Ò thuéc c¸c t¸c phÈm th¬ ViÖt Nam thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. §ã lµ c¸c t¸c phÈm ®· häc hoÆc ®äc thªm nh− L−u biÖt khi xuÊt d−¬ng (Phan Béi Ch©u), HÇu Trêi (T¶n §µ), Véi vµng, §©y mïa thu tíi, Th¬ duyªn (Xu©n DiÖu), T−¬ng t−
(NguyÔn BÝnh), Trµng giang (Huy CËn), §©y th«n VÜ D¹ (Hµn MÆc Tö),... Häc sinh cÇn cã nh÷ng hiÓu biÕt trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn :
a) Néi dung vµ nghÖ thuËt cña c¸c t¸c phÈm th¬ ViÖt Nam thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 (chñ yÕu lµ th¬ míi l·ng m¹n) : thÓ th¬, ©m h−ëng, nhÞp ®iÖu, tõ ng÷, h×nh ¶nh, chñ ®Ò t− t−ëng, hoµn c¶nh s¸ng t¸c,...
Chó ý c¶ nh÷ng t¸c phÈm th¬ ®äc thªm (§©y mïa thu tíi, Th¬ duyªn, Tèng biÖt hµnh, ChiÒu xu©n,...).
b) KÜ n¨ng ph©n tÝch t¸c phÈm th¬ ®· häc.
2. Xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ bµi viÕt cña m×nh trªn c¸c ph−¬ng diÖn néi dung, c¸ch lµm vµ h×nh thøc tr×nh bµy.
VÒ néi dung : Liªn hÖ víi t¸c phÈm th¬ ®−îc häc trong phÇn V¨n häc ®Ó bæ sung, hoµn chØnh bµi viÕt.
VÒ c¸ch lµm : Liªn hÖ víi c¸c bµi §äc th¬, LuyÖn tËp thao t¸c lËp luËn ph©n tÝch (VÒ t¸c phÈm th¬) ®Ó nhËn ra −u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm trong c¸ch viÕt cña m×nh.
VÒ tr×nh bµy : Chó ý ch÷ viÕt, chÝnh t¶ vµ c¸ch trÝch dÉn,...
109