tð s¶n d©n téc, tÇng líp trÝ thøc tiÕp thu tð tðëng d©n chñ tð s¶n ch©u ¢u ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh? trong phong trµo yªu nðíc ë In-®«-nª-xi-a ®Çu thÕ kØ XX.
3 Phong trµo chèng thùc d©n ë Phi-lÝp-pin
Tõ gi÷a thÕ kØ XVI, Phi-lÝp-pin ®• trë thµnh thuéc ®Þa cña T©y Ban Nha. Trong |
||||
h¬n 300 n¨m ®« hé, thùc d©n T©y Ban Nha ®• ra søc khai th¸c c¸c ®ån ®iÒn, hÇm |
||||
má... ë Phi-lÝp-pin phôc vô c ho chÝnh quèc. §øng ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh lµ viªn |
||||
Toµn quyÒn ngðêi T©y Ban Nha. ViÖc cai trÞ c¸c tØnh còng n»m trong tay c¸c tæng |
||||
®èc ngðêi T©y Ban Nha . HÇu hÕt cð d©n ë ®©y theo ®¹o Thiªn Chóa do ngðêi T©y |
||||
Ban Nha truyÒn ®Õn. ChØ cã mét s è cð d©n ë phÝa nam (®¶o Min-®a-nao) theo ®¹o |
||||
Håi, nhðng l¹i bÞ ph©n biÖt ®èi xö rÊt tåi tÖ. Nh÷ng ®iÒu ®ã lµm chom©u thuÉn gi÷a |
||||
nh©n d©n Phi-lÝp-pin víi thùc d©n T©y Ban Nha ngµy cµng trë nªn gay g¾t. |
|
|||
N¨m 1872, nh©n d©n thµnh phè Ca-vi-t« næi dËy khëi nghÜa, h« vang khÈu hiÖu |
||||
“§¶ ®¶o bän T©y Ban Nha !”, tÊn c«ng vµo c¸c ®ån tró cña qu©n ®éi T©y Ban Nha, |
||||
lµm chñ Ca-vi-t« trong 3 ngµy. Cuèi cïng, cuéc khëi nghÜa thÊt b¹i, nh÷ng ngðêi |
||||
l•nh ®¹o bÞ b¾t vµ bÞ xö tö. |
|
|
|
|
Vµo nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XIX, ë Phi-lÝp-pin xuÊt hiÖn hai xu hðíng chÝnh |
||||
trong phong trµo gi¶i phãng d©n téc. |
|
|
|
|
|
Thø nhÊt lµ xu hðíng c¶i c¸ch cña H«-xª Ri-dan. |
|||
|
N¨m 1 892, H «-xª Ri-dan thµ |
nh lËp “Liªn minh |
||
|
Phi-lÝp-pin”, thu n¹p nhiÒ u trÝ t høc yªu nðíc, ®Þa chñ |
|||
|
vµ tð s¶n ti Õn bé cïng mét sè d©n nghÌo. Liªn minh |
|||
|
chñ trð¬ng tuyªn truyÒn, kh¬i dËy ý thøc d©n téc, ®Êu |
|||
|
tranh ®ßi quyÒn b×nh ®¼ng cho ngðêi Phi-lÝp-pin. |
|||
|
Thø hai lµ xu hðíng b¹o ®éng cña B«-ni-pha-xi-«. |
|||
|
Kh«ng t¸n thµnh ®ðê |
ng lè |
i c¶i c¸ch «n h |
oµ, |
|
th¸ng 7 - 1892, B«-ni-pha-xi-« t¸ch khá i Liªn |
minh |
||
|
Phi-lÝp-pin, thµnh lËp “Liªn hiÖp nh÷ng ngðêi con yªu |
|||
H×nh 10. H«-xª Ri-dan |
quý cña nh©n d©n” -viÕt t¾t lµ KATIPUNAN. |
|
||
(1861 -1896) |
|
|
|
|
20
Ngµy 2 8 - 8 |
- 1896, B«-ni- pha-xi-« ph¸ t |
|
||||
lÖnh khëi nghÜa víi khÈu hiÖu “Chi Õn th¾ng hay |
|
|||||
lµ chÕt !”, ®ðîc nh©n d©n |
hðëng øng nhiÖt liÖt. |
|
||||
Phong trµo kh¸ng chiÕn c |
hèng thùc d©n lan |
|
||||
réng toµn qu Çn ®¶o. T¹ i nhiÒu vïng gi¶i phã ng, |
|
|||||
chÝnh quyÒn nh©n |
d©n do KATIPUNAN |
l•nh |
|
|||
®¹o ®• ®ðîc thiÕt lËp |
, tiÕn hµ nh chia ruéng ®Êt |
|
||||
cho n« ng d©n, tiÕn tíi thµnh l Ëp nÒn céng hoµ. |
|
|||||
Sau ®ã, B«-ni-pha-xi-« bÞ s¸ t h¹i, KATIPUNAN |
|
|||||
tan r• (1897). |
|
|
|
|
|
|
Vµo lóc nµy, ®Õ quèc MÜ ®ang t×m c¸ch bµnh |
|
|
||||
|
H×nh 11. B«-ni-pha-xi-« |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
trðíng sang bê T©y |
Th¸i B ×nh Dð¬ng nªn |
®• |
|
(1863 -1897) |
||
kh«ng bá lì c¬ héi. Th¸ng 4-1898, MÜ g©y chiÕn |
|
|
||||
|
|
|||||
víi T©y Ban Nha dðíi danh nghÜa ñng hé cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n cña nh©n |
||||||
d©n Phi-lÝp-pin. Th¸ng 6 |
-1898, MÜ dùng A-ghi-nan-®« l ªn lµm Tæng thèng nðíc |
|||||
Céng hoµ Phi-lÝp-pin. Sau khi T©y Ban Nha thua trËn, qu©n MÜ ®æ bé chiÕm Ma-ni- |
||||||
la vµ nhiÒu n¬i trªn quÇn ®¶o. NghÜa qu©n Phi-lÝp-pin chuyÓn sang ®Êu tranh chèng |
||||||
MÜ x©m lðîc. Cuéc kh¸ng c hiÕn cña nh©n d©n Phi-lÝp-pin chèng MÜ diÔn ra trong |
||||||
t×nh tr¹ng kh«ng c© |
n søc , kÐo dµi ®Õn n¨m 1902 th× bÞ |
dËp t¾t . Tõ ®©y, |
||||
Phi-lÝp-pin trë thµnh thuéc ®Þa cña MÜ. |
|
|
|
|||
Cuéc khëi nghÜa n¨m 1896 ë Phi-lÝp-pin ®ðîc¸coi lµ cuéc c¸ch m¹ng mang tÝnh chÊt tð s¶n, chèng ®Õ quèc ®Çu tiªn ë §«ng Nam , ®¸nh dÊu sù thøc tØnh cña nh©n d©n Phi-lÝp-pin trong cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho Tæ quèc.
?-So s¸nh nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau gi÷a 2 xu hðíng ®Êu tranh ë Phi-lÝp-pin. -C¸ch m¹ng n¨m 1896 ë Phi-lÝp-pin diÔn ra nhð thÕ nµo ?
-¢m mðu vµ thñ ®o¹n cña MÜ ®èi víi Phi-lÝp-pin nhð thÕ nµo ?
21
4 Phong trµo ®Êu t ranh chèng thùc d©n Ph¸p c ña nh©n d©n Cam-pu-chia
Vµo nöa sau thÕ kØ X IX, trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh chiÕn tranh x©m lðîc ViÖt Nam, thùc d©n Ph¸p ®• tõng bðíc x©m chiÕm Cam-p u-chia vµ Lµo.
N¨m 1863, Ph¸p g©y ¸p lùc buéc vua Cam-pu-chia lµ N«-r«-®«m ph¶i chÊp nhËn quyÒn b¶o hé cña chóng. S au khi g¹t bá ¶nh hðëng cña Xiªm ®èi v íi triÒu ®×nh Phn«m Pªnh, Ph¸p buéc vua N«-r«-®«m kÝ HiÖp ðíc 1884, biÕn Cam-pu-chia thµnh thuéc ®Þa cña Ph¸p.
¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p ®• g©y nªn nçi bÊt b×nh tronghoµng téc vµ c¸c tÇng líp nh©n d©n. NhiÒu cuéc khëi nghÜa chèng thùc d©n Ph¸p diÔn ras«i næi trong c¶ nðíc.
Më ®Çu lµ cuéc khëi nghÜa lín cña Hoµng th©n Si-v«-tha, kÐo dµi h¬n 30 n¨m (1861 -1892).
Si-v«-tha lµ em cïng cha kh¸c mÑ víi N«-r«-®«m. BÊt b×nh vÒ th¸i ®é nhu nhðîc cña triÒu ®×nh ®èi víi qu©n Xiªm vµ qu©n Ph¸ p, «ng ®· tËp hîp ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d ©n næi dËy khëi ng hÜa, tÊn c «ng th¼ng vµo qu©n Ph¸p ë cè ®« U-®«ng vµ Phn«m Pªnh, më rén g ®Þa bµn h o¹t ®éng. §Õn th¸ng 10 -1892, «ng qua ®êi v× bÖnh nÆng ; sau ®ã phong trµo suy yÕu dÇn vµ tan r·.
Cuéc khëi nghÜa cña A-cha Xoa (1863 -1866) diÔn ra ë c¸c tØnh gi¸p víi biªn giíi ViÖt Nam, ®• g©y cho thùc d©n Ph¸p nhiÒu tæn thÊt to lín.
Ban ®Çu, A-cha Xoa tham gia phong trµo cña Si-v«-tha. Do phong trµo nµy bÞ ®µn ¸p, «n g vµ nhiÒu n ghÜa qu©n ph¶i l¸nh s ang ViÖt Nam - ë vïng Ch©u §èc, TÞnh Biªn. Nh©n d©n ViÖt Nam s½n s µng gióp ®ì A-cha Xoa chèng Ph¸p.
Tõ vïng nói ThÊt S¬n, A-cha Xoa lÊy Ch©u §èc, Hµ Tiªn lµm bµn ®¹p tÊn c«ng qu©n Ph¸p ë Cam-pu-chia. N¨m 1864, cã lÇn nghÜa qu©n ®· chiÕm ®ðîc tØnh Cam-pèt vµ ¸p s¸t Phn«m Pªnh. Ho¹t ®éng cña nghÜa qu©n trong c¸c n¨m 1864 - 1865 cµng m¹nh mÏ. Biªn giíi ViÖt Nam - Cam-pu-chia trë thµnh vïng c¨ncø cho cuéc khëi nghÜa cñaA-cha Xoa. Ngµy 19-3 -1866, do bÞ thð¬ng nÆng, A-cha Xoa bÞ Ph¸p b¾t.
22
Cuéc khëi nghÜa cña Pu-c«m-b« (1866 -1867) kh«ng chØ thÓ hiÖn tinh thÇn anh dòng, bÊt khuÊt cña nh©n d©n Cam-pu-chia mµ cßn lµ biÓu tðîng vÒ liªn minh chiÕn ®Êu cña nh©n d©n hai nðíc ViÖt Na m vµ Cam-pu-chia trong cuéc ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p x©m lðîc.
|
Pu-c«m-b« lµ nhµ sð cã uy tÝn trong nh©n d©n, tõng l¸nh n¹n ë Nam Lµo |
||
|
trong 17 n¨m. N¨m 1866, «ng ph¸t ® éng cuéc khëi nghÜa chèng Ph¸p vµ |
||
|
lËp c¨n cø ë T©y Ninh. N |
ghÜa qu© n gåm ngðêi K h¬-me, ngð êi Ch¨m, |
|
|
ngðêi Xtiªng, ngðêi Kinh. Trð¬ng Q uyÒn (con Trð¬ng §Þnh) vµ Vâ Duy |
||
|
Dð¬ng (Thiª n hé Dð¬ng) |
®· liªn k Õt víi nghÜa qu©n P u-c«m-b« ®¸nh |
|
|
Ph¸p. Khi lùc lðîng lín m¹nh, Pu-c«m -b« tiÕn qu©n vÒ nðíc, ki Óm so¸t |
||
|
Pa-man, tÊn c«ng U-®«ng (17 -12 -1866). Nh©n d©n ViÖt Nam ë ba tØnh |
||
|
miÒn T©y Nam K× thðêng xuyªn cun g cÊp lð¬ng thùc, vò khÝ cho nghÜa |
||
|
qu©n. Ngµy 3 -12 -1867, Pu-c«m-b« hi sinh trong chiÕn ®Êu. |
||
|
|
|
|
? |
|
-Tr×nh bµy diÔn biÕn chÝnh c¸c cuéc khëi nghÜa chèng thùc d©n Ph¸p cña nh©n d©n |
|
|
|
Cam-pu-chia. |
|
|
|
|
|
Nh©n d©n hai nðí c ViÖt Nam vµ Cam-pu-chia ®· ®oµn kÕt chiÕn ®Êu nhð thÕ nµo trong- c¸c cuéc khëi nghÜa cña A-cha Xoa vµ Pu-c«m-b« ?
5Phong trµo ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p cña nh©n d©n Lµo ®Çu thÕ kØ XX
Khi tiÕn hµnh x©m lðîc ViÖt Nam vµCam-pu-chia, thùcd©n Ph¸p ®• tÝnh ®Õn viÖc th«n tÝnh Lµo. N¨m 1865, nhiÒu ®oµn th¸m hiÓmngðêi Ph¸p ®i ngðîc s«ng Mª C«ng lªn thðîng nguån ®Ó th¨m dß kh¶ n¨ng x©m nhËp Lµo, g©y søc Ðp buéc triÒu ®×nh Lu«ng Pha-bang ph¶i c«ng nhËn nÒn thèng trÞ cña Ph¸p. TiÕn hµnh ®µm ph¸n víi Xiªm, Ph¸p ®¹t ®ðîc HiÖp ðíc 1893, theo ®ã ChÝnh phñ Xiªm thõa nhËn uyÒnq cai trÞ cña Ph¸p ë Lµo. Nhð vËy, Lµo thùc sù biÕnthµnh thuéc ®Þa cña Ph¸p tõ n¨m 1893.
Ngay tõ ®Çu thÕ kØ XX, nh©n d©n Lµo ®• tiÕn hµnh nhiÒu cuéc ®Êu tranh bÊt khuÊt trªn toµn l•nh thæ ®Ó chèng l¹i ¸ch n« dÞch tµn b¹o cña thùc d©n Ph¸p. Më ®Çu lµ cuéc khëi nghÜa cña nh©n d©n L µo (1901 - 1903) dðíi sù chØ huy cña Pha-ca-®uèc. Phong trµo ®• ph¸t triÓn nhanh chãng, gi¶i phãng Xa-van-na-khÐ t, më réng ho¹t ®éng sang c¶ vïng biªn giíi Lµo -ViÖt.
23
Cuéc khëi nghÜ a trªn cao nguyªn B«-l«-ven, do Ong KÑo, Com-ma-®am chØ huy, næ ra n¨m 1901 vµ kÐo dµi ®Õn n¨m 1937.
C¸c cué c khëi nghÜ a chèng t hùc d© n Ph¸ p cña nh© n d©n ba nðíc §«ng Dð¬ng cuèi thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX mÆc dï diÔn ra rÊt s«i næi, quyÕt liÖt, thÓ hiÖn tinh thÇn ®Êu tra nh bÊt khuÊt v× ®éc lËp tù do cña mçi d©n téc, song ®Òu thÊt b¹i. Nguyª n nh©n lµ do c¸c p hong trµo nµy ®Òu mang tÝnh tù ph¸t, thiÕu ®ðêng lèi ®óng vµ thiÕu tæ c høc m¹nh. Nh÷ng cuéc khëi nghÜa ®ã ®• thÓ hiÖn tinh thÇn yªu nð íc vµ t×nh ®oµ n kÕt cña nh©n d©n ba nðíc § «ng D ð¬ng trong cuéc ®Êu tranh chè ng thùc d©n Ph¸p.
?
Vµo gi÷a thÕ kØ X IX, còng nhð c¸c nðíc ë §«ng Nam ¸, Vð¬ng quèc Xiªm ®øng trðíc sù ®e do¹ x©m nhËp cña th ùc d©n p hð¬ng T©y, nhÊt lµ Anh vµ Ph¸p. TriÒu ®¹i Ra-ma, ®ðîc th iÕt lËp n¨m 1752, the o ®uæi chÝnh s¸ch ®ãng c öa, ng¨n c¶n thð¬ng nh©n vµ gi¸o sÜ phð¬ng T©y vµo Xiªm. § Õn thêi vua M «ng-kót (Ra-ma IV, trÞ v× tõ n¨m 1851 ®Õn n¨m 1868) chñ trð¬ng më cöa bu«n b¸n víi bªn ngoµi, lîi dông sù kiÒm chÕ lÉn nhau gi÷a c¸c nðíc tð b¶ n ®Ó b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cña ®Êt nðíc.
Ra-ma IV lµ vua Xiªm ® Çu tiªn giái tiÕng Anh, tiÕng Latinh, nghiªn cøu |
||
vµ tiÕp thu nÒn v¨n minh phð¬ng T©y, tiÕp xóc víi c¸c nhµ truyÒn gi¸o |
||
¢u -MÜ vµ ®Æc biÖt chó ý ®Õn ®ðêng lèi ®èi ngo¹i cña Vð¬ng quèc. |
|
|
N¨m 1868, Chu-la-long-c on lªn ng«i (Ra-ma V, trÞ v× tõ n¨m 1868 ®Õn n¨m |
||
1910). Lµ ngðêi uyªn b¸c, hÊp thô v¨n ho¸ phð¬ng T© y, tiÕp nèi chÝnh s¸ch c¶i |
||
c¸ch c ña vua c ha, «ng ra lÖnh xo¸ bá hoµn toµn chÕ ®é n« lÖ v× nî, gi¶i phãng |
||
ngðêi lao ®éng ®Ó hä ®ðîc |
tù do lµ m ¨n sinh sèng ; ®ång thêi, xo¸ bá cho |
n«ng |
d©n nghÜa vô lao dÞch 3 t |
h¸ng trªn c¸c c«ng trðêng nhµ nðíc, gi¶m nhÑ |
thuÕ |
ruéng. Nh÷ng biÖn ph¸p t |
rªn ®• c ã t¸c dông tÝch cùc ®èi v íi s¶n xuÊt n«ng |
|
nghiÖp : n©ng ca o n¨ng suÊt lóa, t¨ng nhanh lðîng g¹o xuÊt khÈu ; viÖc xuÊt |
khÈu |
|
gç tÕch còng ®ðîc ®È y m¹nh. |
|
|
24
|
|
Lðîng g¹o xuÊt khÈu n¨m 1885 lµ 22,5 v¹n tÊn, n¨m 1890 lµ 48 v¹n tÊn, |
|||
|
|
n¨m 1895 lµ 46,5 v¹n tÊ n, n¨m 1900 lµ 50 v¹ n tÊn. Lðîng gç xuÊt khÈu |
|||
|
|
trong 10 |
n¨m (1885 - 1895) t¨ng gÊp 4 lÇn, tõ 1 |
5,2 ngh×n tÊ n lª n |
|
|
|
61,3 ngh×n tÊn. |
|
||
Nhµ nðíc khu yÕn khÝch tð nh©n bá vèn kinh doanh c«ng |
thð¬ng nghiÖp, x©y |
||||
dùng nhµ m¸y xay x¸t lóa g¹o, nhµ m¸y cða, më hiÖu bu«n b¸n vµ ng©n hµng. |
|||||
|
|
N¨m 1890, ë B¨ng Cèc cã 25 nhµ m ¸y xay x¸t, 4 nhµ m¸y cða, ®ðêng xe |
|||
|
|
®iÖn ®ðîc x©y dùng sím nhÊt §«ng Nam ¸ (1887). |
|
||
N¨m 1892, Ra-ma V ®• tiÕn hµnh hµng lo¹t c¶i c¸ch theo khu«n mÉu c¸c nðíc |
|||||
phð¬ng T©y vÒ hµnh chÝnh, tµi c hÝnh, qu©n sù, gi¸o dôc..., t¹o cho nðíc Xiªm mét |
|||||
bé mÆt míi, ph¸t triÓn theo hðíng tð b¶n chñ nghÜa. |
|
||||
|
|
Víi chÝnh s¸ch c¶i c¸ch hµnh chÝnh, vua vÉn lµ ngðêi cã quyÒn lùc tèi cao, |
|||
|
|
song bªn c¹nh vua cã Héi ®ång Nhµ nðíc, ®ãng vai trß lµ c¬ quan tð vÊn, |
|||
|
|
khëi th¶o luËt ph¸p, ho¹t ®éng gÇn nhð mét nghÞ viÖn. Bé m¸y hµnh ph¸p |
|||
|
|
cña triÒu ®×nh ®ðîc thay b»ng Héi ®ång ChÝnh phñ, gåm 12 bé trðëng, do |
|||
|
|
c¸c hoµng th©n d u häc ë p hð¬ng T©y vÒ ®¶m nhiÖm. HÖ thèng toµ ¸n, |
|||
|
|
trðêng häc ®Òu ®ðîc tæ chøc l¹i theo kiÓu ch©u ¢u. Qu©n ®éi ®ðîc trang bÞ |
|||
|
|
vµ huÊn luyÖn theo phð¬ng ph¸p hiÖn ®¹i. Tð b¶n nðíc ngoµi ®ðîc phÐp |
|||
|
|
®Çu tð kinh doanh ë Xiªm... |
|
||
Ra-ma V ®Æc biÖt quan t©m ®Õn h o¹t ®éng ngo¹i gi ao. Nhê chÝnh s¸ch ngo ¹i |
|||||
giao mÒm dÎo, nðíc Xiªm võa lîi dông vÞ trÝ nðíc “®Öm” gi÷a hai thÕ lùc ®Õ quèc |
|||||
Anh - Ph¸p, võa c¾t |
nhðîng mét sè vïng ®Êt phô thuéc (vèn lµ l•nh thæ cña |
||||
Cam-pu-chia, Lµo vµ M• Lai) ®Ó gi÷ g×n chñ quyÒn c ña ®Êt nðíc. Nhê vËy, Xiªm |
|||||
kh«ng bÞ biÕn thµnh thuéc ®Þa nhð c¸c nðíc t rong khu vùc, mµ vÉn gi÷ ®ðîc ®éc |
|||||
lËp, mÆc dï chÞu nhiÒu lÖ t huéc vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ o Anh vµ Ph¸p. |
|||||
|
|
|
|
||
|
? |
|
-Tr×nh bµy c¸c biÖn ph¸p c¶i c¸ch cña Ra-ma V. |
|
|
|
|
|
-Nh÷ng c¶i c¸ch cña Ra-ma V cã ý nghÜa nhð thÕ nµo ®èi víi sù ph¸t triÓn |
||
|
|
|
|||
|
|
|
cña Xiªm ? |
|
|
25
|
|
|
$ 0 !& & * |
|
|
|
1. |
Nªu nh ÷ng nÐt chÝnh vÒ t×nh h×nh c¸c nðíc §«ng Nam |
¸ vµo cuèi |
||||
|
|
|
thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX. |
|
|
|
2. |
Em cã nhËn xÐt g× vÒ h×nh thøc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc ë §«ng |
|||||
|
|
|
Nam ¸ cuèi thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX ? |
|
|
|
3. |
V× sao Xiªm lµ nðíc duy nhÊt trong khu vùc §«ng Nam |
¸ kh«ng trë |
||||
|
|
|
thµnh thuéc ®Þa cña c¸c nðíc phð¬ng T©y ? |
|
|
|
Bµi 5 Ch©u phi vµ khu vùc MÜ latinh
(ThÕ kØ XIX - ®Çu thÕ kØ XX)
NÕu trong thÕ kØ XVIII, thÕgiíi chøng kiÕn sù th¾ng thÕ cña chñ nghÜa tð b¶n ®èi víi chÕ ®é phong kiÕnth× thÕ kØ XIXlµ thÕ kØ ®Èy m¹nh x©mchiÕm thuéc ®Þa cña c¸c nðíc tð b¶n ¢u -MÜ. Còng nhð ch©u ¸, c¸c nðíc ch©u Phi vµ khu vùc MÜ Latinh kh«ng tho¸t khái c¬n lèc x©m lðîc ®ã. Nh©n d©n c¸c d©n téc ë ®©y ®•liªn tôc næi dËy ®Êutranh chèngchñ nghÜa thùc d©n, gi¶i p hãng d©n téc, tiªu biÓu lµ p hong trµo ë An-giª-ri, Ai C Ëp, Xu-®¨ng, £-ti-«-pi-a... (ch©u Phi) ; ë Ha-i-t i, Mª-hi-c«, ¸c-hen-ti-na...
(khu vùc MÜ Latinh).
1 Ch©u Phi
Ch©u Phi lµ mét lôc ®Þa lín, giµu tµi nguyªn thiªn nhiªn, lµ mét trong nh÷ng c¸i n«i cña v¨n minh nh© n lo¹i. Trðíc khi t hùc d©n ch©u ¢u x©m chiÕm vµ ph©n chia ch©u Phi, phÇn lín nh©n d©n ë ®©y ®• biÕt dïng ®å s¾t. NghÒ dÖt vµ nghÒ gèm ph¸t triÓn, nghÒ ch¨n nu«i vµ trång trät phæ biÕn. Nhðng b¾t ®Çu tõ gi÷a thÕ kØ XIX, cuéc sèng yªn æn, tµi nguyªn phong phó vµ nÒn v¨n ho¸ l©u ®êi cña hä ®• bÞ thùc d©n ch©u ¢u x©m ph¹m, ph¸ ho¹ i, cðíp bãc. §Æc biÖt vµo nh÷ng n¨m 70, 80 cña thÕ kØ XIX, sau khi hoµn thµnh kªnh ®µo Xuy-ª, c¸c nðíc tð b¶n phð¬ng T©y ®ua nhau x©u xÐ ch©u Phi.
26
N¨m 1882, sau cuéc c¹nh tranh quyÕt liÖt víi Ph¸p, Anh ®éc chiÕm Ai CËp, kiÓm so¸t kªnh ®µo Xuy-ª. TiÕp ®ã, Anh chiÕm Nam Phi, T©y Ni-giª-ri-a, Bê BiÓn Vµng , Gam-bi-a (T©y Phi) , K ª-ni-a, U-gan-®a , X«-ma-l i, §«ng Xu-®¨ng, mét phÇn §«ng Phi...
Ph¸p ®øng thø hai trong viÖc x©m chiÕm thuéc ®Þa c h©u Phi (sau Anh) , gåm mét phÇn T©y Phi, miÒn XÝch ®¹o ch©u Phi, Ma-®a-ga-xca, mét phÇn X«-ma-li, An-giª-ri, Tuy-ni-di, Xa-ha-ra.
§øc chiÕm Ca-m¬-run, T«-g«, T©y Nam Phi, Tan-da-ni-a. BØ lµm chñ phÇn lín C«ng-g«.
Bå §µo Nha giµnh ®ðîc M«-d¨m-bÝch, ¡ng-g«-la vµ mét phÇn Ghi-nª.
§Õn ®Çu thÕ kØ XX, viÖc p h©n chia thuéc ®Þa gi÷a c¸c ®Õ quèc ë ch©u Phi c¨n b¶n ®• hoµn thµnh.
ChÕ ®é cai trÞ hµ kh¾ c cña chñ nghÜa thùc d© n ®• lµm bïng lªn ngän löa ®Êu tranh giµnh ®éc lËp cña nh©n d©n ch©u Phi.
H×nh 12. Lðîc ®å thuéc ®Þa cña c¸c nðíc ®Õ quèc ë ch©u Phi ®Çu thÕ kØ XX |
|
ë An-giª-ri, cuéc khëi nghÜa cña ¸p-®en Ca-®e kÐo dµi tõ n¨m 1830 ®Õ n n¨m 1847, |
|
thu hót ®«ng ®¶o nh©n d©n tham gia ®Êu tranh. |
Thùc d©n Ph¸p ph¶ i mÊt hµ ng chôc |
n¨m míi chinh phôc ®ðîc nðíc nµy. |
|
27
ë Ai CËp, n¨m 1879 mét sè trÝ thøc vµ sÜ qua n yªu nðíc ®• thµnh lËp tæ chøc chÝnh trÞ bÝ mËt “Ai CËp trΔ, ®Ò ra nh÷ng c¶i c¸ch mang tÝnh chÊt tð s¶n, do §¹ i t¸ ¸t-mÐt A-ra-bi l•nh ®¹o. C¸c nðíc ®Õ quèc ph¶i can thiÖp m¹nh míi ng¨n c hÆn ®ðîc cuéc ®Êu tranh yªu nðíc cña nh©n d©n Ai CËp (1882).
ë Xu-®¨ng, ngay tõ n¨m 1882 thùc d©n Anh ®• vÊp ph¶i sù kh¸ng cù m¹nh mÏ cña nh©n d©n dðíi sù l •nh ®¹o c ña nhµ truyÒn gi¸ o trÎ Mu-ha-mÐt ¸t-mÐt. N¨m 1 898, thùc d©n Anh ®ðîc c¸c nðíc ®Õ quèc kh¸c gióp ®ì, bao v©y Xu-®¨ng, g©y ra mét cuéc th¶m s¸t ®Ém m¸u ; phong trµo ®Êu tranh ë ®©y thÊt b¹ i.
Næi bËt trong cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ch©u Phi chèng thùc d©n phð¬ng T©y lµ cuéc kh¸ng chiÕn chèng ngo¹i x©m cña nh©n d©n £-ti-«-pi-a. N¨m 1889, thùc d©n I-ta-li-a tiÕn s©u vµo néi ®Þa, ®¸nh chiÕm mét sè vïng ë £-ti-«-pi-a, nhðng chóng ®• vÊp ph¶i sù kh¸ng cù quyÕt liÖt cña nh©n d©n. Ngµy 1 -3 -1896, qu©n I- ta-li-a th¶m b¹i ë A-dua. Qu©n ®éi £-ti-«-pi-a mÆc dï bÞ tæn thÊt nÆng, song ®• b¶o vÖ ®ðîc nÒn ®éc lËp cña Tæ quèc. Cïng víi £-ti-«-pi-a, Li-bª-ri-a lµ nðíc gi÷ ®ðîc ®éc lËp ë ch©u lôc nµy trðíc sù x©m chiÕm cña c¸c nðíc thùc d© n phð¬ng T©y håi cuèi thÕ kØ XIX -®Çu thÕ kØ XX.
Nh×n chung, phong trµ o ®Êu tranh chèng thùc d©n cña nh©n d©n ch©u Phi tuy diÔn ra s«i næi, thÓ hiÖn tinh thÇn yªu nðíc, nhðng do tr×nh ®é tæ chøc thÊp, lùc lðîng chªnh lÖch, nªn bÞ thùc d©n phð¬ng T©y ®µn ¸p. Cuéc ®Ê u tranh gi¶i phãng d©n téc ë ch©u Phi vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn trong thÕ kØ XX.
?
2 Khu vùc MÜ Latinh
Khu vùc MÜ Latinh lµ mét béphËn l•nh thæ réng lín cña ch©u MÜ, gåm mét hÇnp B¾c MÜ, toµn bé Trung MÜ, Nam MÜvµ nh÷ng quÇn ®¶o thuéc vïng biÓn Ca-ri-bª.
Tõ thÕ kØ XVI, XVII, ®a sè c¸c nðíc MÜ Latinh lÇn lðît biÕn thµnh thuéc ®Þa cña T©y Ban Nha vµ Bå §µo Nha. Chñ nghÜa thùc d©n thiÕt lËp ë ®©y chÕ ®é thèng trÞ rÊt ph¶n ®éng, g©y ra nhiÒu téi ¸c d• man, tµn khèc. V× vËy, cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc cña nh©n d©n MÜ Latinh diÔn ra quyÕt liÖt vµ nhiÒu nðíc giµnh ®ðîc ®éc lËp ngay tõ ®Çu thÕ kØ XIX .
28
N¨m 1791, ë Ha-i-ti bïng næ cuéc ®Êu tranh lín cña ngðêi da ®en dðíi sù l•nh ®¹o cña Tót-xanh Lu-vÐc -tuy-a. N¨m 1804, cuéc ®Êu tranh giµnh ®ðîc th¾ng lîi. Ha-i-ti trë t hµnh nðíc céng hoµ da ®en ®Çu tiªn ë MÜ Latinh. Tuy nhiªn, nÒn ®éc lËp cña Ha-i-ti x¸c lË p chða ®ðîc bao l©u th× qu©n Ph¸p trë l¹i ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa, b¾t gi÷ Lu-vÐc-tuy-a, phôc håi nÒn thèng trÞ thùc d©n. MÆc dï thÊt b¹i, cuéc khëi nghÜa ë Ha-i-t i ®• cã tiÕ ng vang lín, cæ vò m¹nh mÏ p hong trµo gi¶i ph ãng d©n téc ë MÜ Lat inh. Nèi tiÕp Ha-i-ti, nhiÒu cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp kh¸c ®• næ ra ; nÒn céng hoµ ra ®êi ë mét lo¹t nðíc trong khu vùc : ¸c-hen-ti-na n¨m 1816, Mª-hi-c« vµ Pª-ru n¨m 1821... Nhð vËy, qua 2 thËp niªn ®Çu thÕ kØ XIX ®Êu tranh quyÕt liÖt, c¸c quèc gia ®éc lË p ë MÜ Lat inh lÇn lðît h×nh thµnh. ChØ cßn mét vµi vïng ®Êt nhá nhð Guy-a-na, ®¶o Cu-ba, ®¶o Pu-Ðc-t« Ri-c«, quÇn ®¶o ¡ng-ti... vÉn cßn trong t×nh tr¹ng thuéc ®Þa. §©y lµ th¾ng lîi to lín cña nh©n d©n MÜ Latinh trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n ch©u ¢u.
H×nh 13. Lðîc ®å khu vùc MÜ Latinh ®Çu thÕ kØ XIX
29