Phan Béi Ch©u cïng c¸c ®ång chÝ cña «ng thµnh lËp Héi Duy t©n, chñ trð¬ng ®¸nh |
|||||||||||
®uæi giÆc Ph¸p, giµnh ®éc lËp, thiÕt lËp mét chÝnh thÓ qu©n chñ lËp hiÕn ë ViÖt Nam. |
|||||||||||
§Ó chuÈn bÞ, Héi Duy t©n tæ chøc phong trµo §«ng du, ®ða thanh niªn sang häc tËp |
|||||||||||
t¹i c¸c trðêng cña NhËt B¶n. |
|
|
|
|
|
|
|||||
Th¸ng 8 |
- 1908, ChÝ nh p hñ NhËt |
B¶n c©u |
|
||||||||
|
|||||||||||
kÕt víi thùc d©n Ph¸p ë §«ng Dð¬ng, trôc xu |
Êt |
|
|||||||||
sè l ðu h äc sinh ViÖt Nam |
, kÓ c¶ thñ lÜn |
h |
|
||||||||
Phan Bé i Ch© u. Phong trµo §«ng du |
|
tan r• . |
|
||||||||
Phan Béi Ch©u vÒ |
Trung |
|
Quèc, |
råi sang |
|
||||||
Th¸i Lan nð¬ng n¸u chê thêi. |
|
|
|
|
|
||||||
Cuéc C ¸ch m ¹ng T© n Hîi (1911) ë |
Trun g |
|
|||||||||
Quèc næ ra, triÒu ®×nh M•n Thanh bÞ |
|
l Ët ®æ, |
|
||||||||
ChÝnh phñ D©n quèc ®ðîc thµnh lËp, thi |
hµnh |
|
|||||||||
hµng lo¹t chÝnh s¸ch d©n chñtiÕn bé. Phan Béi Ch©u |
|
||||||||||
tõ Th¸i Lan quay trë l¹i Trung Quèc. |
|
|
|
|
|||||||
Th¸ng 6 _ 1912, t¹i Qu¶ngCh©u (TrungQuèc), |
|
||||||||||
«ng tËp hîp nh÷ng ngðêi c ïng chÝ hðíng cßn ë |
|
||||||||||
H×nh 71. Phan Béi Ch©u |
|||||||||||
nðíc ngoµi vµ mét s |
è míi tõ trong nðíc sang |
||||||||||
(1867 -1940) |
|||||||||||
(kho¶ng h¬n 100 ngðêi), t |
uyªn bè gi¶i t¸n |
|
|||||||||
|
|
||||||||||
Duy t©n héi, thµnh lËp ViÖt Nam quang phôc héi. Héi kh¼ng ®Þnh t«n chØ duy nhÊt |
|||||||||||
lµ : “§¸nh ®uæi giÆc Ph¸p, kh«i phôc nðíc ViÖt Nam, thµnh lËp nðíc Cénghoµ D©n |
|||||||||||
quèc ViÖt Nam”. |
|
|
|
|
|
|
|
||||
§Ó g©y tiÕng vang trong nðíc , thøc tØnh ®ång bµo, Héi ®• cö ngðêi bÝ mËt vÒ |
|||||||||||
nðíc ®Ó trõ khö nh÷ng tªn thùcd©n ®Çu sá, kÓ c¶ Toµn quyÒn An-be Xa-r« vµ nh÷ng |
|||||||||||
tay sai ®¾c lùc cña chóng. Ho¹t ®éng cña ViÖt Nam Quang phôc héi trong buæi ®Çu |
|||||||||||
®• ®¹t ®ðîc m ét sè kÕ t qu¶ nhÊt ®Þnh, khuÊy |
®éng ®ðîc dð luËn trong vµ ngoµi |
||||||||||
nðíc. Nhðng thùc d©n Ph¸p nh©n ®ã cµng t¨ng cðêng khñng bè, nhiÒu ngðêi bÞ b¾t |
|||||||||||
vµ bÞ giÕt. Ngµy 24 |
-12 -1913, Phan Béi Ch©u bÞ giíi qu©n phiÖt Trung Quèc b¾ t |
||||||||||
giam ë nhµ tï Qu¶ng §«ng. C¸ch m¹ng ViÖt Nam tr¶i qua nh÷ng ngµy khã kh¨n. |
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
||||||
|
? |
|
Nªu nh÷n g sù kiÖn |
|
chøn g m inh Phan Béi Ch©u chñ tr ð¬ng gi¶i phãng d©n téc |
||||||
|
|
|
theo khuynh hðíng tð s¶n b»ng phð¬ng ph¸p b¹o ®éng. |
||||||||
|
|
|
|||||||||
141
2 Phan Ch©u Trinh vµ xu hðíng c¶i c¸ch
Phan Ch©u Trinh quª ë phñTamK×, tØnh Qu¶ng Nam. ¤ng lµ ngðêi sím tiÕp thu nh÷ng tð tðëng tiÕn bé, chñ trð¬ng cøu nðíc b»ng biÖn ph¸p c¶i c¸ch nhð n©ng cao d©n trÝ, d©n quyÒn, dùa vµo P h¸p ®Ó ®¸nh ®æ ng«i vua vµ bän phong kiÕn hñ b¹i, xem ®ã nhð lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó giµnh ®éc lËp.
Tõ n¨m1906, Phan Ch©u Trinh vµ nhãmsÜ phu tiÕn bé ë Qu¶ng Nam nhð Huúnh Thóc Kh¸ng, TrÇn Quý C¸p, Ng« §øc KÕ më cuéc vËn ®éngDuy t©n ë Trung K×.
Trªn lÜnh vùc kinh tÕ, c¸c «ng chó ý ®Õn viÖc cæ ®éng chÊn hðng thùc nghiÖp, lËp héi kinh doanh.
T¹i Qu¶ng Nam ®· xuÊt hiÖn Qu¶ng Nam hiÖp thð¬ng c«ng ti. T¹i Hµ Néi, NguyÔn QuyÒn vµ Hoµng T¨ng BÝ më c «ng ti §«ng Thµnh Xð ¬ng. ë NghÖ An, Ng« §øc KÕ lËp ra Triªu Dð¬ng thð¬ng qu¸n. ë Phan ThiÕt cã c«ng ti Liªn Thµnh.
Ngoµi viÖc lËp héi bu«n, c ¸c sÜ phu c¶i c¸ch cßn chó ý ph¸t triÓn nghÒ lµm vðên, nghÒ thñ c«ng. Ngay t¹i quª nhµ, Phan Ch©u Trinh ®• thµnh lËp “ n«ng héi”, chuyªn viÖc san ®åi trång quÕ, hå tiªu..., më lß rÌn, xðëng méc...
ViÖc më trðêng d¹y häc theo lèi míi còng ®ðîc quan t©m.
C¸c trðêng nµy ®ðîc thµnh lËp ë nhiÒu n¬i, d¹y |
ch÷ Quèc ng÷, d¹y c¸c |
||
m«n häc míi, thay thÕ cho |
Tø thð, Ngò ki |
nh |
cña Nho häc . R iªng ë |
Qu¶ng Nam, cã 4 trðêng lín lµ Diªn Pho ng, Phðíc B× nh, Phó L©m vµ |
|||
Qu¶ng Phðíc, mçi trðêng trung b×nh cã tõ 70 ®Õn 80 häc sinh, trðêng ®«ng |
|||
nhÊt cã tíi 200 häc sinh. |
|
|
|
Mét ho¹t ®éng ®éc ®¸o kh¸c lµ cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch trang phôc vµ lèi sèng. |
|||
Phan Ch©u Trinh c ïng c¸c céng sù cña m×nh vËn ®éng nh©n d© n c¾t tãc |
|||
ng¾n, mÆc ¸o ng¾ n víi c ¸c kiÓu quÇn ¸o “¢u |
ho¸”, may b»ng v¶i néi. |
||
Nh÷ng hñ tôc phong kiÕn bÞ lªn ¸n m¹nh mÏ. |
|
|
|
Tð tðëng Duy t©n khi ®i vµo quÇn chóng ®• vðît qua khu«n khæ «n hoµ, biÕn thµnh cuéc ®Êu tra nh quyÕt liÖt, ®iÓn h×nh lµ pho ng trµo chèng thuÕ n¨m 1908 ë Trung K×.
142
Phong trµo Duy t©n lµ mét cuéc vËn ®éng yªu nðíc cã néi dung chñ yÕu lµ c¶i c¸ch vÒ v¨n ho¸ -x• héi, g¾n liÒ n víi viÖc gi¸o dôc lßng yª u nðíc, ®Êu tranh cho d©n téc tho¸t khái ¸ch thèng trÞ ngo¹i x©m. Phong trµo ®ang ph¸t triÓn s©u réng th× bÞ thùc d©n Ph¸p ®µn ¸p d÷ déi. N¨m 1908, Phan Ch©u Trinh bÞ b¾t vµ chÞu møc ¸n tï 3 n¨m ë C «n §¶o. N¨m 1911, chÝnh quyÒn thùc d©n ®ða «ng s ang Ph¸p. Suèt nh÷ng n¨m sèng ë Pa-ri, Phan Ch©u Trinh vÉn theo ®ðêng lèi c¶i c¸ch, kªu gäi thùc hiÖn d©n quyÒn,? c¶i thiÖn d©n sinh.
3§«ng Kinh nghÜa thôc. Vô ®Çu ®éc binh sÜ Ph¸p ë Hµ Néi vµ nh÷ng ho¹t ®éng cuèi cïng cña nghÜa qu©n Yªn ThÕ
Trong khi Phan Béi Ch©u ®ang ®Èy m¹nh cuéc vËn ®éng vò trang gi¶i phãng d©n téc vµ c¸c tØnh Trung K× ®ang s«i sôc víi cuéc vËn ®éng Duy t©n, ë Hµ Néi c¸c sÜ phu tiÕn bé nhð Lð¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn... cïng nhau më mét trðêng häc tð, lÊy tªn l µ §«ng Kinh nghÜa thôc. Trðêng b¾t ®Çu ho ¹t ®éng tõ th¸ng 3 -1907. §©y lµ mét kiÓu trðêng häc ®ðîc x©y dùng theo m« h×nh cña NhËt B¶n, xuÊt hiÖn tõ thêi Duy t©n Minh TrÞ.
Néi dung häc bao gåm c¸c m«n LÞch sö, §Þa lÝ, C¸ch trÝ, VÖ sinh... Trðêng cßn tæ chøc biªn so¹n, dÞch thuËt mét sè s¸ch b¸o thÊm ®ðîm tinh thÇn duy t©n vµ yªu nðíc. Ngoµi viÖc gi¶ng d¹y c hÝnh thøc, nhµ trðêng cßn tæ chøc nh÷ng buæi d iÔn thuyÕt, b ×nh v¨n ®Ó cæ ® éng häc ch÷ Quèc ng÷, h« hµo më héi kinh doanh c«ng thð¬ng, kÞch liÖt lªn ¸n bän quan l¹i hñ b¹i, chèng viÖc häc vµ thi cö theo lèi cò, bµi trõ mª tÝn, hñ tôc... C¸c buæi b×nh v¨n cßn lµ c¬ héi giíi thiÖu c«ng khai th¬ v¨n yªu nðíc, kªu gäi ®oµn kÕt ®Êu tranh.
Kh«ng bã hÑp trong ph¹m vi mét trðêng häc, nh÷ng ho¹t ®éng cña §«ng Kinh nghÜa thôc ®• vð¬n ra ngoµi x• héi, lµm cho nhµ trðêng nhanh chãng trë thµnh mét trung t©m cña phong trµo Duy t©n ë B¾c K×.
Ho¹t ®éng cña §«ng Kinh nghÜa thôc khiÕn thùc d©n Ph¸p lo ng¹i. Th¸ng 11 -1907, chóng ra lÖnh ®ãng cöa trðêng. HÇu hÕt gi¸o viªn §«ng Kinh nghÜa thôc bÞ b¾t, s¸ch b¸o bÞ cÊm hoÆc bÞ tÞch thu, c¸ c tæ chøc cã liªn quan víi nhµ trðêng ®Òu bÞ gi¶i t¸n.
143
H×nh 73. Trô së §«ng Kinh nghÜa thôc (phè Hµng §µo, Hµ Néi)
MÆc dï §«ng Kinh nghÜa thôc míi ho¹t ®éng ®ðîc 9 th¸ng (tõ th¸ng 3 ®Õn
th¸ng 11 -1907), nhðng ®• cã nh÷ng ®ãng gãp lín trong cuéc vËn ®éng v¨n ho¸ ®Çu thÕ kØ XX.
Bªn c¹nh cuéc vËn ®éng yªu nðíc do c¸c sÜ phu tiÕn bé khëi xðíng, vµo thêi gian nµy cßn cã phong trµo ®Êu tranh cña binh lÝnh ngðêi ViÖt trong qu©n ®éi Ph¸p vµ sù tiÕp diÔn cña khëi nghÜa Yªn ThÕ.
Më ®Çu lµ vô ®Çu ®éc l Ýnh Ph¸p ë Hµ Néi n¨m 1908. Vô ®Çu ®éc n µy n»m trong kÕ ho¹ch khëi nghÜa cña b inh lÝnh ngðêi V iÖt ë Hµ Néi kÕt h îp víi ng hÜa qu©n Yªn ThÕ.
Sau nhiÒu lÇn kÕ ho¹ch ®¸nh óp thµnh Hµ Néi bÞ ho·n l¹i, nh÷ng ngðêi cÇm ®Çu quyÕt ®Þnh khëi sù vµo ®ªm 27 -6 -1908, më ®Çu b»ng viÖc tæ chøc ®Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ®ãng trongthµnh. H¬n 200 binh sÜ Ph¸p bÞ tróng ®éc. Sù viÖc bÞ ph¸t gi¸c, thùc d©n Ph¸p mét mÆt cho thÇy thuèc cøu ch÷a nh÷ng binh sÜ bÞ tróng ®éc, mÆt kh¸c tðíc hÕt khÝ giíi vµ giam binh lÝnh ngðêi ViÖt trong tr¹i. Trong khi ®ã, c¸c to¸n nghÜa qu©n ë vßng ngoµi chê m·i kh«ng thÊy ¸m hiÖu tÊn c«ng nªn ®· rót lui ®Ó khái sa vµo tay giÆc.
Tuy thÊt b¹i, vô “Hµ thµnh ®Çu ®éc” ®• ®¸nh dÊu cuéc næi dËy ®Çu tiªn cña binh lÝnh ngðêi ViÖt trong qu©n ®éi Ph¸p. §iÒu nµy chøng tá hä lµ mét lùc lðîng cÇn ®ðîc tËp hîp trong cuéc ®Êu tra nh chèng ®Õ quèc.
Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tr a vô ® Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi, thùc d©n Ph¸p ®· ph¸t hiÖn ®ðîc nhiÒu chøng cø chøng tá §Ò Th¸m tham g ia tÝch cùc vµo vô nµy. Chóng më cuéc tÊn c«ng quy m« vµo th¸ng 1 1909, nh»m tiªu diÖt c¨n cø Yªn ThÕ. -
Cuèi th¸ng 1 -1909, qu©n Ph¸p gåm 15 000 lÝnh ¢u -Phi, lÝnh khè xanh, khè ®á víi ®ñ c¸c binh chñng ph¸o binh, c«ng binh, kÞ binh..., dðíi sù chØ huy cña Ba-tay, tÊn c«ng vµo c¨n cø Phån Xð¬ng.
144
1.Khuynh hðíng míi trong phong trµo v Ën ®éng gi¶i phãng d©n téc ®Çu thÕ kØ XX n¶y sinh trong bèi c ¶nh nµo ?
2.Ph©n tÝch sù gi èng vµ kh¸c nhau gi÷a hai xu hðíng b¹o ®éng vµ c¶i c¸ch ®Çu thÕ kØ XX (vÒ chñ trð¬ng vµ phð¬ng ph¸p).
145
ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m
chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914 -1918)
TrongChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, chÝnh quyÒn thùc d©n t¨ng cðêng bãc lét søc ngðêi, søc cña ë § «ng Dð¬ng. C¸c chÝnh s ¸ch ®ã ®• lµm cho c¸c tÇng líp , giai cÊp míi trong x• héi t¨ ng nhanh vÒ sè lðîng, ®ång thêi n¶y sinh mét lo¹t cuéc khëi nghÜa vò trang cña mäi tÇng líp nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ cña binh sÜ ngðêi ViÖt.
I -T×nh h×nh kinh tÕ -xd héi |
|
|||
|
Nh÷ng biÕn ®éng vÒ kinh tÕ |
|
||
|
1 |
|
||
|
|
Khi cuéc chiÕn t ranh thÕ giíi bïng næ, toµn quyÒn §«ng Dð¬ng tuyªn bè : |
||
“NhiÖm vô chñ yÕu cña §«ng Dð¬ng lµ ph¶i cung cÊp cho chÝnh quèc ®Õn møc tèi |
||||
®a nh©n lùc, vËt lùc vµ tµi lùc...”(1). |
|
|||
|
|
Nh©n d©n ViÖt Nam ph¶i ®ãng nhiÒu thø thuÕ, mua c «ng tr¸i... Trong 4 n¨m |
||
chiÕn tranh, chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ®• thu ®ðîc trªn 184 triÖu phr¨ng tiÒn c«ng tr¸i |
||||
vµ gÇn 14 triÖu phr¨ng tiÒn quyªn gãp ; ngoµi ra, hµng tr¨m tÊn lð¬ng thùc vµ n«ng |
||||
l©m s¶n c¸c lo¹i, hµng v¹n tÊn kim lo¹i cÇn thiÕt cho chÕ t¹o vò khÝ ®ðîc ®ða sang |
||||
Ph¸p. Sù cðíp bãc r¸o riÕt cña thùc d ©n Ph¸p ®• t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn t×nh h×nh |
||||
kinh tÕ, x• héi ViÖt Nam. |
|
|||
|
|
C«ng nghiÖp thuéc ®Þa ph¶i g¸nh ®ì nh÷ng tæn thÊt, thi Õu hôt cña chÝnh quèc |
||
trong thêi gian chiÕn tranh. Nh÷ng má ®ang khai th¸c nay ®ðîc bá vèn thªm ; mét |
||||
sè c «ng ti than míi xuÊt hiÖn nhð c¸ c |
c«ng ti than Tuyªn Quang (1915), |
|||
§«ng TriÒu (1916)... |
|
|||
|
|
ChiÕn tranh lµm cho hµng ho¸ nhËp khÈu tõ Ph¸p sang §«ng Dð¬ng gi¶m h¼n |
||
xuèng, tõ 107 triÖu phr¨ng n¨m 1913 xuèng cßn 33 triÖu phr¨ng n¨m 1918. §Ó gi¶i |
||||
quyÕt khã kh¨n t rªn, tð b¶n Ph¸p ph¶i níi l áng ®éc quyÒn, cho tð b¶n ngðêi ViÖ t |
||||
®ðîc kinh doanh tð¬ng ®èi tù do, khiÕn cho c«ng thð¬ng nghiÖp vµ giao th«ng vËn |
||||
t¶i ë ViÖt N am cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. C¸c |
xÝ nghiÖp cña ngðêi ViÖt cã tõ trðíc |
|||
chiÕn tranh ®Òu ®ðîc më réng thªm ph¹m vi |
vµ quy m« s¶n xuÊt, ®ång thêi xuÊt |
|||
hiÖn thªm nhiÒu xÝ nghiÖp míi. |
|
|||
|
|
|
|
|
146 |
(1) B¸o Dð luËn, sè th¸ng 8 -1914. |
|
||
NguyÔn H÷u Thu -vèn chØ lµ chñ mét h·ng xe kÐo nhá ë H¶i Phßng, trong chiÕn tranh ®· cã gÇn 10 tµu c hë kh¸ch ch¹y ë B ¾c K×, Trung K× vµ ch¹y ®ðêng H¶i Phßng – Hð¬ng C¶ng, träng t¶i tæng céng h¬n 1 000 tÊn. C«ng ti B¹ch Th¸i Bðëi (H¶i Phßng) tõ 3 tµu chë kh¸ch, lªn ®Õn 25 tµuvíi träng t¶i 4 042 tÊn. Ph¹m V¨n Phi (Vinh) trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh lËp ra c«ng ti xe h¬i, tíi n¨m 1918 ®· cã xe ch¹y kh¾p B ¾c K×, Trung K×. ë c¸c ngµnh kh¸c, còng xuÊt hiÖn nhiÒu c¬ së kinh doanh cña ngðêi ViÖt nhð : xðëng thuû tinh C hð¬ng MÜ ë Hµ §«ng ; c«ng ti xµ phßng Qu¶ng H ðng Long ë Hµ Néi ; c¸c nhµ m¸y xay ë MÜ Tho, R¹ch Gi¸, Gß C«ng ; nhµ m¸y rðîu ë B¹c Liªu ; nhµ in Lª V¨n Phóc ë Hµ Néi... Ngoµi r a, nhiÒu xðëng thñ c«ng ®ðîc dÞp ra ®êi, kinh doanh hÇu hÕt c¸c ngµnh thñ c«ng d©n dông nhð da giµy, chiÕu cãi, ®å kh¶m...
N«ng nghiÖp tõ chç ®éc canh c©y lóa ®• chuyÓn mét phÇn sang trång c¸c lo¹i c©y c«ng nghiÖp phôc vô chiÕn tranh nhð thÇu dÇu, ®Ëu, l¹c... ë c¸c tØnh trung du B¾c K×, cã tíi 251 ha ®Êt trång lóa chuyÓ n sang trång ®Ëu t©y . Trong 4 n¨m chiÕn tranh, n«ng nghiÖp t rång lóa gÆp nhiÒ u khã kh¨n. §Çu n¨m 1915, c¸c tØnh S¬n T©y, B¾c Ninh,?Hoµ B×nh... bÞ h¹n, ®Õn møc mïamµng gÇn nhð mÊt tr¾ng. Gi÷a n¨m nµy, ®ª vì ë hÇu hÕt c¸c s «ng lín thuéc B¾c K×, lµm ngËp tíi 22 000 ha.
2 T×nh h×nh ph©n ho¸ xn héi
ChÝnh s¸ch cña Ph¸p vµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ kinh tÕ ë ViÖt Nam trong 4 n¨m chiÕn tranh ®• t¸c ®éng m¹nh ®Õn t×nh h×nh x• héi ViÖt Nam.
Trðíc hÕt lµ n¹n b¾t lÝnh mµ ®èi tðîng chÝnh lµ n«ng d©n : gÇn 10 v ¹n thanh niªn ®• bÞ ®ða sang chiÕn trðêng ch©u ¢u lµm lÝnh chiÕn hay lÝnh thî.
“... ChÕ ®é lÝnh t×nhnguyÖn Êy ®ðîc tiÕn hµnh nhð thÕ nµy : vÞ “chóa tØnh” – mçi viªn c«ng sø ë §«ng Dð¬ng qu¶ lµ mét vÞ “chóa tØnh” – ra lÖnh cho bän quan l¹i dðíi quyÒn «ng, trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh ph¶i nép cho ®ñ sè ngðêi nhÊt ®Þnh. B»ng c¸ch nµo, ®iÒu ®ã kh«ng quan tr äng. C¸c quan cø liÖu mµ xoay xë... Tho¹t tiªn, c hóng tãm nh÷ng ngðêi khoÎ m¹nh, nghÌo khæ... Sau ®ã chóng míi ®ßi ®Õn con c¸i nhµ giµu. Nh÷ng ai c øng cæ, th× chóng t×m ngay ra dÞp ®Ó sinh chuyÖn víi hä hoÆc gia ®×nh hä, vµ nÕu cÇn, th× giam cæ hä l¹i cho ®Õn k hi hä ph¶i døt k ho¸t chän lÊ y mét trong hai con ®ðêng : ®i lÝnh t×nh nguy Ön, hoÆc x× tiÒn ra”(1).
(1) Hå ChÝ Minh, Toµn tËp, TËp 2, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, H., 1996, tr. 24 -25.
147
T×nh h×nh ®ã lµm cho s øc s¶n xuÊt ë n«ng th«n gi¶ m sót nghiªm träng. Thªm vµo ®ã lµ n¹n chiÕm ®o¹t ruéng ®Êt ngµy cµng gia t¨ng trong chiÕn tranh, sðu thuÕ ngµy cµng nÆng ; thiªn tai, lôt b•o, h¹n h¸n liªn tiÕp x¶y ra l µm cho ®êi sèng cña n«ng d©n ngµy cµng bÇn cïng.
Giai cÊp c«ng nh©n®• t¨ng lªnvÒ sè lðîng. Riªng c«ng nh©nmá, tõ 12 000 ngðêi n¨m 1913 lªn tíi 17 000 ngðê i n¨m 1916. C«ng nh©n cao su t¨ng lªn gÊp 5 lÇn. Ngoµi ra, c¸c ngµnh c«ng thð¬ng nghiÖp kh¸c cña tð b¶n Ph¸p còng thu nhËn c«ng nh©n ®«ng h¬n. C«ng nh© n trong c¸c xÝ nghiÖp, c«ng ti cña tð s¶n ViÖt Nam còng t¨ng lªn. Trðíc chiÕn tra nh, c¸c c¬ së kinh doanh cña B ¹ch Th¸i Bðëi míi cã vµi tr¨m c«ng nh©n, trong chiÕn tranh ®• lªn tíi trªn 1 000 ngðêi.
Tð s¶n ViÖt Nam trong mét sè ngµnh®• tho¸t khái sù kiÒm chÕ cña tð b¶n Ph¸p. B¹ch Th¸i Bðëi lµ mét trðêng hîp tiªu biÓu.
TÇng líp tiÓu tð s¶n thµnh thÞ còng cã bðícph¸t triÓn râ rÖt vÒ sè lðîng. Nhðng cho tíi c uèi chiÕn tranh, hai gi ai cÊp tð s ¶n vµ t iÓu tð s¶n vÉn chða thùc sù h×nh thµnh. Giµnh ®ðîc vai trß nhÊt ®Þnh trong kinh tÕ, tð s¶n ViÖt Nam còng muèn cã ®Þa vÞ chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh. Hä lËp c ¬ quan ng«n luËn riªng nhð c¸c b¸o DiÔn ®µn b¶n xø, §¹i ViÖt… nh»m bªnh vùc quyÒn lîi vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cho ngðêi trong nðíc. Song? lùc lðîng chñ chèt cña phong trµo d©n téc thêi k× nµy vÉn lµ c«ng nh©n vµ n«ng d©n.
II -Phong trµo ®Êu tranh vò trang trong chiÕn tranh
1 Ho¹t ®éng cña ViÖt Nam Quang phôc héi
Sau nh÷ng ho¹t ®éng kh«ng thµnh c«ng trong n¨m 1913, ViÖt Nam Quang phôc héi gÇn nhð n»m im. Khi chiÕn tranh bïng næ, do t×nh h×nh thay ®æi, Héi ®• tæ chøc nhiÒu cuéc b¹o ®éng.
Th¸ng 9 -1914, héi viªn §ç Ch©n ThiÕt ®øng ra lËp chi héi ë V©n Nam víi phÇn ®«ng lµ c«ng nh©n, viªn chøc ho¶ xa trªn tuyÕn®ðêng s¾t H¶i Phßng – V©n Nam. Hä s¶n xuÊt bom ë Hµ Néi vµ dù ®Þnh vËn ®éng binh lÝnh ®¸nh óp Hµ Néi. ViÖc bÞ b¹i lé, §ç Ch©n ThiÕt cïngh¬n 50 ngðêi bÞ b¾t.
Trong suèt 2 n¨m ®Çu cuéc chiÕn, Héi ®· tiÕn hµnh mét sè cuéc b¹o ®éng nhð tÊn c«ngëvµo c¸c ®ån binh cña Ph¸p ë Cao B»ng, Phó Thä, Nho Quan, Mãng C¸i... Trung K×, ho¹t ®éng ®¸ng kÓ cña Héi lµ tæ chøc ph¸ ngôc
148
Lao B¶o (Qu¶ng TrÞ) ngµy 28 – 9 – 1915. T¹i ® ©y, mét sè héi viªn ®· vËn ®éng tï nh©n cðíp sóng, ph¸ nhµ lao, råi rót vµo rõng chiÕn ®Êu. Nhðng do bÞ giam cÇm l©u ngµy nªn sø c khoÎ suy kiÖt, l¹i bÞ c« lËp, c uèi cïng nghÜa qu©n ®· thÊt b¹i.
Trong nh÷ng n¨m ®Çu chiÕn tranh, ViÖt Nam Quang phôc héi ®• vËn ®éng ®ðîc nhiÒu tÇng líp tham gia mét sè cuéc b¹o ®éng. Nhðng c¸c ho¹t ®éng ®ã ®Òu lÇn lðît thÊt b¹i? . Cuèi cïng, ViÖt Nam Quang phôc héi tan r• sau ®ît khñng bè lín cña thùc d©n Ph¸p vµ tay sai vµo n¨m 1916.
2 Cuéc vËn ®éng khëi nghÜa cña Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n (1916)
TrÇn Cao V©n ®• bÞ tï v× tham gia phong trµo chèng thuÕ ë Trung K× n¨m 1908. M•n h¹n, «ng bÝ mËt liªn hÖ víi Th¸i Phiªn, mét thµnh viªn cña ViÖt Nam Quang phôc héi ®Ó xóc tiÕn khëi nghÜa. Hai «ng ®• mêi vua Duy T©n tham gia víi tð c¸ch lµ ngðêi l•nh ®¹o tèi cao cuéc khëi nghÜa.
Nh©n d©n Trung K× , ®Æc biÖt lµ s è binh lÝnh ngðêi ViÖt tËp trung ë HuÕ chê ngµy xuèng tµu sang chiÕn trðêng ch©u ¢u, ®• nhiÖt liÖt hðëng øng lêi kªu gäi cña Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n, r¸o riÕt chuÈn bÞ ngµy khëi sù.
Khëi nghÜa dù ®Þnh vµ o gi÷a th¸ng 5 -1916, nhðng kÕ ho¹ch bÞ lé. ë HuÕ, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng•i, thùc d©n Ph¸p ra lÖnh ®ãng cöa tr¹i lÝnh, tðíc vò khÝ cña binh lÝnh ngðêi ViÖt, lïng b¾t nh÷ng ngðêi yªu nðíc. Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n ®ða ®ðîc vua Duy T©n ra ngoµi Hoµng thµnh, nhðng mÊy h«m sau c¶ 3 ngðêi ®Òu bÞ giÆc b¾t. N ghÜa binh ë Thõa Thiªn, Qu¶ng Nam, Qu¶ng Ng•i næi dË y, nhðng thiÕu ngðêi? l•nh ®¹o nªn tan r• nhanh chãng.
3Khëi nghÜa cña binh lÝnh Th¸i Nguyªn (1917)
ëTh¸i Nguyªn, ¸ch thèng trÞ cña thùc d©n Ph¸p cùc k× tµn b¹o. C«ng sø §¸c-l¬ vµ Gi¸m binh N«-en khÐt tiÕng tµn ¸c. Th¸i Nguyªn l¹i lµ n¬i ®µy ¶i nh÷ng ngðêi yªu nðíc bÞ b¾t trong c¸c phong trµo §«ng du, §«ng Kinh nghÜa thôc, khëi nghÜa Yªn ThÕ... Gi÷a nh÷ng ngðêi t ï chÝnh trÞ víi sè binh lÝnh yªu nðíc lµm viÖc trong nhµ tï dÇn dÇn cã sù gÆp gì, tiÕp xóc bÝ mËt. Mét kÕ ho¹ch khëi nghÜa ®ðîc v¹ch ra.
149