SGK_drive / Class 11 / 533_20200918030813_ngu-van---nc---tap-1---da-ghep

lµm c¸c chøc quan ë triÒu ®×nh HuÕ, ë Thanh Ho¸, Qu¶ng Ng·i. N¨m 1883, khi

thùc d©n Ph¸p chiÕm S¬n T©y, quan ®Çu tØnh bá ch¹y, NguyÔn KhuyÕn ®−îc cö lµm Tæng ®èc S¬n H−ng Tuyªn(1), nh−ng «ng kh«ng nhËn chøc vµ n¨m sau lÊy cí

®au m¾t xin vÒ h−u, lóc míi bèn m−¬i chÝn tuæi. NguyÔn KhuyÕn sèng ë lµng quª suèt hai m−¬i l¨m n¨m vµ mÊt n¨m 1909, thä b¶y m−¬i t− tuæi.

XuÊt th©n tõ gia ®×nh nhµ nho nghÌo, NguyÔn KhuyÕn ®· g¾ng häc ®Ó ®ç ®¹t lµm quan, nh−ng tr−íc c¶nh n−íc mÊt «ng ®· tõ quan vÒ ë Èn, thÓ hiÖn tinh thÇn bÊt hîp t¸c víi giÆc, gi÷ cho m×nh nh©n c¸ch trong s¹ch.

II Sù nghiÖp v¨n häc

S¸ng t¸c cña NguyÔn KhuyÕn kh¸ phong phó. ¤ng ®Ó l¹i h¬n t¸m tr¨m t¸c phÈm gåm th¬, c©u ®èi, v¨n viÕt b»ng ch÷ H¸n vµ ch÷ N«m, phÇn lín ®Òu lµm sau khi tõ quan vÒ lµng, ®Õn nay míi giíi thiÖu ®−îc kho¶ng bèn tr¨m t¸c phÈm. Sinh thêi hÇu nh− NguyÔn KhuyÕn kh«ng quan t©m biªn so¹n t¸c phÈm cña m×nh thµnh

tËp nh− nhiÒu nhµ th¬ kh¸c. C¸c tuyÓn tËp t¸c phÈm cña «ng quy m« nhÊt lµ Th¬ v¨n NguyÔn KhuyÕn(2) vµ NguyÔn KhuyÕn t¸c phÈm(3), ®Òu do c¸c nhµ nghiªn cøu hiÖn ®¹i biªn so¹n(4).

1. T©m sù yªu n−íc, u hoµi tr−íc sù ®æi thay cña thêi cuéc

Thêi ®¹i NguyÔn KhuyÕn lµ mét thêi ®¹i khñng ho¶ng toµn diÖn vÒ hÖ t− t−ëng vµ v¨n ho¸. Nho häc – hÖ t− t−ëng chÝnh thèng – ®· sa sót tõ cuèi triÒu Lª. Sù x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p cµng lµm lé râ sù bÊt lùc cña hÖ t− t−ëng Êy. C¸c b¶n ®iÒu trÇn cña NguyÔn Tr−êng Té ®· cho thÊy v¨n minh ph−¬ng T©y thiÕt thùc h¬n Nho häc. Do ®ã, tr−íc hoµn c¶nh mÊt n−íc, tuy lµ nhµ nho ®ç ®¹t cao, tõng ra lµm quan vµ ®· vÒ h−u, nh−ng trong lßng NguyÔn KhuyÕn vÉn lu«n canh c¸nh mÆc c¶m vÒ sù bÊt lùc cña m×nh tr−íc hiÖn t×nh ®Êt n−íc :

Vèn kh«ng thùc häc phï ®êi lo¹n, Uæng chót h− danh ®ç ®¹i khoa.

(CËn thuËt dÞch th¬ ch÷ H¸n)

(1)S¬n H−ng Tuyªn : tªn mét tØnh thêi phong kiÕn gåm S¬n T©y, H−ng Ho¸, Tuyªn Quang.

(2)Th¬ v¨n NguyÔn KhuyÕn, Xu©n DiÖu giíi thiÖu, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1971.

(3)NguyÔn KhuyÕn t¸c phÈm, NguyÔn V¨n HuyÒn biªn so¹n vµ giíi thiÖu, NXB Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1984.

(4)HiÖn cßn kho¶ng hai chôc tËp v¨n b¶n H¸n, N«m chÐp th¬ v¨n «ng mµ kh«ng râ ai chÐp, chÐp bao giê vµ s¾p xÕp phÇn nhiÒu tuú tiÖn.

60

Sù ®èi lËp "thùc häc" víi "h− danh" thÓ hiÖn rÊt râ khuynh h−íng t− t−ëng cña nhµ th¬. ¤ng tù chÕ giÔu c¸i danh vÞ h·o cña m×nh mét vÞ ®¹i khoa :

Còng cê còng biÓn còng c©n ®ai, Còng gäi «ng nghÌ cã kÐm ai.

[...] NghÜ r»ng ®å thËt ho¸ ®å ch¬i !

(TiÕn sÜ giÊy)

¤ng còng thÊy sù v« nghÜa cña viÖc lµm quan d−íi ¸ch ®« hé ch¼ng qua lµ vua quan ph−êng chÌo, kh«ng cã thùc quyÒn :

Vua chÌo cßn ch¼ng ra g×

Quan chÌo vai nhä kh¸c chi th»ng hÒ.

(Lêi vî ng−êi h¸t chÌo)

Lµ mét nhµ nho, NguyÔn KhuyÕn cã ý thøc gi÷ trän ch÷ "tiÕt" trong thêi lo¹n. Trong bµi h¸t nãi MÑ Mèc, «ng m−în h×nh ¶nh ng−êi ®µn bµ do bÞ mÊt chång con, ho¸ d¹i ®Ó nãi chÝ m×nh :

Nhí chång con mu«n dÆm xa t×m, Gi÷ son s¾t ªm ®Òm mét tiÕt,

S¹ch nh− n−íc, tr¾ng nh− ngµ, trong nh− tuyÕt, M¶nh g−¬ng trong v»ng vÆc quyÕt kh«ng nh¬.

§¾p tai ngo¶nh mÆt lµm ng¬,

R»ng kh«n còng kÖ, r»ng khê còng th©y ; Kh«n kia dÔ b¸n d¹i nµy.

Cã lÏ ®ã lµ t©m sù ®· thóc ®Èy NguyÔn KhuyÕn tõ quan vÒ lµng. Cho ®Õn tr−íc khi mÊt, trong bµi Di chóc næi tiÕng «ng cã c©u dÆn l¹i con ch¸u :

§Ò vµo mÊy ch÷ trong bia

R»ng : Quan nhµ NguyÔn c¸o vÒ ®· l©u.

¤ng kh«ng muèn ng−êi ®êi ®¸nh ®ång «ng víi "quan nhµ NguyÔn" d−íi thêi thùc d©n Ph¸p thèng trÞ.

Nh−ng vÒ lµng, nçi buån mÊt n−íc vÉn cø kh¾c kho¶i kh«n ngu«i :

Kh¾c kho¶i sÇu ®−a giäng löng l¬, Êy hån Thôc ®Õ (1) th¸c bao giê ?

(1)Thôc ®Õ : vua n−íc Thôc. TruyÒn thuyÕt x−a nãi vua n−íc Thôc lµ §ç Vò, sau khi nh−êng ng«i cho ng−êi kh¸c, lªn nói ë Èn, chÕt ho¸ thµnh chim ®ç quyªn, tiÕng kªu ai o¸n nhí n−íc cò.

61

N¨m canh m¸u ch¶y ®ªm hÌ v¾ng, S¸u kh¾c hån tan, bãng nguyÖt mê. Cã ph¶i tiÕc xu©n mµ ®øng gäi, Hay lµ nhí n−íc vÉn n»m m¬ ? Th©u ®ªm rßng r· kªu ai ®ã,

Giôc kh¸ch giang hå d¹ ngÈn ng¬.

(Cuèc kªu c¶m høng)

TiÕng cuèc kªu hay chÝnh lµ t©m sù day døt, ®au ®ín cña ng−êi d©n mÊt n−íc tù thÊy bÊt lùc tr−íc thêi cuéc ?

2. Nhµ th¬ lín cña d©n t×nh lµng c¶nh ViÖt Nam

Tuy cã lµm quan h¬n m−êi n¨m, nh−ng phÇn lín thêi gian cßn l¹i NguyÔn KhuyÕn sèng ë quª nhµ. G¾n bã víi ng−êi, víi c¶nh lµng quª, chia sÎ víi ng−êi d©n mäi nçi ®¾ng cay, cùc khæ cña ngµy h¹n, ngµy lôt, n¨m mÊt mïa, ®ãi kÐm, NguyÔn KhuyÕn ®· lµm th¬, c©u ®èi thÓ hiÖn c¶m xóc ®èi víi b¹n bÌ, ng−êi th©n, c¶nh s¾c vµ sinh ho¹t n«ng th«n, më ra mét dßng th¬ vÒ d©n t×nh lµng c¶nh ViÖt Nam.

Tr−íc kia, trong v¨n ch−¬ng ViÖt Nam thØnh tho¶ng còng cã t¸c phÈm viÕt vÒ n«ng th«n, nh−ng h×nh ¶nh lµng quª nãi chung cßn mê nh¹t. Ph¶i ®Õn NguyÔn KhuyÕn, lÇn ®Çu tiªn ®êi sèng n«ng th«n ViÖt Nam míi thùc sù ®i vµo v¨n häc. Qua c¸c bµi vÞnh c¶nh, vÞnh vËt, th¬ tÆng b¹n bÌ, hµng xãm, c©u ®èi viÕng ng−êi lµng, mõng ®¸m c−íi, mõng nhµ míi,... ta thÊy th¬ «ng ®Çy ¾p t×nh c¶m vµ c¶nh sèng h»ng ngµy. ¤ng viÕt nhiÒu vÒ thiªn nhiªn víi ngßi bót Êm ¸p, b×nh dÞ. §ã lµ c¶nh trong c¸c bµi th¬ VÞnh mïa thu, C©u c¸ mïa thu, Uèng r−îu mïa thu. C¶nh lôt Hµ Nam ®−îc NguyÔn KhuyÕn miªu t¶ qua nh÷ng chi tiÕt sinh ®éng nh− thùc :

Bãng thuyÒn thÊp tho¸ng dên trªn v¸ch TiÕng sãng long bong vç tr−íc nhµ.

(VÞnh lôt)

Cã nh÷ng c¶nh ngµy th−êng gÇn gòi, th©n thuéc ë th«n quª cã lÏ ®Õn NguyÔn KhuyÕn míi ®−îc ®−a vµo th¬ ch©n thùc thÕ nµy :

Tr©u giµ gèc bôi ph× h¬i n¾ng Chã nhá bªn ao c¾n tiÕng ng−êi.

(§Õn ch¬i nhµ b¸c §Æng)

62

¤ng nãi lªn mét c¸ch ch©n thËt t©m sù cña nhµ n«ng :

N¨m nay cµy cÊy vÉn ch©n thua, Chiªm mÊt ®»ng chiªm mïa mÊt mïa. PhÇn thuÕ quan T©y, phÇn tr¶ nî, Nöa c«ng ®øa ë, nöa thuª bß.

Sím tr−a d−a muèi cho qua b÷a, Chî bóa trÇu chÌ ch¼ng d¸m mua.

(Chèn quª)

Bµi nµy cßn cã tªn lµ ThuËt l¹i lêi ®µn bµ ®i ®−êng tÝnh to¸n chuyÖn lµm ¨n chøng tá c¶ bµi th¬ lµ lêi cña ng−êi lµm ruéng. Víi nh÷ng bµi th¬ ch©n thùc, míi mÎ nh− nh÷ng ph¸t hiÖn lÇn ®Çu vÒ sinh ho¹t vµ t©m t×nh ng−êi n«ng d©n, NguyÔn KhuyÕn ®· trë thµnh nhµ th¬ cña lµng quª ViÖt Nam.

3. Ngßi bót trµo phóng th©m thuý

Do sù khñng ho¶ng s©u s¾c vÒ t− t−ëng vµ v¨n ho¸ cña thêi ®¹i, NguyÔn KhuyÕn hÇu nh− ®· mÊt hÕt niÒm tù hµo vÒ ch÷ nghÜa th¸nh hiÒn(1). ¤ng thuéc

líp nhµ th¬ trung ®¹i ®Çu tiªn biÕt tù c−êi c¸i danh väng cña m×nh. TiÕng c−êi trong th¬ tr−íc ®ã th−êng thiªn vÒ chÕ nh¹o ng−êi kh¸c. Trong bµi Tù trµo, «ng viÕt :

Ta còng ch¼ng giµu, còng ch¼ng sang,

Ch¼ng gÇy, ch¼ng bÐo, chØ lµng nhµng. Cê ®−¬ng dë cuéc, kh«ng cßn n−íc(2),

B¹c chöa th©u canh ®· ch¹y lµng(3).

Më miÖng nãi ra gµn b¸t s¸ch(4), MÒm m«i chÐn m·i tÝt cung thang(5).

(1)Th¸nh hiÒn : danh hiÖu dïng ®Ó gäi c¸c bËc hiÒn tµi v−ît h¼n ng−êi th−êng, chñ yÕu chØ nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ®¹o Nho nh− Khæng Tö, M¹nh Tö.

(2)Kh«ng cßn n−íc : bÝ kh«ng cã n−íc ®i khi ®¸nh cê. C¶ c©u ngô ý chØ thêi t¸c gi¶ sèng, giÆc Ph¸p chiÕm dÇn n−íc ta mµ kh«ng cã c¸ch nµo xoay chuyÓn ®−îc.

(3)Ch¹y lµng : ®¸nh b¹c nöa chõng, bá kh«ng ch¬i n÷a. C¶ c©u ngô ý m×nh ch−a trän cuéc ®êi lµm quan mµ ph¶i bá vÒ nhµ.

(4)Gµn b¸t s¸ch : b¸t s¸ch lµ tªn mét qu©n bµi tæ t«m. Gµn b¸t s¸ch lµ thµnh ng÷ chØ suy nghÜ, hµnh ®éng tr¸i lÏ th−êng, khiÕn mäi ng−êi khã chÞu.

(5)TÝt cung thang : (thang : tªn qu©n bµi tæ t«m, ®èi víi qu©n b¸t s¸ch ë c©u trªn). "TÝt cung thang" lµ tr¹ng th¸i say s−a cao ®é.

63

NghÜ m×nh l¹i gím cho m×nh nhØ, ThÕ còng bia xanh, còng b¶ng vµng !

Nhµ th¬ c−êi c¸i v« tÝch sù cña m×nh, mét kÎ khoa b¶ng mµ nöa cuéc ®êi sèng nh− mét ng−êi thõa.

NguyÔn KhuyÕn còng chÕ nh¹o c¸c hiÖn t−îng nhè nh¨ng ®−¬ng thêi. Thêi ®ã, thùc d©n Ph¸p th−êng tæ chøc nh÷ng ngµy "héi T©y" (ngµy C¸ch m¹ng Ph¸p 14 - 7) víi nh÷ng trß ch¬i c©y ®u, leo cét mì, ®ua thuyÒn, v.v. nh»m t« vÏ cho sù "khai ho¸" vµ "thÞnh v−îng" cña chÕ ®é thùc d©n vµ nhiÒu ng−êi ®· tham gia c¸c trß vui ®ã mét c¸ch v« ý thøc. Nhµ th¬ chÕ giÔu d¸ng vÎ v« c¶m, kh«ng biÕt nhôc cña nh÷ng kÎ tham gia trß ch¬i ngµy "héi T©y" ë xø thuéc ®Þa :

Bµ quan tªnh nghÕch xem b¬i tr¶i, Th»ng bÐ lom khom nghÐ h¸t chÌo. CËy søc c©y ®u nhiÒu chÞ nhón, Tham tiÒn cét mì l¾m anh leo. Khen ai khÐo vÏ trß vui thÕ,

Vui thÕ bao nhiªu nhôc bÊy nhiªu.

(Héi T©y)

TiÕng c−êi cña «ng lµ tiÕng c−êi cña l−¬ng t©m, cña ý thøc liªm sØ, th©m thuý vµ thÊm ®Ém n−íc m¾t.

4. NghÖ thuËt th¬ v¨n N«m bËc thÇy

Th¬ ch÷ H¸n cña NguyÔn KhuyÕn rÊt nhiÒu vµ còng rÊt ®Æc s¾c, song chØ cã th¬ v¨n N«m cña «ng lµ phÇn ®−îc mäi ng−êi kh©m phôc h¬n hÕt. Th¬ N«m NguyÔn KhuyÕn chñ yÕu ®−îc lµm sau khi «ng ®· tõ quan vÒ lµng. §©y lµ ng«n ng÷ mµ «ng dïng ®Ó gi·i bµy t©m sù.

NguyÔn KhuyÕn sö dông c¸c thÓ v¨n ch−¬ng quen thuéc nh− thÊt ng«n b¸t có §−êng luËt, c©u ®èi, h¸t nãi, song thÊt lôc b¸t mµ thÓ nµo còng thµnh c«ng. ¤ng cã ®ãng gãp lín vÒ thÓ c©u ®èi N«m vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn thÓ lo¹i h¸t nãi. Næi bËt h¬n c¶ lµ NguyÔn KhuyÕn ®· ®−a tiÕng nãi sinh ho¹t d©n d·, b×nh dÞ vµo c¸c thÓ th¬ truyÒn thèng mét c¸ch tinh tÕ, s©u s¾c, nhiÒu khi hãm hØnh, tù nhiªn mµ thµnh th¬. Bµi th¬ ®iªu luyÖn nh− kh«ng cßn chót dÊu vÕt nµo cña niªm luËt gß bã vèn cã cña th¬ cæ ®iÓn. Nh÷ng bµi VÞnh lôt, Chèn quª, B¹n ®Õn ch¬i nhµ, §Õn ch¬i nhµ b¸c §Æng, C©u c¸ mïa thu, VÞnh mïa thu, Tù trµo, TiÕn sÜ giÊy, Khãc D−¬ng Khuª, Tù thuËt, Héi T©y,... ®Òu thÓ hiÖn mét ng«n tõ th¬ víi rÊt nhiÒu tôc ng÷, thµnh ng÷, tõ l¸y,... giµu chÊt t¹o h×nh, gîi c¶m. ¤ng lµ mét bËc thÇy ch¬i ch÷. Ch¼ng h¹n, c©u ®èi viÕt cho ng−êi vî khãc chång lµm nghÒ thî nhuém :

64

ThiÕp kÓ tõ l¸ th¾m xe duyªn, khi vËn tÝa, lóc c¬n ®en, ®iÒu d¹i ®iÒu kh«n nhê bè ®á.

Chµng ë d−íi suèi vµng nghÜ l¹i, vî m¸ hång, con r¨ng tr¾ng, tÝm gan tÝm ruét víi «ng xanh.

(Vî thî nhuém khãc chång)

¤ng rÊt sµnh bót ph¸p −íc lÖ truyÒn thèng nh− bµi Cuèc kªu c¶m høng nh−ng còng sµnh bót ph¸p t¶ thùc nh− VÞnh lôt, Chèn quª,... Trong th¬ NguyÔn KhuyÕn lu«n cã mét nô c−êi kÝn ®¸o, th©m trÇm, mét tÊm lßng ®«n hËu.

*

**

NguyÔn KhuyÕn lµ nhµ th¬ cña thêi ®¹i khñng ho¶ng s©u s¾c vÒ t− t−ëng vµ v¨n ho¸, khi Nho häc ®· tá ra bÊt lùc tr−íc sù nghiÖp cøu n−íc. Th¬ «ng, mét mÆt lµ tiÕng nãi day døt, u hoµi cña l−¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm cña ng−êi trÝ thøc tr−íc vËn mÖnh ®Êt n−íc, mÆt kh¸c thÓ hiÖn t×nh c¶m g¾n bã th©n thiÕt ®èi víi con ng−êi vµ lµng quª ViÖt Nam. NguyÔn KhuyÕn lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ lín cuèi cïng cña thêi trung ®¹i. ¤ng sö dông c¸c thÓ lo¹i v¨n häc cæ nh−ng l¹i t¹o thµnh mét phong c¸ch míi víi ng«n ng÷ méc m¹c, hån hËu cã kh¶ n¨ng biÓu hiÖn c¸i hån ViÖt trong nh÷ng c¶nh sèng b×nh dÞ, Êm ¸p, khiÕn cho «ng ®−îc mÖnh danh lµ nhµ th¬ cña d©n t×nh lµng c¶nh ViÖt Nam.

H−íng dÉn häc bµi

1.H·y cho biÕt nh÷ng nÐt ®¸ng chó ý vÒ cuéc ®êi vµ con ng−êi cña nhµ th¬ NguyÔn KhuyÕn.

2.KÓ tªn c¸c t¸c phÈm cña NguyÔn KhuyÕn mµ anh (chÞ) ®· häc. T©m sù yªu n−íc vµ t×nh c¶m g¾n bã víi b¹n bÌ, gia ®×nh, lµng m¹c cña nhµ th¬ biÓu hiÖn nh− thÕ nµo ?

3.V× sao cã thÓ nãi NguyÔn KhuyÕn lµ nhµ th¬ cña d©n t×nh lµng c¶nh ViÖt Nam ?

4.Nªu dÉn chøng cho thÊy NguyÔn KhuyÕn ®· sö dông tµi t×nh tiÕng nãi h»ng ngµy trong th¬ (chó ý : tõ ng÷, giäng ®iÖu).

Bµi tËp n©ng cao

Dùa vµo hoµn c¶nh lÞch sö vµ sù khñng ho¶ng t− t−ëng cña thêi ®¹i NguyÔn KhuyÕn, h·y gi¶i thÝch t©m sù cña nhµ th¬ qua c¸c t¸c phÈm : Tù trµo, TiÕn sÜ giÊy, VÞnh mïa thu.

65

th−¬ng vî

trÇn tÕ x−¬ng

KÕt qu¶ cÇn ®¹t

C¶m nhËn ®−îc ©n t×nh s©u nÆng cña nhµ th¬ ®èi víi bµ Tó mét ng−êi vî ®iÓn h×nh cña truyÒn thèng ViÖt Nam.

ThÊy ®−îc kh¶ n¨ng t¶ ng−êi, gîi c¶nh ®Çy tµi hoa, viÖc sö dông tiÕng ViÖt chuÈn x¸c, tinh tÕ vµ sù s¸ng t¹o mét bµi th¬ N«m §−êng luËt ®¹t gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao.

S¸ng t¸c cña Tó X−¬ng chñ yÕu lµ th¬ N«m, hiÖn cßn kho¶ng trªn mét tr¨m bµi gåm c¸c thÓ thÊt ng«n b¸t có, tø tuyÖt, lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, phó,...

¤ng së tr−êng vÒ th¬ trµo phóng víi søc ch©m biÕm m¹nh mÏ, s©u s¾c. TÇm cì lín cña Tó X−¬ng lµ ë chç tiÕng c−êi cña «ng bao giê còng cÊt lªn tõ mét nÒn t¶ng tr÷ t×nh mang néi dung nh©n ®¹o vµ lßng yªu n−íc thiÕt tha. Cho nªn c−êi ®Êy mµ thËt sù xãt xa, ®au ®ín tr−íc c¶nh n−íc mÊt nhµ tan, nh©n d©n cùc khæ, trong khi nh÷ng kÎ bÊt l−¬ng v« ®¹o th× nhën nh¬, vªnh v¸o.

TiÕng c−êi trong th¬ Tó X−¬ng cã nhiÒu cung bËc : cã khi lµ ch©m biÕm s©u cay, cã khi lµ ®¶ kÝch quyÕt liÖt, cã khi l¹i lµ nô c−êi tù trµo mang s¾c th¸i ©n hËn, ngËm ngïi pha giäng t©m t×nh tha thiÕt mµ bµi Th−¬ng vî lµ mét b»ng chøng tiªu biÓu.

66

Trong th¬ Tó X−¬ng, bµ Tó lµ mét ®Ò tµi ®éc ®¸o, ®−îc thÓ hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau. Bµi nµo còng mang ©n t×nh s©u nÆng nh−ng th−êng pha giäng ®ïa ®Ó tá lßng th−¬ng quý vµ quan hÖ th©n mËt ®ång thêi còng ®Ó tù giÔu m×nh. Bµ Tó tªn lµ Ph¹m ThÞ MÉn, quª ë L−¬ng §−êng, H¶i D−¬ng, nh−ng sinh ë Nam §Þnh. Bµ Tó bu«n g¹o ®Ó nu«i chång, nu«i con. Ngµy tr−íc, tõ khi cã chÕ ®é khoa cö, nhiÒu ng−êi vî ®· tÇn t¶o nu«i chång ¨n häc, mong sau nµy thi ®ç lµm quan lµm r¹ng danh cho gia téc.

Th−¬ng vî lµ mét trong nh÷ng bµi th¬ hay nhÊt, c¶m ®éng nhÊt cña Tó X−¬ng viÕt vÒ bµ Tó.

*

* *

Quanh n¨m bu«n b¸n ë mom s«ng(1), Nu«i ®ñ n¨m con víi mét chång. LÆn léi th©n cß khi qu·ng v¾ng,

Eo sÌo mÆt n−íc buæi ®ß ®«ng.

Mét duyªn(2) hai nî(3) ©u ®µnh phËn, N¨m n¾ng m−êi m−a d¸m qu¶n c«ng. Cha mÑ thãi ®êi ¨n ë b¹c,

Cã chång hê h÷ng còng nh− kh«ng.

(Th¬ v¨n TrÇn TÕ X−¬ng, NXB Gi¸o dôc, 1984)

h−íng dÉn häc bµi

1.Qua bèn c©u ®Çu, h×nh ¶nh bµ Tó hiÖn lªn cô thÓ, sinh ®éng nh− thÕ nµo ? T×m nh÷ng tõ ng÷ cã gi¸ trÞ t¹o h×nh ë ®©y.

2.C©u 2 cã s¾c th¸i tù trµo nh− thÕ nµo ?

3.C©u 5 – 6 nãi lªn ®øc tÝnh g× cña bµ Tó ?

4.Hai c©u kÕt lµ lêi chöi. Ai lµ ng−êi chöi ? §èi t−îng chöi lµ ai ? ý nghÜa lêi chöi lµ g× ?

5.T×nh c¶m cña «ng Tó ®èi víi bµ Tó ®−îc thÓ hiÖn nh− thÕ nµo qua nh÷ng c©u t¶ bµ Tó vµ nh÷ng c©u tù giÔu cña nhµ th¬ ?

6.Häc thuéc lßng bµi th¬ nµy.

(1)Mom s«ng : phÇn ®Êt ë bê nh« ra phÝa lßng s«ng.

(2)Duyªn : ë ®©y cã nghÜa lµ quan hÖ vî chång do trêi ®Þnh s½n.

(3)Nî : ë ®©y cã nghÜa lµ g¸nh nÆng ph¶i chÞu.

67

®äc thªm

vÞnh khoa thi h−¬ng

TrÇn tÕ x−¬ng

TiÓu dÉn

N¨m §inh DËu,

1897, t¹i tr−êng thi Hµ Nam(1), vî

chång Toµn quyÒn P«n §u - me vµ vî chång C«ng sø Nam §Þnh L¬ Noãc - m¨ng cã tíi dù lÔ x−íng danh. §©y lµ nçi nhôc ®èi víi ng−êi trÝ thøc ViÖt Nam bëi t¹i chèn tuyÓn chän nh©n tµi cho ®Êt ViÖt, c¸i bãng cña mÊy tªn thùc d©n c−íp n−íc ®· trïm lªn tÊt c¶. Lµ nhµ nho cã lßng tù träng, vèn tin vµo ®¹o lÝ th¸nh hiÒn vµ lu«n tha thiÕt víi truyÒn thèng v¨n

Bµi th¬ ®· vÏ lªn mét c¸ch sèng ®éng t×nh tr¹ng suy ®åi cña Nho häc thêi Êy cïng nh÷ng c¶nh ch−íng tai gai m¾t lóc chÕ ®é thuéc ®Þa nöa phong kiÕn b−íc ®Çu ®−îc x¸c lËp ë n−íc ta.

*

* *

(1)Tõ khoa BÝnh TuÊt (1886), do thùc d©n Ph¸p ®¸nh chiÕm Hµ Néi nªn tr−êng thi Hµ Néi bÞ b·i bá. Tr−êng Hµ Néi hîp thÝ (thi chung) víi tr−êng Nam §Þnh. Chèn thi chung Êy ®−îc gäi lµ tr−êng Hµ Nam, ®Æt t¹i Nam §Þnh.

68

Nhµ n−íc ba n¨m më mét khoa(1),

Tr−êng Nam thi lÉn víi tr−êng Hµ. L«i th«i sÜ tö vai ®eo lä(2),

Ëm oÑ quan tr−êng(3) miÖng thÐt loa. Läng c¾m rîp trêi quan sø(4) ®Õn, V¸y lª quÐt ®Êt mô ®Çm(5) ra.

Nh©n tµi ®Êt B¾c nµo ai ®ã, Ngo¶nh cæ mµ tr«ng c¶nh n−íc nhµ.

(Th¬ v¨n TrÇn TÕ X−¬ng, S®d)

H−íng dÉn ®äc thªm

1.Nªu Ên t−îng næi bËt nhÊt cña anh (chÞ) vÒ khoa thi H−¬ng ®−îc t¸c gi¶ miªu t¶ trong bµi.

2.Khoa thi H−¬ng n¨m 1897 ®· ®−îc miªu t¶ víi c¶m høng g× ? T¸c gi¶ nhÊn m¹nh vµo tÝnh chÊt nµo cña khoa thi ®ã ?

3.Ph©n tÝch ý nghÜa trµo phóng cña viÖc sö dông phÐp ®èi ngÉu ë c¸c c©u th¬ 3 4 vµ 5 6.

4.H·y x¸c ®Þnh s¾c th¸i giäng ®iÖu Èn chøa trong hai c©u 7 8. Qua giäng ®iÖu cña hai c©u nµy còng nh− cña c¶ bµi th¬, ta cã thÓ hiÓu ®−îc g× vÒ nçi lßng t¸c gi¶ ?

5.Ph¸t biÓu suy nghÜ cña anh (chÞ) vÒ th¸i ®é träng danh dù vµ t©m sù lo n−íc th−¬ng ®êi cña nhµ th¬ ®−îc biÓu lé trong t¸c phÈm.

(1)LÖ cø ba n¨m l¹i më mét khoa thi H−¬ng ®· cã tõ x−a. Nhµ n−íc : bé m¸y qu¶n lÝ quèc gia, ë ®©y chØ triÒu ®×nh phong kiÕn nhµ NguyÔn.

(2)SÜ tö : ng−êi ®i thi ; lä : dông cô ®ùng n−íc uèng mµ ng−êi ®i thi mang theo.

(3)Quan tr−êng : quan gi¸m thÞ tr−êng thi.

(4)Quan sø : nãi ®Çy ®ñ lµ quan C«ng sø viªn quan ng−êi Ph¸p ®øng ®Çu bé m¸y cai trÞ cña bän thùc d©n ë mét tØnh.

(5)§Çm : ©m ViÖt ho¸ cña tõ madame trong tiÕng Ph¸p cã nghÜa lµ ®µn bµ.

69