§äC TH£M
TINH THÇN THÓ DôC
NGUYÔN C¤NG HOAN
TIÓU DÉN
NguyÔn C«ng Hoan (1903 - 1977) quª ë lµng Xu©n CÇu, huyÖn V¨n Giang, tØnh B¾c Ninh, nay lµ x· NghÜa Trô, huyÖn V¨n Giang, tØnh H−ng Yªn ; xuÊt th©n trong mét gia ®×nh nho sÜ, quan l¹i.
Tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, NguyÔn C«ng Hoan d¹y häc vµ viÕt v¨n. ¤ng viÕt c¶ truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt nh−ng ®ãng gãp ®éc ®¸o, næi bËt nhÊt lµ truyÖn ng¾n trµo phóng, b¾t ®Çu tõ tËp truyÖn ng¾n KÐp T− BÒn (1935). ¤ng lµ nhµ v¨n tiªu biÓu cña trµo l−u v¨n häc hiÖn thùc ViÖt Nam tr−íc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
TruyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan cã ý nghÜa phª ph¸n m¹nh mÏ x· héi thuéc ®Þa nöa phong kiÕn ®−¬ng thêi. NguyÔn C«ng Hoan cã nhiÒu ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn cña v¨n xu«i quèc ng÷.
Sau C¸ch m¹ng, NguyÔn C«ng Hoan tiÕp tôc s¸ng t¸c phôc vô kh¸ng chiÕn, x©y dùng ®Êt n−íc. ¤ng tõng ®−îc bÇu lµm Chñ tÞch Ban ChÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam kho¸ ®Çu tiªn (1957 - 1958). NguyÔn C«ng Hoan ®−îc Nhµ n−íc tÆng Gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh vÒ v¨n häc vµ nghÖ thuËt n¨m 1996.
T¸c phÈm chÝnh : Tr−íc C¸ch m¹ng, gåm c¸c tËp tiÓu thuyÕt nh− L¸ ngäc cμnh vμng (1935), C« gi¸o Minh (1935), B−íc ®−êng cïng (1938),... vµ c¸c tËp truyÖn ng¾n KÐp T− BÒn (1935), Hai th»ng khèn n¹n (1937), §μo kÐp míi
(1937),... Sau C¸ch m¹ng, ngoµi c¸c tËp truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt, «ng cßn cã tËp håi kÝ §êi viÕt v¨n cña t«i (1971).
TruyÖn ng¾n Tinh thÇn thÓ dôc (®¨ng trªn tuÇn b¸o TiÓu thuyÕt thø b¶y sè 251, ngµy 25 - 3 - 1939) v¹ch râ tÝnh chÊt bÞp bîm cña "phong trµo thÓ dôc thÓ thao" mµ thùc d©n Ph¸p cæ ®éng rÇm ré ®Ó ®¸nh l¹c h−íng thanh niªn khi ®ã.
*
**
1.Cã lÝnh huyÖn mang tr¸t quan vÒ lµng :
Quan tri huyÖn huyÖn X.X. søc(1) h−¬ng lÝ(2) x· Ngò Väng tu©n cø(3).
(1)Søc : truyÒn lÖnh (lÖnh quan b»ng v¨n b¶n) cho cÊp d−íi thi hµnh.
(2)H−¬ng lÝ : c¸c chøc s¾c ë lµng x· thêi Ph¸p thuéc.
(3)Tu©n cø : chiÕu theo mÖnh lÖnh cÊp trªn mµ thi hµnh.
190
Nay thõa lÖnh TØnh ®−êng, ngµy 19 Mars(1) nµy, tøc 29 th¸ng giªng An Nam, t¹i s©n vËn ®éng huyÖn cã cuéc ®¸ bãng thi, nhiÒu chiÕn t−íng(2) ®¸ rÊt hay, mäi nhÏ.
VËy søc c¸c thÇy ph¶i th«ng b¸o cho d©n lµng biÕt vµ ph¶i th©n dÉn ®ñ mét tr¨m ng−êi, ®óng 12 giê tr−a ®Õn xem, kh«ng ®−îc khiÕm diÖn(3).
Nh÷ng ng−êi ®· c¾t ®i dù cuéc kh¸nh thµnh s©n thÓ dôc th¸ng tr−íc, th× lÇn nµy ®−îc miÔn.
Ai cã mÆt t¹i s©n vËn ®éng còng ph¶i ¨n mÆc tö tÕ, ®i ®øng nghiªm chØnh, vµ ph¶i vç tay lu«n lu«n, v× h«m Êy cã nhiÒu quan kh¸ch.
Lµng Ngò Väng l¹i ph¶i cã n¨m l¸ cê, s½n sµng tõ 10 giê s¸ng.
ViÖc nµy tuy lµ viÖc thÓ dôc, nh−ng c¸c thÇy kh«ng ®−îc coi th−êng, nÕu kh«ng tu©n lÖnh sÏ bÞ c÷u(4).
Nay søc
Lª Th¨ng
*
**
2. Anh MÞch nh¨n nhã, nãi :
L¹y «ng, «ng lµm phóc tha cho con, mai con ph¶i ®i lµm trõ nî cho «ng nghÞ(5), kÎo «ng Êy ®¸nh chÕt.
¤ng lÝ cau mÆt, l¾c ®Çu, gi¬ roi song to b»ng ngãn ch©n c¸i lªn trêi, dËm do¹ :KÖ mµy, theo lÖnh quan, tao chiÕu sæ ®inh(6), th× lÇn nµy ®Õn l−ît mµy råi.
C¾n cá con l¹y «ng tr¨m ngh×n mí l¹y(7), «ng mµ b¾t con ®i th× «ng nghÞ ghÐt con, c¶ nhµ con khæ.
Th× mµy hÑn lµm ngµy kh¸c víi «ng Êy, kh«ng ®−îc µ ?
(1)Mars (tiÕng Ph¸p) : th¸ng ba.
(2)ChiÕn t−íng : t−íng trong chiÕn trËn ; ë ®©y ý nãi cã nhiÒu cÇu thñ giái, ®¸ hay.
(3)KhiÕm diÖn : v¾ng mÆt.
(4)C÷u : khiÓn tr¸ch.
(5)¤ng nghÞ : «ng nghÞ viªn.
(6)Sæ ®inh : sæ danh s¸ch sè d©n ®inh trong lµng (®inh : nh÷ng ng−êi ®µn «ng thuéc løa tuæi ®ãng thuÕ th©n vµ ®i lÝnh).
(7)Tr¨m ngh×n mí l¹y : van l¹y rÊt nhiÒu, rÊt khÈn thiÕt (mí : m−êi v¹n tõ cò, Ýt dïng ; kh¸c víi mí trong mí rau, mí c¸).
191
§èi víi «ng nghÞ, con lµ chç ®Çy tí, con sî l¾m. Con kh«ng d¸m nãi sai lêi, v× lµ chç con nhê v¶ quanh n¨m. NÕu kh«ng, vî con con chÕt ®ãi.
ChÕt ®ãi hay chÕt no, tao ®©y kh«ng biÕt, nh−ng giÊy quan ®· søc, tao cø phÐp tao lµm. §øa nµo kh«ng tu©n, ®Ó quan g¾t, tao tr×nh th× rò tï(1).
L¹y «ng, «ng th−¬ng phËn nµo con nhê phËn Êy.
MÆc kÖ chóng bay, tao th−¬ng chóng bay, nh−ng ai th−¬ng tao. H«m Êy mµy mµ kh«ng ®i, tao sai tuÇn(2) ®Õn g« cæ l¹i, ®õng kªu.
*
**
3.B¸c Ph« g¸i, dÞu dµng, ®Æt cµnh cau lªn bµn, ngåi xæm ë xã cöa, g·i tai, nãi víi
«ng lÝ :
L¹y thÇy, nhµ con th× ch−a cÊt c¬n(3), mÊy l¹i sî thÇy m¾ng chöi, nªn kh«ng d¸m ®Õn kªu. L¹y thÇy, quyÒn phÐp(4) trong tay thÇy, thÇy tha cho nhµ con, ®õng b¾t nhµ con
®i xem ®¸ bãng véi.
å, viÖc quan kh«ng ph¶i thø chuyÖn ®µn bµ cña c¸c chÞ !
Th× l¹y thÇy, thÕ nµy, lµng ta th× ®«ng, thÇy c¾t ai kh«ng ®−îc. T¹i nhµ con èm yÕu, nªn xin thÇy ho·n cho ®Õn l−ît sau.
èm gÇn chÕt còng ph¶i ®i. LÖnh quan nh− thÕ. Ai còng lÊy cí èm yÕu mµ kh«ng ®i, th× ng−êi ta ®¸ bãng cho chã xem µ ?
Th−a thÇy, gi¸ nhµ con khoÎ kho¾n, th× nhµ con ch¶ d¸m kªu. Nh−ng, th−a thÇy, tõ ®©y lªn huyÖn, nh÷ng chÝn c©y l« mÕch(5), sî nhµ con ®i n¾ng th× c¶m, råi ph¶i l¹i th× oan gia(6).
§©y kh«ng biÕt, mµ ®©y còng kh«ng nghe ®©u. Vî chång thu xÕp víi nhau thÕ nµo, ®©y mÆc kÖ !
Th−a, hay con nghØ buæi chî ®Ó ®i thay nhµ con cã ®−îc kh«ng ¹ ?Kh«ng ! Ph¶i lµ ®µn «ng kia. Chø n÷ nh©n ngo¹i téc(7), ai kÓ.
(1)Rò tï : chÕt rò trong tï.
(2)TuÇn (ch÷ gäi t¾t cña tuÇn ®inh hoÆc tuÇn phiªn) : trai tr¸ng trong lµng ®−îc c¾t cö lµm tuÇn tra, canh phßng.
(3)CÊt c¬n : døt c¬n.
(4)QuyÒn phÐp (khÈu ng÷) : quyÒn vµ phÐp t¾c, luËt lÖ.
(5)C©y l« mÕch : c©y sè, kil«mÐt (ph¸t ©m theo kiÓu d©n gian).
(6)Ph¶i l¹i th× oan gia : èm trë l¹i th× oan uæng, téi nghiÖp (ph¶i l¹i : èm trë l¹i ; oan gia khÈu ng÷ : tai v¹ oan uæng, kh¸c víi oan gia tõ H¸n ViÖt : nhµ, kÎ cã thï o¸n).
(7)N÷ nh©n ngo¹i téc : ®µn bµ chØ lµ ng−êi ngoµi gia téc (quan niÖm phong kiÕn) ; ë ®©y ®−îc dïng víi nghÜa lµ ®µn bµ kh«ng ®−îc kÓ ®Õn.
192
Ng−êi ®µn bµ thë dµi :
ThÕ th× con biÕt lµm thÕ nµo ®−îc !
** *
4.Bµ cô phã BÝnh, m¾t kÌm nhÌm, võa nãi, võa c−êi rÊt v« duyªn :
Th× lßng thµnh, «ng lÝ cø nhËn ®i cho ch¸u. Ch¸u h«m Êy kh«ng bËn ®i ¨n c−íi th× ch¸u còng xin v©ng. Ch¸u ®· thuª th»ng Sang ®i thay cho ch¸u còng thÕ. ¤ng ng¬ ®i lµ ®−îc.
ThÕ ngé quan biÕt, cã chÕt t«i kh«ng !
Quan ®Õm ®ñ ®Çu ng−êi lµ xong, chø ai xem thÎ mµ «ng sî.
T«i nhËn lÔ cña con bµ mµ t«i lo l¾m. ViÖc quan nµo ph¶i viÖc ch¬i.Th× còng nh− «ng lµm phóc Êy mµ lÞ.
Nh−ng th»ng Sang cã kh¨n ¸o tö tÕ, hay l¹i ¨n mÆc nh− th»ng ¨n mµy Êy.
¤ng kh«ng ph¶i lo viÖc Êy. Nã ®· d¹m m−în ®−îc ®ñ c¶ råi. Ch¸u mÆc c¶ vµ ®· kho¸n(1) ®ñ víi nã nh− thÕ.
¤ng lÝ nh¨n mÆt, nhÆt ba hµo, bá tói :
Lµm viÖc mµ cø gÆp ph¶i nh÷ng ng−êi nh− con bµ, th× t«i ®Õn chÕt mÊt.
Th× «ng kh«ng cho phÐp ch¸u ë nhµ, ch¸u ph¶i thuª ng−êi kh¸c ®i thay còng thÕ chø g×.
ThÕ ®Õn gµ g¸y h«m 29, bµ ph¶i b¶o th»ng Sang chùc s½n ë ®×nh, t«i dÉn ®i.
Êy, «ng cho nã c¬m n−íc thong th¶ ®· chø. §¸ bãng Ýt ra ba bèn giê chiÒu míi b¾t ®Çu kia mµ. T«i t−ëng 12 giê ë nhµ ®i còng võa. Buæi s¸ng, t«i cßn m−în nã cuèc m¶nh v−ên.
Ba bèn giê chiÒu míi b¾t ®Çu, nh−ng quan b¾t ®Õn huyÖn tõ 12 giê tr−a. §Ó ngµi ®iÓm. Mµ quan søc 12 giê, th× m×nh ph¶i ®Õn tõ 11 giê cho sím sña. V¶ l¹i, t«i cßn ph¶i mang cê lªn lóc 10 giê, th× ch¶ ®i tõ n¨m s¸u giê th× ®i vµo lóc nµo ? Cho nªn, mäi ng−êi ph¶i chê t«i ë ®×nh tõ gµ g¸y.
ThÕ th× sím qu¸. ¤ng lÝ g¾t :
T«i kh«ng l«i th«i. Bµ kh«ng b»ng lßng thÕ, th× t«i cø b¾t ®Ých danh con bµ. MÆc kÖ !
Bµ phã sî h·i :
Kh«ng, lÖnh «ng th× thÕ nµo t«i ch¶ ph¶i nghe. Lµ t«i nãi chuyÖn thÕ ®Êy chø.
(1) Kho¸n : giao c«ng viÖc vµ tr¶ c«ng theo kÕt qu¶ hoµn thµnh.
193
MÊy lÞ(1), bao nhiªu ng−êi ®Òu ph¶i thÕ, chø riªng g× bµ. Bµ b¶o th»ng Sang n¾m c¬m tõ chiÒu h«m tr−íc, chø s¸ng h«m Êy dËy míi thæi th× kh«ng kÞp ®©u.
V©ng.
*
**
5.Ngay tõ s¸ng tê mê h«m 29, ë s©n ®×nh lµng Ngò Väng, ®· cã tiÕng «ng lÝ qu¸t th¸o om sßm :
ThiÕu nh÷ng m−êi t¸m th»ng kia µ ? TuÇn ®©u, ®Õn tËn nhµ chóng nã, l«i cæ chóng nã ra ®©y. Chø ®· hÑn ®i l¹i cßn ®Þnh chuån pháng !
Sau tiÕng d¹ ran, nh÷ng ngän ®uèc linh tinh kÐo ®i c¸c ng¶. ¤ng lÝ dÆn theo, tiÕng oang oang :
HÔ ®øa nµo l¸o, cø ®¸nh sÆc tiÕt(2) chóng nã ra, téi v¹ «ng chÞu. MÑ bè chóng nã ! ViÖc quan thÕ nµy cã chÕt cha ng−êi ta kh«ng ! Chóng bay g« cæ c¶, gi¶i cho ®−îc ra ®©y cho «ng !
L¹i mét tiÕng d¹ n÷a, gi÷a nh÷ng tiÕng chã rèng dËy. Ngän löa ®á nh− næi lÒnh bÒnh trong biÓn s−¬ng mï.
Th× ®¹i kh¸i c¸i c¶nh diÔn ra nh− thÕ nµy :
Hai ng−êi tuÇn, mét ng−êi cÇm ®uèc, mét ng−êi cÇm tay th−íc, ®¹p cöa vµo nhµ th»ng Cß. Sau khi t×m sôc kh¾p gian ngoµi, buång trong, kh«ng thÊy mét ai, hä xuèng bÕp, chäc tay th−íc vµo cãt gio vµ bå trÊu. Råi hä lïng ra mÐ sau nhµ. Còng v« hiÖu.
Nh−ng bçng cã tiÕng trÎ khãc thÐt lªn, th× hai anh tuÇn míi kh¸m ph¸ ra chç ng−êi trèn : th»ng Cß n»m Ñp víi con ë c¹nh ®èng r¬m, phñ lªn m×nh ®Çy r¬m.
Nã bÞ l«i ra ngoµi. Nã van l¹y :
L¹y c¸c b¸c, c¸c b¸c cho t«i ë nhµ lµm ¨n.
Sao anh ®· hÑn víi «ng lÝ, l¹i kh«ng ®i, ®Ó «ng Êy chöi ®Þa(3) lªn kia k×a.T«i ®i th× t«i mÊt c¶ ngµy, mµ mÊt buæi lµm th× t«i víi ch¸u nhÞn ®ãi.T«i kh«ng biÕt !
MÊy lÞ t«i kh«ng m−în ®©u ®−îc quÇn ¸o.Kh«ng biÕt ! Anh ra ®×nh mµ kªu víi «ng lÝ.
(1)MÊy lÞ (ph¸t ©m ë mét sè vïng n«ng th«n miÒn B¾c) : víi l¹i.
(2)SÆc tiÕt : héc m¸u måm, m¸u mòi.
(3)Chöi ®Þa : chöi Çm Ü, ®Çy giËn d÷.
194
Th»ng bÐ con nh¾m nghiÒn m¾t, «m chÆt lÊy bè. Nã sî qu¸, kh«ng khãc ®−îc n÷a. Th»ng Cß ch−a kÞp tr¶ lêi, ®· bÞ l«i xÒnh xÖch ®i.
*
**
6.Cuéc s¨n dï r¸o riÕt ®Õn ®©u còng kh«ng sao trãc(1) ®ñ mét tr¨m ng−êi ph¶i ®i
xem ®¸ bãng. D¨m s¸u anh kh«n ngoan, ®· kÐo ®Õn ngñ nhê nhµ kh¸c, hoÆc lµng kh¸c. Hä lµm nh− l¸nh n¹n.
Khi thÊy ®· chËm giê, «ng lÝ tr−ëng nghiÕn r¨ng nãi :
Chóng nã ngu nh− lîn. Ng−êi ta cho xem ®¸ bãng chø ai lµm g× mµ còng ph¶i b¾t. Råi quan thÊy kh«ng ®ñ sè, l¹i chöi «ng kh«ng tËn t©m.
Råi «ng ra lÖnh :
ChÝn m−¬i t− th»ng ë ®©y, xÕp hµng n¨m l¹i, ®i cho ®Òu b−íc. TuÇn chóng bay ph¶i kÌm chung quanh gióp tao. §øa nµo trèn vÒ th× «ng b¶o.
§o¹n «ng lo l¾ng, ®i cuèi cïng, m¾t nhanh nhÑn ®Ó coi cÈn thËn nh− coi tï binh.
MÑ bè chóng nã, cho ®i xem ®¸ bãng chø ai giÕt chÕt mµ ph¶i trèn nh− trèn giÆc !
1938
(Theo TuyÓn tËp NguyÔn C«ng Hoan, tËp I, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1983)
H¦íNG DÉN §äC TH£M
1.§äc kÜ truyÖn ng¾n, ®Æt cho mçi phÇn (®−îc ®¸nh sè tõ 1 ®Õn 6) mét c¸i tªn thÝch hîp nhÊt.
2.Bè côc vµ c¸ch dùng truyÖn cña NguyÔn C«ng Hoan trong truyÖn ng¾n nµy cã g× ®Æc biÖt ? (Gîi ý : Sau phÇn më ®Çu ghi nguyªn v¨n tê tr¸t cña tri huyÖn Lª Th¨ng, truyÖn gåm mÊy c¶nh, c¸c c¶nh ®ã cã quan hÖ víi nhau vµ quan hÖ víi tê tr¸t nh− thÕ nµo ?)
3.NghÖ thuËt trµo phóng cña thiªn truyÖn ®−îc x©y dùng trªn nh÷ng m©u thuÉn trµo phóng. Anh (chÞ) h·y cho biÕt m©u thuÉn trµo phóng chung cña toµn truyÖn. Trªn c¬ së m©u thuÉn chung Êy, m©u thuÉn trµo phóng riªng cña tõng ®o¹n lµ g× ?
4.C¸c thñ ph¸p nãi giÔu, c−êng ®iÖu, c¸ch dÉn truyÖn, ng«n ng÷ ®èi tho¹i,... cña t¸c gi¶ trong truyÖn ng¾n nµy rÊt tù nhiªn mµ hµi h−íc. H·y t×m vµ ph©n tÝch mét vµi chi tiÕt ®Æc s¾c ®Ó minh ho¹.
5.H·y nªu ý nghÜa phª ph¸n cña truyÖn Tinh thÇn thÓ dôc.
(1) Trãc : lïng b¾t k× ®−îc.
195
§äc tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n
kÕt qu¶ cÇn ®¹t
HiÓu ®−îc mét sè ®Æc ®iÓm chung cña tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n.
BiÕt c¸ch ®äc t¸c phÈm thuéc c¸c thÓ lo¹i nµy.
I ®Æc ®iÓm chung cña tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n
TiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n lµ hai thÓ lo¹i tiªu biÓu nhÊt cña lo¹i truyÖn, tuy rÊt kh¸c nhau nh−ng vÉn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm chung. V× vËy, häc c¸ch ®äc t¸c phÈm thuéc hai thÓ lo¹i nµy còng gióp cho viÖc ®äc c¸c t¸c phÈm thuéc thÓ lo¹i truyÖn kh¸c. Lo¹i truyÖn (tù sù) rÊt ®a d¹ng, bao gåm c¸c truyÖn thÇn tho¹i, sö thi, truyÒn thuyÕt, ngô ng«n, cæ tÝch, truyÒn k×, truyÖn N«m,... §Æc ®iÓm chung cña truyÖn lµ cã cèt truyÖn, nh©n vËt, lêi kÓ cña ng−êi kÓ chuyÖn... CÇn b¸m s¸t c¸c yÕu tè Êy ®Ó n¾m b¾t th«ng tin cña t¸c phÈm.
1. H×nh t−îng nh©n vËt
Nh©n vËt lµ yÕu tè quan träng hµng ®Çu cña c¸c thÓ lo¹i nµy. Mét t¸c phÈm th−êng cã nhiÒu nh©n vËt, trong ®ã ph¶i cã nh©n vËt chÝnh sèng ®éng, s¾c nÐt, cã ý nghÜa s©u xa.
Nh©n vËt th−êng biÓu hiÖn qua c¸c ph−¬ng diÖn sau, tuú theo ®Æc ®iÓm cña t¸c phÈm cô thÓ :
a)Ngo¹i h×nh, néi t©m, hµnh ®éng, biÕn cè, ng«n ng÷ cña nh©n vËt. Ngo¹i h×nh cña nh©n vËt th−êng ®−îc giíi thiÖu trong t¸c phÈm (nh− c¸c ®o¹n miªu t¶ ch©n dung cña ChÝ PhÌo, thÞ Në trong t¸c phÈm ChÝ PhÌo cña Nam Cao). Hµnh ®éng lµ nh÷ng viÖc lµm cña nh©n vËt, béc lé tÝnh c¸ch hay ®¸nh dÊu sù thay ®æi tÝnh c¸ch nh©n vËt. Ch¼ng h¹n, ®èi víi ChÝ PhÌo, ®ã lµ c¸c hµnh ®éng chöi, say, ¨n v¹, ®Õn víi thÞ Në, ®ßi l−¬ng thiÖn, giÕt b¸ KiÕn vµ tù s¸t. Néi t©m nh©n vËt th−êng cã nÐt riªng cho thÊy nh÷ng bÝ Èn cña t©m hån, phÈm chÊt, lÝ t−ëng cña nh©n vËt. §Æc biÖt lµ nh÷ng ®æi thay trong ý thøc, th¸i ®é sèng vµ t©m lÝ cña nh©n vËt qua c¸c giai ®o¹n. Ng«n ng÷ nh©n vËt th−êng cã c¸ch nãi riªng, bëi ®ã lµ sù béc lé trùc tiÕp cña t©m hån, tÝnh c¸ch (ch¼ng h¹n : c¸ch nãi, tiÕng chöi cña ChÝ PhÌo,...).
b)Mèi quan hÖ cña c¸c nh©n vËt vµ gi÷a nh©n vËt víi hoµn c¶nh xung quanh. C¸c quan hÖ nµy béc lé ®Þa vÞ, tÝnh c¸ch vµ sè phËn cña nh©n vËt. Ch¼ng h¹n, quan hÖ gi÷a ChÝ PhÌo víi b¸ KiÕn, thÞ Në, víi hoµn c¶nh x· héi cña lµng Vò §¹i.
196
c) ý nghÜa cña nh©n vËt trong t¸c phÈm. Nhµ v¨n s¸ng t¹o nh©n vËt ®Ó göi g¾m t− t−ëng, t×nh c¶m vµ quan niÖm cña m×nh vÒ cuéc ®êi. Ch¼ng h¹n, ChÝ PhÌo lµ hiÖn th©n cho kiÕp ng−êi l−¬ng thiÖn bÞ chµ ®¹p, bÞ lµm biÕn d¹ng, nh−ng lu«n kh¸t khao trë l¹i lµm ng−êi. Sè phËn cña h¾n lµ lêi tè c¸o ®èi víi x· héi ¸p bøc, v« nh©n tÝnh, ®ång thêi thÓ hiÖn lßng ®ång c¶m cña nhµ v¨n ®èi víi c¸c n¹n nh©n cña x· héi ®ã.
2. Cèt truyÖn, chi tiÕt
Cèt truyÖn lµ hÖ thèng sù kiÖn (biÕn cè) x¶y ra trong ®êi sèng cña nh©n vËt, cã t¸c dông béc lé tÝnh c¸ch, sè phËn nh©n vËt. VÝ dô cèt truyÖn cña Hai ®øa trÎ (Th¹ch Lam), Ch÷ ng−êi tö tï (NguyÔn Tu©n), cèt truyÖn cña ®o¹n trÝch H¹nh phóc cña mét tang gia (Sè ®á Vò Träng Phông). Chi tiÕt lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ, l¾m khi nhá nhÆt, nh−ng l¹i cho thÊy tÝnh c¸ch nh©n vËt vµ diÔn biÕn quan hÖ cña chóng, ®ång thêi còng thÓ hiÖn sù quan s¸t vµ nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶. Do ®ã, chi tiÕt rÊt quan träng ®èi víi nh©n vËt, võa t¹o ra søc hÊp dÉn, thó vÞ võa béc lé ý nghÜa cña chóng. Ch¼ng h¹n, chi tiÕt hai chÞ em Liªn thøc ®îi chuyÕn tµu ®ªm, c¶nh ng−êi tö tï cho ch÷, c¸c chi tiÕt vÒ th¸i ®é khóm nóm, ng−ìng mé cña ngôc quan, c¸c chi tiÕt vÒ ®¸m tang cô tæ ®Òu cã
ýnghÜa rÊt s©u s¾c.
3.Sù miªu t¶ hoµn c¶nh
Hoµn c¶nh lµ toµn bé c¸c quan hÖ x· héi, ®iÒu kiÖn sèng t¹o thµnh nÒn t¶ng kh¸ch quan cña ®êi sèng nh©n vËt.
Sù miªu t¶ hoµn c¶nh cã t¸c dông biÓu hiÖn ®Þa vÞ, t©m t×nh nh©n vËt vµ g©y kh«ng khÝ høng thó cho ng−êi ®äc. VÝ dô, c¶nh chiÒu h«m n¬i phè huyÖn (Hai ®øa trÎ), c¶nh nghiªm ngÆt n¬i giam ng−êi tö tï (Ch÷ ng−êi tö tï), c¶nh ®¸m ma (®o¹n trÝch H¹nh phóc cña mét tang gia), c¶nh ®ãi kÐm, thiÕu viÖc lµm (L·o H¹c Nam Cao),...
4. KÕt cÊu
KÕt cÊu lµ c¸ch tæ chøc t¸c phÈm. KÕt cÊu tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n rÊt kh¸c nhau.
TiÓu thuyÕt lµ thÓ lo¹i tù sù cì lín (Tam quèc diÔn nghÜa, TruyÖn KiÒu, Sè ®á,...) cã nhiÒu nh©n vËt, nhiÒu tuyÕn cèt truyÖn, cho nªn cÇn kÕt cÊu sao cho tÝnh c¸ch, sè phËn vµ quan hÖ cña c¸c nh©n vËt ®−îc thÓ hiÖn trong qu¸ tr×nh vµ bèi c¶nh réng lín. TruyÖn ng¾n lµ thÓ lo¹i tù sù cì nhá, nh©n vËt Ýt, sù viÖc Ýt, l¹i cÇn cã c¸ch kÕt cÊu kh¸c, sao cho phï hîp víi dung l−îng. Tuy vËy, kÕt cÊu cña chóng vÉn cã nh÷ng ®iÓm chung cÇn l−u ý. Mét lµ phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt thóc ph¶i cã sù phèi hîp ®Ó t¹o ra ý nghÜa cña t¸c phÈm. Hai lµ sù lùa chän vµ s¾p xÕp c¸c chi tiÕt ®êi sèng cã t¸c dông lµm næi bËt ý nghÜa cña t¸c phÈm. Ba lµ sù s¾p xÕp thø tù c¸c ch−¬ng, ®o¹n cã hiÖu qu¶ t¹o sù ®îi chê, g©y høng thó cho ng−êi ®äc. Ch¼ng h¹n, truyÖn L·o H¹c vµ ChÝ PhÌo cña Nam Cao nÕu më ®Çu b»ng
197
c¸i chÕt cña nh©n vËt, ch¾c kh«ng g©y bÊt ngê cho ng−êi ®äc nh− truyÖn vèn cã. Nh−ng nÕu truyÖn b¾t ®Çu b»ng c¸i chÕt cña nh©n vËt th× tiÕp theo ph¶i cho thÊy diÔn biÕn vµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn c¸i chÕt ®ã.
5. Lêi kÓ
Ngoµi ng«n ng÷ nh©n vËt nh− ®· nãi trªn, lêi kÓ trong tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n cã vÞ trÝ rÊt quan träng. Thø nhÊt, c¸ch dïng tõ ng÷ trong x−ng h«, miªu t¶ thÓ hiÖn ®iÓm nh×n cña ng−êi kÓ trong viÖc h−íng dÉn ng−êi ®äc c¶m thô t¸c phÈm. Lêi kÓ cho biÕt ai kÓ, kÓ theo ®iÓm nh×n cña ai. VÝ dô c¸ch gäi h¾n, thÞ ; c¸ch kÓ l¹i tiÕng chöi cña ChÝ PhÌo, lêi kÓ kh«ng cho ta biÕt ChÝ PhÌo chöi cô thÓ b»ng nh÷ng lêi lÏ nµo (®iÒu nµy th« tôc, kh«ng cÇn thiÕt), mµ chØ cho ta thÊy néi dung tiÕng chöi vµ t©m tr¹ng phÉn uÊt, bÊt lùc cña nh©n vËt, ®¸nh dÊu kh¸t väng m¬ hå cña nh©n vËt muèn ®æi thay sè phËn cña m×nh. Thø hai, ng«n ng÷ trong truyÖn th−êng cã tÝnh míi mÎ, s¸ng t¹o, cã c¸ tÝnh cña t¸c gi¶. Lêi kÓ trong truyÖn ChÝ PhÌo giµu kÞch tÝnh vµ tÝnh ®èi tho¹i. Thø ba, phong c¸ch lêi v¨n cña t¸c gi¶ th−êng cã giäng ®iÖu riªng, cã c¸ch khai th¸c vèn tõ, c¸ch diÔn ®¹t, miªu t¶ ®éc ®¸o. VÝ dô lêi kÓ trong H¹nh phóc cña mét tang gia cã giäng ®iÖu mØa mai vµ giµu tÝnh hµi h−íc.
IIC¸ch ®äc tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n
1.§äc tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n tr−íc hÕt ph¶i n¾m ®−îc nh©n vËt, cèt truyÖn vµ kÕt cÊu. Nh©n vËt chÝnh tr¶i qua nh÷ng chÆng ®êi nµo, kÕt thóc ra sao. N¾m ®−îc c¸c yÕu tè ®ã s¬ bé cã thÓ hiÓu ®−îc ý nghÜa chung cña t¸c phÈm vµ t− t−ëng, th¸i ®é chung cña t¸c gi¶. Ng−êi ®äc nªn tù kÓ tãm t¾t cèt truyÖn ®Ó kiÓm tra m×nh ®· hiÓu ®óng t¸c phÈm ch−a.
2.Thø hai, muèn hiÓu s©u h¬n th× ph¶i ph©n tÝch nh©n vËt chÝnh theo c¸c yÕu tè ®· nªu ë trªn. Chó ý n¾m b¾t chi tiÕt vÒ ch©n dung, hµnh ®éng, ý nghÜ, ng«n tõ cña nh©n vËt ; quan hÖ cña nh©n vËt víi hoµn c¶nh vµ víi c¸c nh©n vËt kh¸c. C¸c chi tiÕt Êy võa cho ta biÕt vÒ nh©n vËt mét c¸ch cô thÓ, sèng ®éng, võa lµ c¨n cø ®Ó suy nghÜ vÒ nh©n vËt.
3.Thø ba, cÇn ®äc kÜ lêi kÓ cña ng−êi kÓ chuyÖn. Qua c¸ch x−ng gäi, c¸ch miªu t¶, ®iÓm nh×n trÇn thuËt, c¸c biÖn ph¸p tu tõ cã thÓ n¾m b¾t rÊt nhiÒu th«ng tin vÒ t×nh c¶m, th¸i ®é, khuynh h−íng thÈm mÜ vµ phong c¸ch ®éc ®¸o cña nhµ v¨n.
LuyÖn tËp
1. Thùc hiÖn c¸c yªu cÇu d−íi ®©y :
Dùa vµo bµi häc trªn, kÓ ra nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n.
198
ChØ ra c¸c yÕu tè cÇn chó ý khi ph©n tÝch nh©n vËt tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n. Nªu vÝ dô tõ c¸c nh©n vËt trong truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ vµ Ch÷ ng−êi tö tï.
Cho biÕt c¸c th«ng tin cã thÓ khai th¸c tõ lêi kÓ chuyÖn trong tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n. Nªu vÝ dô tõ lêi kÓ trong Ch÷ ng−êi tö tï vµ ®o¹n trÝch H¹nh phóc cña mét tang gia.
H·y nªu mét sè tiªu chÝ chung ®Ó xem xÐt kÕt cÊu cña tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n. Nªu vÝ dô vÒ kÕt cÊu truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ vµ Ch÷ ng−êi tö tï.
2. §äc truyÖn ng¾n sau ®©y vµ ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ theo ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i.
h−¬ng æi
T«i sùc nhí ®Õn sè b¸o ®Çu thu s¾p tíi. Cha viÕt mét bµi ch¨ng t«i b¶o.
¤ng giµ kh«ng nãi. §ang nhÊp ngôm trµ th¬m phøc mïi ng©u. Hoa ng©u n¨m ngo¸i.
Buæi chiÒu, c« Ng©n sang ch¬i. C« hµng xãm võa du häc ë ¤-xtr©y-li-a vÒ. Cho mét ®Üa æi chÝn.
C©y v−ên bªn ngµy x−a, cø thu vÒ lµ h−¬ng æi to¶ sang. H−¬ng nhÌ nhÑ b©ng khu©ng. Nh−ng tuæi th¬ t«i ch¼ng bao giê ®−îc ¨n æi v−ên bªn. TiÕng con bÐ Ng©n rÝu rÝt trÌo h¸i qu¶. TiÕng mïa thu rÝu rÝt. Nh−ng cha t«i cÊm, kh«ng cho sang. Hai nhµ kh«ng giao thiÖp. ChØ cã h−¬ng æi lµ bay sang.
T«i còng ch¼ng mÊy khi gÆp mÑ Ng©n. Bµ ®Ñp l¾m. §Ñp l¹ lïng. Nghe nãi ngµy trÎ, cha t«i yªu bµ. T×nh yªu tõ tuæi Êu th¬ cã mïi h−¬ng æi. Nh−ng mÑ cha kh«ng −ng thÇy kÝ nhËt tr×nh(1) nghÌo, ch¼ng g¶. Cha rñ bµ trèn. Bµ kh«ng d¸m.
Råi mét h«m thÊy ph¸o c−íi treo trªn nhµnh æi næ tung toÐ, qu¶ chÝn r¬i lôp bôp. Cha bµ nhËn chµng trai ®ang lµ kÜ s− c«ng chÝnh(2) vÒ ë rÓ.
Bøc t−êng ng¨n ®−îc x©y cao thªm vµ lªn rªu n¨m th¸ng tõ Êy. Nh−ng h−¬ng æi thu vÒ vÉn cø bay sang.
MÑ t«i vµ cha Ng©n cïng mÊt mét ®é, c¸ch ®©y mÊy n¨m. Bµ mÑ chÆt c©y æi quý nh−ng ®· cçi. TiÕng dao chÆt gç chan ch¸t trong mét buæi sím ®Çu thu. Cha t«i ngåi bªn cöa sæ run run lôc t×m nh÷ng trang viÕt è vµng, nh−ng vÉn cßn tho¶ng mïi h−¬ng æi t×nh ®Çu...
VËy sao h«m nay l¹i cã nh÷ng tr¸i æi ®µo ?
Em −¬m gièng cò trång míi ®Êy. N¨m nay ra tr¸i bãi Ng©n nãi.
T«i c¾n tr¸i æi mïa ®Çu. Vµ mêi cha mét tr¸i. R¨ng «ng ®· yÕu. Nh−ng tr¸i cña «ng chÝn mÒm...
(NguyÔn Phan H¸ch Nh÷ng trang v¨n chän läc)
(1)ThÇy kÝ nhËt tr×nh : nhµ b¸o.
(2)KÜ s− c«ng chÝnh : kÜ s− cÇu ®−êng.
199