Bµi tËp n©ng cao
Tõ viÖc ®äc - hiÓu truyÖn ng¾n Hai ®øa trÎ, nªu mét vµi nhËn xÐt kh¸i qu¸t vÒ ®Æc ®iÓm næi bËt cña truyÖn ng¾n Th¹ch Lam. (Cã thÓ liªn hÖ víi mét vµi truyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam hoÆc cña c¸c nhµ v¨n kh¸c thuéc giai ®o¹n 1930 - 1945 nh− NguyÔn C«ng Hoan, Nam Cao,... ®Ó lµm râ nhËn xÐt cña m×nh.)
TRI THøC §äC - HIÓU
TruyÖn ng¾n hiÖn ®¹i
TruyÖn ng¾n hiÖn ®¹i ph¸t triÓn theo nhiÒu h−íng kh¸c nhau, tuú theo c¸ch sö dông c¸c yÕu tè
cèt truyÖn, nh©n vËt, trÇn thuËt vµ kÕt cÊu cña truyÖn. Cã truyÖn ng¾n, cèt truyÖn dùa vµo c¸c sù kiÖn ®éc ®¸o, bÊt ngê (nh− t¸c phÈm cña c¸c bËc thÇy G. ®¬ M«-pa-x¨ng(1), P. Mª-ri-mª(2), A. X. Pu-skin(3), N. V. G«-g«n(4), NguyÔn C«ng Hoan,...). Cã truyÖn ng¾n, t©m lÝ h−íng vµo "hµnh ®éng bªn trong",
chó ý ®Õn diÔn biÕn t©m tr¹ng h¬n lµ sù kiÖn (th−êng gäi lµ "phi cèt truyÖn" nh− nhiÒu truyÖn ng¾n cña A. P. Sª-khèp, Lç TÊn, Th¹ch Lam) ; cã truyÖn ng¾n kÓ sù kiÖn hoang t−ëng h− ¶o ; cã truyÖn ng¾n kÓ c¸c sù kiÖn "®êi th−êng", v.v.
VÒ dung l−îng, truyÖn ng¾n th−êng cã dung l−îng nhá ("ng¾n"). Nhµ v¨n chØ c¾t lÊy mét l¸t, "c−a lÊy mét khóc", chän lÊy mét kho¶nh kh¾c ®êi sèng ®Ó x©y dùng nªn t¸c phÈm cña m×nh.
VÒ kÕt cÊu, truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i th−êng kh«ng kÓ theo trËt tù tù nhiªn cña sù kiÖn mµ b¾t ®Çu ë gi÷a hay ®o¹n cuèi, sö dông lèi håi thuËt, håi t−ëng, vËn dông c¸c h×nh thøc ghÐp nèi t¹o hiÖu qu¶ ®èi s¸nh,...
TruyÖn ng¾n hiÖn ®¹i cßn cã xu h−íng tæng hîp, ®an xen, x©m nhËp vÒ mÆt lo¹i h×nh gi÷a c¸c thÓ lo¹i (truyÖn ng¾n víi kÞch, víi tiÓu thuyÕt hoÆc víi th¬). Sù ®an xen, x©m nhËp nh− thÕ t¹o nªn c¸c d¹ng truyÖn kh¸c nhau : truyÖn ng¾n giµu tÝnh kÞch (nh− truyÖn ng¾n cña NguyÔn C«ng Hoan), truyÖn ng¾n giµu tÝnh tr÷ t×nh (nh− truyÖn ng¾n cña Th¹ch Lam), truyÖn ng¾n giµu chÊt tiÓu thuyÕt (gåm nhiÒu t×nh huèng, bao qu¸t c¶ cuéc ®êi vµ sè phËn nh©n vËt, nh− truyÖn ng¾n ChÝ PhÌo cña Nam Cao),...
Tù lùc v¨n ®oμn
Tù lùc v¨n ®oµn lµ mét tæ chøc v¨n häc gåm c¸c thµnh viªn : NhÊt Linh (NguyÔn T−êng Tam) ng−êi ®øng ®Çu, Kh¸i H−ng (TrÇn Kh¸nh Gi−), Hoµng §¹o (NguyÔn T−êng Long), Th¹ch Lam (NguyÔn T−êng L©n), Tó Mì (Hå Träng HiÕu), ThÕ L÷ (NguyÔn Thø LÔ), Xu©n DiÖu (Ng« Xu©n DiÖu),...
Tù lùc v¨n ®oµn h×nh thµnh tõ n¨m 1932 nh−ng ®Õn th¸ng 3 - 1933 míi tuyªn bè chÝnh thøc thµnh lËp. C¬ quan ng«n luËn lµ hai tê b¸o Phong ho¸, Ngμy nay (tõ n¨m 1936) vµ Nhµ xuÊt b¶n §êi nay.
(1)G. ®¬ M«-pa-x¨ng (Guy de Maupassant, 1850 - 1893) : nhµ v¨n Ph¸p.
(2)P. Mª-ri-mª (Prosper MÐrimÐe, 1803 - 1870) : nhµ v¨n Ph¸p.
(3)A. X. Pu-skin (AlÕchxan®r¬ XÐcg©yªvÝch Puskin, 1799 - 1837) : nhµ th¬ Nga.
(4)N. V. G«-g«n (Nic«lai VaxiliªvÝch G«g«n, 1809 - 1852) : nhµ v¨n Nga.
130
Tù lùc v¨n ®oµn kh«ng chØ ho¹t ®éng v¨n ch−¬ng mµ tr−íc hÕt lµ mét tæ chøc v¨n ho¸. Tæ chøc nµy phÊt cao l¸ cê c¶i c¸ch v¨n ho¸, x· héi theo v¨n minh ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i, triÖt ®Ó chèng t− t−ëng Nho gi¸o vµ c¸c tËp tôc, lèi sèng phong kiÕn mµ nã cho lµ hñ b¹i, ph¶n khoa häc, ph¶n nh©n ®¹o.
VÒ v¨n häc, Tù lùc v¨n ®oµn cã nhiÒu ®ãng gãp quan träng. Qua s¸ng t¸c vµ qua ng«n luËn, Tù lùc v¨n ®oµn nhiÖt liÖt cæ vò phong trµo c¸ch t©n v¨n häc theo h−íng d©n téc ho¸, d©n chñ ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Tù lùc v¨n ®oµn t¹o ®−îc uy tÝn lín trong ®êi sèng v¨n häc mét thêi nhê nh÷ng cuèn tiÓu thuyÕt chèng lÔ gi¸o phong kiÕn, ®Êu tranh cho luyÕn ¸i tù do vµ viÕt theo bót ph¸p hiÖn ®¹i ; nhê nh÷ng bµi b×nh luËn v¨n ch−¬ng ®Æc s¾c vµ nhê tæ chøc tèt nhiÒu gi¶i th−ëng v¨n häc, v.v.
C¸c thµnh viªn cña Tù lùc v¨n ®oµn nãi chung kh«ng hoµn toµn thèng nhÊt vÒ khuynh h−íng thÈm mÜ. Ch¼ng h¹n, s¸ng t¸c cña Th¹ch Lam cã nhiÒu kh¸c biÖt víi s¸ng t¸c cña NhÊt Linh, Hoµng §¹o vÒ gi¸ trÞ hiÖn thùc vµ nh©n ®¹o,...
MÆt h¹n chÕ cña Tù lùc v¨n ®oµn lµ ®Ò cao chñ nghÜa c¶i l−¬ng trªn lËp tr−êng cña tÇng líp t− s¶n, g©y ¶o t−ëng vÒ nh÷ng c¶i c¸ch x· héi trong khu«n khæ chÕ ®é thuéc ®Þa. Mét sè cuèn tiÓu thuyÕt cña hä ®Ò cao chñ nghÜa h−ëng l¹c kh«ng lµnh m¹nh trong thanh niªn.
§äc thªm
cha con nghÜa nÆng
(TrÝch)
Hå BiÓu Ch¸nh
tiÓu dÉn
Hå BiÓu Ch¸nh (1885 - 1958) tªn khai sinh lµ Hå V¨n Trung, quª ë lµng
B×nh Thµnh, tØnh Gß C«ng (nay lµ x· Thµnh C«ng, huyÖn Gß C«ng T©y, tØnh TiÒn Giang). Sau khi häc xong bËc Thµnh chung(1) vµ thi ®Ëu ng¹ch kÝ lôc,
«ng sèng ®êi c«ng chøc, tõng nhËn c¸c chøc §èc phñ sø (TØnh tr−ëng), NghÞ viªn Héi ®ång liªn bang §«ng D−¬ng,... N¨m 1946, Hå BiÓu Ch¸nh th«i ho¹t ®éng chÝnh trÞ, vÒ sèng ë quª vµ chuyªn t©m theo ®uæi c«ng viÖc s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng cho ®Õn lóc mÊt.
Hå BiÓu Ch¸nh ®· ®Ó l¹i mét khèi l−îng t¸c phÈm ®å sé thuéc nhiÒu thÓ lo¹i mµ trong ®ã phÇn thµnh c«ng nhÊt lµ tiÓu thuyÕt (gåm 64 t¸c phÈm). TiÓu thuyÕt cña «ng ph¶n ¸nh sinh ®éng cuéc sèng Nam Bé tõ n«ng th«n ®Õn thµnh thÞ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kØ XX vµ thÊm nhuÇn ®¹o lÝ truyÒn thèng.
(1) BËc Thµnh chung : t−¬ng ®−¬ng víi cÊp Trung häc c¬ së hiÖn nay.
131
Hå BiÓu Ch¸nh cã nh÷ng ®ãng gãp lín cho tiÓu thuyÕt ViÖt Nam hiÖn ®¹i ë giai ®o¹n s¬ khai trªn c¸c ph−¬ng diÖn : më réng ®Ò tµi, dùng truyÖn, miªu t¶ tÝnh c¸ch, sö dông ng«n ng÷ tù nhiªn cña ®êi sèng h»ng ngµy,... Mét ®iÒu ®Æc biÖt n÷a lµ «ng th−êng vËn dông cèt truyÖn cña mét sè t¸c phÈm v¨n häc ph−¬ng T©y ®Ó viÕt vÒ cuéc sèng vµ con ng−êi VÖt Nam.
Cha con nghÜa nÆng (1929) lµ tiÓu thuyÕt tiªu biÓu cña Hå BiÓu Ch¸nh gåm m−êi ch−¬ng. Nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm lµ TrÇn V¨n Söu mét n«ng d©n hÕt søc thËt thµ, ch¨m chØ, cã ng−êi vî (ThÞ Lùu) l¨ng loµn, l¼ng l¬. Mét h«m, Söu b¾t qu¶ tang vî ngo¹i t×nh. Vî Söu kh«ng biÕt hèi lçi l¹i cßn nãi n¨ng hçn l¸o råi nÝu chång cho t×nh nh©n ch¹y tho¸t. Söu tøc giËn x« vî, kh«ng may vî chÕt. Söu ho¶ng sî bá trèn nh−ng mäi ng−êi nhÇm t−ëng anh
®· nh¶y xuèng s«ng tù tö. MÊy ®øa con Söu vÒ ë víi «ng ngo¹i lµ h−¬ng thÞ Tµo(1), nh−ng do hoµn c¶nh tóng quÉn, hai ®øa lín ph¶i ®i ë cho bµ h−¬ng qu¶n Tån(2). Bµ h−¬ng qu¶n rÊt mÕn con cña Söu, hÕt søc ®ì ®Çn vµ nh¾m
dùng vî g¶ chång cho chóng. ë n¬i xa, nhí con kh«ng chÞu næi, Söu lÎn vÒ th¨m nhµ vµ gÆp ngay bè vî. Nghe h−¬ng thÞ Tµo kÓ vÒ nh÷ng ©n phóc mµ c¸c con m×nh ®−îc h−ëng, Söu rÊt xóc ®éng vµ quyÕt ®Þnh ®i biÖt tÝch ®Ó kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn h¹nh phóc cña chóng. Söu võa ®i ra, con trai ®Çu cña Söu lµ TÝ biÕt chuyÖn liÒn ch¹y ®uæi theo. VÒ sau, nhê sù vËn ®éng cña con rÓ, TrÇn V¨n Söu ®−îc miÔn truy tè vµ ®−îc sum häp víi c¸c con.
§o¹n trÝch d−íi ®©y thuéc nöa sau cña ch−¬ng IX, kÓ l¹i cuéc gÆp gì gi÷a hai cha con TrÇn V¨n Söu.
*
* *
TrÇn V¨n Söu ch¾p tay x¸(3) cha vî råi ®éi nãn lªn vµ b−¬n b¶ b−íc ra lé(4). H−¬ng thÞ Tµo võa x©y l−ng ®Æng trë vÒ nhµ, th× th»ng TÝ ë trong nhµ dß cöa chui ra. Nã thÊy cã mét m×nh «ng ngo¹i nã ®øng gi÷a s©n th× nã hái r»ng :
Cha t«i ®i ®©u råi «ng ngo¹i ?
Cha nµo ë ®©u ?
(1)H−¬ng thÞ Tµo : h−¬ng thÞ lµ mét chøc nhá trong bé m¸y hµnh chÝnh cña lµng Nam Bé thêi Ph¸p thuéc ; Tµo lµ tªn nh©n vËt.
(2)H−¬ng qu¶n Tån : h−¬ng qu¶n lµ ng−êi coi viÖc tuÇn phßng, gi÷ trËt tù an ninh trong mét lµng
ëNam Bé thêi Ph¸p thuéc ; Tån lµ tªn nh©n vËt.
(3)X¸ : v¸i.
(4)Lé : ®−êng ®i.
132
T«i nghe hÕt. N·y giê t«i ®øng t«i r×nh trong cöa. ¤ng ngo¹i giÊu t«i lµm chi ? Sao ®uæi cha t«i ®i ?
H−¬ng thÞ Tµo ®øng ch−ng höng. Th»ng TÝ bá ch¹y ra lé, «ng ngo¹i nã muèn nÝu l¹i kh«ng kÞp. Nhê trêi s¸ng tr¨ng, nªn th»ng TÝ dßm theo lé xuèng Phó Tiªn, th× nã thÊy cã d¹ng mét ng−êi ®i. Nã ®©m ®Çu ch¹y riÕt theo. TrÇn V¨n Söu ngã ngo¸i l¹i, thÊy cã ng−êi ch¹y theo m×nh, kh«ng biÕt cã ph¶i lµng tæng r−ît theo b¾t hay kh«ng, nªn anh ta sî, anh ta còng co giß mµ ch¹y.
Cha ch¹y tr−íc, con ch¹y sau, nh−ng v× cha sî chóng b¾t, ph¶i ch¹y ®Æng tho¸t th©n, nªn ch¹y mau qu¸, con theo kh«ng kÞp. Qua khái c¸nh ®ång Phó Tiªn råi, TrÇn V¨n Söu ngã ngo¸i l¹i, th× kh«ng thÊy d¹ng ng−êi ta r−ît n÷a. Anh ta mõng thÇm, song còng cßn ch¹y, chí ch−a d¸m dõng l¹i.
Xuèng tíi cÇu Mª Tøc, phÇn th× mÖt, phÇn th× mái c¼ng, nªn TrÇn V¨n Söu ngåi dùa cÇu mµ nghØ. Trªn trêi tr¨ng thanh v»ng vÆc ; d−íi s«ng dßng bÝch(1) nao nao. C¶nh im l×m, mµ lßng l¹i båi håi ; con vui s−íng, cßn cha th× sÇu n·o.
TrÇn V¨n Söu ngåi khoanh tay ngã dßng n−íc ch¶y mét håi råi nãi trong trÝ r»ng : "B©y giê m×nh cßn sèng n÷a lµm g× ! BÊy l©u nay m×nh l¨n lãc chÞu cùc khæ mµ sèng, Êy lµ v× m×nh th−¬ng con, m×nh sî nã kh«ng hiÓu viÖc x−a råi nã trë o¸n m×nh, m×nh sî nã b¬ v¬ ®ãi r¸ch, mµ téi nghiÖp th©n nã. B©y giê m×nh biÕt râ nã th−¬ng m×nh, nã cßn kÝnh träng m×nh, mµ nã l¹i gÇn ®−îc giµu cã sung s−íng hÕt th¶y n÷a, vËy th× nªn chÕt råi, chÕt míi quªn hÕt viÖc cò ®−îc, chÕt ®Æng hÕt buån rÇu cùc khæ n÷a".
Anh ta nghÜ vËy råi nh¾m m¾t l¹i. Anh ta thÊy thÞ Lùu n»m ngay ®¬ trªn bé v¸n, miÖng nhÓu(2) mÊy giät m¸u ®á lßm, m¾t hÕt thÇn mµ cßn më trao tr¸o. Anh ta l¹i thÊy
buæi chiÒu anh ta ë ngoµi ruéng ®i vÒ, con Quyªn th»ng TÝ ch¹y ra, ®øa nÝu ¸o ®øa n¾m tay mµ nãi dá dÎ(3). Anh ta thÊy c¸i c¶nh gia ®×nh ngµy tr−íc râ rµng tr−íc m¾t, th× anh ta
®au ®ín trong lßng qu¸, chÞu kh«ng ®−îc, nªn vïng ®øng dËy mµ nãi lín lªn r»ng : "MÊy con ¬i ! Cha chÕt nhÐ. MÊy con ë l¹i m¹nh giái, ®Ó cha theo mÑ con cho råi". Anh ta võa nãi võa chui qua lan can cÇu. Anh ta võa míi ®ót ®Çu, bçng cã ng−êi ch¹y lªn cÇu vµ hái r»ng : "Ai ®ã ? Ph¶i cha ®ã kh«ng, cha ?".
TrÇn V¨n Söu giËt m×nh, th¸o ®Çu trë v«(4), råi day(5) mµ ngã. Th»ng TÝ ch¹y riÕt l¹i n¾m tay cha nã, dßm s¸t trong mÆt mµ nh×n, råi «m cøng trong lßng mµ nãi : "Cha «i ! Cha !
(1)Dßng bÝch : dßng n−íc biÕc.
(2)NhÓu : nhá ra, øa ra.
(3)Dá dÎ : thá thÎ.
(4)Th¸o ®Çu trë v« : thôt ®Çu vµo phÝa trong lan can cÇu.
(5)Day : quay l¹i.
133
Cha ch¹y ®i ®©u d÷ vËy". Lóc Êy TrÇn V¨n Söu mÊt trÝ kh«n, hÕt nghÞ lùc, m¸u trong tim ch¶y th×nh thÞch, n−íc trong m¾t tu«n rßng rßng, ®øng xui xÞ xui l¬(1), kh«ng nãi ®−îc
mét tiÕng chi hÕt.
Cha con «m nhau mµ khãc mét håi råi bu«ng ra. TrÇn V¨n Söu ngåi trªn däc dùa lan can cÇu, råi nãi r»ng : "Th«i con vÒ ®i". Th»ng TÝ l¾c ®Çu nãi r»ng :
Con kh«ng vÒ ®−îc. BÊy l©u nay con t−ëng cha ®· chÕt råi, tÐ ra cha cßn sèng. VËy th× b©y giê cha ®i ®©u con theo ®ã.
Con ®õng cã c·i cha. Con ph¶i vÒ ®Æng lo c−íi vî.
C−íi vî lµm g× ? C−íi vî ®Æng b¸o h¹i nh− m¸ b¸o h¹i cha håi tr−íc ®ã sao ?
Con kh«ng nªn phiÒn tr¸ch m¸ con. M¸ con cã quÊy(2) lµ quÊy víi cha, chø kh«ng quÊy víi con. Mµ cha ®· quªn c¸i lçi cña m¸ con råi, sao con cßn nhí lµm chi ?
Quªn sao cho ®−îc !
Ph¶i quªn ®i, ®õng cã nhí n÷a. T¹i m¹ng sè cña cha vËy, chí kh«ng ph¶i t¹i m¸ con ®©u. Mµ m¸ con lµm quÊy, th× sù chÕt ®ã ®· chuéc c¸i quÊy hÕt råi ; b©y giê quÊy vÒ phÇn cha, chí m¸ con hÕt quÊy n÷a.
Cha nãi vËy th× con xin nghe lêi cha. Th«i, cha trë vÒ nhµ víi con.
Huý(3) ! VÒ sao ®−îc !
Sao vËy ?
VÒ råi lµng tæng hä ®Õn b¾t cßn g× ?
Th»ng TÝ nghe nãi nh− vËy th× nã tØnh ngé, nªn ngåi lÆng thinh mµ suy nghÜ. C¸ch mét håi nã míi nãi r»ng :
B©y giê lµm sao ?
§Ó cha ®i. Cha ®i cho biÖt tÝch, ®Æng con lÊy vî vµ con Quyªn c−íi chång míi tö tÕ ®−îc.
Cha ®i ®©u ?
§i ®©u còng ®−îc.
HÔ cha ®i th× con ®i theo.
§Ó lµm g× ?
§i theo ®Æng lµm mµ nu«i cha ; chõng nµo cha chÕt råi con sÏ vÒ.
(1)Xui xÞ xui l¬ : ñ rò.
(2)QuÊy : lµm ®iÒu kh«ng ph¶i.
(3)Huý : tõ biÓu thÞ th¸i ®é ng¹c nhiªn hoÆc kh«ng ®ång t×nh, t−¬ng tù nh− hõ, hø, Êy,…
134
Con ®õng cã tÝnh bËy. Con ph¶i ë nhµ lµm mµ nu«i «ng ngo¹i.
Cã tr©u, cã lóa s½n ®ã, «ng ngo¹i lµm mµ ¨n, cÇn g× con nu«i n÷a. L¹i cã con Quyªn ë nhµ ®ã. CËu Ba Giai c−íi nã ®Êy, nã giµu cã, thiÕu g× tiÒn b¹c, nã gióp ®ì «ng ngo¹i ®−îc råi. B©y giê cã mét m×nh cha nghÌo khæ, vËy con ph¶i lµm mµ nu«i cha chø.
TrÇn V¨n Söu nghe con nãi mÊy ®iÒu hiÕu nghÜa Êy th× anh ta c¶m xóc qu¸, nªn ngåi
khãc n÷a. Lóc Êy anh ta lÊy lµm bèi rèi, kh«ng biÕt liÖu lÏ nµo cho xu«i. ThÊy con bÞn rÞn, muèn ë l¹i ®Æng cha con sum hiÖp(1), th× sî lµng tæng b¾t ; nghÜ ®Õn con nªn trèn ra ®i
®Æng biÖt tÝch cho råi, th× ®au ®ín ®i kh«ng ®µnh. Hai cha con ngåi khÝt mét bªn nhau, cha th× lo, con th× tÝnh, c¶ hai ®Òu lÆng thinh ; song mét l¸t th»ng TÝ ®ông c¸nh tay nã vµo c¸nh tay cha nã mét c¸i, d−êng nh− nã th¨m chõng coi cha nã cßn ngåi ®ã kh«ng.
Cha con dan dÝu(2) bÞn rÞn cho ®Õn sao Mai mäc, TrÇn V¨n Söu míi nãi r»ng :
Cha tÝnh nh− vÇy, ®Ó cha nãi cho con nghe thö coi ®−îc hay kh«ng. Cha lÊy giÊy thuÕ th©n theo d©n Thæ(3), tªn cha lµ S¬n Rïm, b©y giê cha nãi tiÕng Thæ giái l¾m. Cha tÝnh th«i ®Ó cha xuèng L¸ng Thã hoÆc Ba Si, cha v« sãc(4) kiÕm chç ë ®Ëu(5) mµ lµm
m−ín. Cã nh− vËy míi khái lo ai b¾t ®−îc, mµ l©u l©u con lÎn ®Õn th¨m cha.
Theo lêi cha tÝnh ®ã th× cha cßn sèng mµ còng nh− cha chÕt. Ph¶i giÊu tªn giÊu hä hoµi, con ®Õn th¨m còng ph¶i nóp lÐn, kh«ng d¸m ®Õn ch¸n ch−êng(6).
Ph¶i vËy míi yªn ®−îc.
TÝnh sao còng ®−îc, miÔn lµ con cã thÓ gÇn cha ®−îc th«i. Mµ cha ë víi Thæ, th× cùc khæ téi nghiÖp cho cha l¾m.
Cã sao ®©u mµ téi nghiÖp. H¬n m−êi n¨m nay cha ®au lßng cùc x¸c kh«ng biÕt chõng nµo mµ kÓ cho xiÕt. B©y giê cha ®−îc vui lßng råi, dÇu lao khæ tÊm th©n l¹i nÖ g×(7).
Cha tÝnh ph¶i lµm nh− vËy míi xong, con ph¶i nghe lêi cha mµ trë vÒ ®i. Th»ng TÝ ngåi ngÉm nghÜ mµ nãi r»ng :
Con kh«ng ®µnh ®Ó cha ®i mét m×nh. Con muèn theo cha mµ kiÕm chç cho cha ¨n
ëyªn n¬i råi con sÏ vÒ.
(1)Sum hiÖp : sum häp.
(2)Dan dÝu : quyÕn luyÕn kh«ng rêi.
(3)Thæ : tõ tr−íc ®©y hay dïng ®Ó chØ mét sè téc ng−êi thiÓu sè, ®©y chØ ng−êi Khmer.
(4)Sãc : lµng cña ng−êi Khmer.
(5)ë ®Ëu : ë nhê.
(6)Ch¸n ch−êng : th−êng xuyªn, tho¶ m·n (nghÜa trong v¨n c¶nh).
(7)NÖ g× : kÓ g×.
135
Con ®i nh− vËy, «ng ngo¹i kh«ng biÕt con ®i ®©u, «ng ngo¹i lo sî, thªm cùc lßng cho «ng ngo¹i n÷a.
Th«i, cha trë vÒ nhµ víi con mét chót ®Æng con th−a víi «ng ngo¹i hay, råi con ®i víi cha.
Trë vÒ råi con Quyªn nã thÊy nã cµng khã lßng n÷a.
Nã ë d−íi nhµ bµ h−¬ng qu¶n, chí cã ë nhµ ®©u mµ thÊy.
Trêi gÇn s¸ng råi, trë vÒ Giång KÐ, hä gÆp cha råi lµm sao ? Kh«ng ®−îc ®©u. Con trë vÒ, ®Ó cha ®i mét m×nh, trong Ýt b÷a cha kiÕm chç ¨n ë xong råi cha sÏ lÐn vÒ mµ cho con hay.
Con kh«ng muèn ®Ó cha ®i mét m×nh. Nh− cha sî hä gÆp th«i th× cha lªn chßi ruéng cña con ë trong lµng Phó Tiªn, cha n»m ®ã mµ chê con. Con ch¹y vÒ Giång KÐ th−a víi «ng ngo¹i mét chót xÝu råi con trë l¹i liÒn.
TrÇn V¨n Söu ban ®Çu cßn dôc dÆc(1), mµ bÞ con th«i thóc qu¸, anh ta kh«ng thÓ kh«ng lµm võa lßng nã ®−îc, nªn ph¶i ®øng dËy mµ ®i víi nã trë lªn Phó Tiªn.
(Cha con nghÜa nÆng,
NXB §øc L−u Ph−¬ng, Sµi Gßn, 1938)
H−íng dÉn ®äc thªm
1.Cã thÓ chia ®o¹n trÝch thµnh mÊy phÇn ? H·y tãm t¾t néi dung tõng phÇn.
2.Nh©n vËt TrÇn V¨n Söu cã t©m tr¹ng ra sao khi ngåi mét m×nh trªn cÇu ? ý ®Þnh tù vÉn ®Õn víi «ng nh− thÕ nµo ? H·y nªu lªn c¸c thñ ph¸p miªu t¶ t©m lÝ mµ t¸c gi¶ ®· sö dông trong t×nh huèng truyÖn nµy.
3.Nh©n vËt TÝ ®· thÓ hiÖn t×nh c¶m víi cha m×nh nh− thÕ nµo qua hµnh ®éng, cö chØ vµ lêi nãi ?
4.Mong muèn sum häp thËt sù cña hai cha con TrÇn V¨n Söu ®· gÆp nh÷ng trë ng¹i g× ? T¹i sao t¸c gi¶ l¹i "®Èy nh©n vËt" vµo nh÷ng t×nh huèng khã xö nh− thÕ ?
5.C¸ch gi¶i quyÕt t×nh huèng mµ nh©n vËt TÝ ®−a ra nãi lªn ®−îc ®iÒu g× vÒ chiÒu s©u t×nh c¶m vµ tÝnh c¸ch cña anh ? KÕt côc c©u chuyÖn (giíi h¹n trong ®o¹n trÝch) chøng tá ®−îc ®iÒu g× vÒ quan niÖm ®¹o lÝ cña t¸c gi¶ ?
6.Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm vµ c¸i hay cña ng«n ng÷ kÓ chuyÖn trong ®o¹n trÝch.
(1) Dôc dÆc : ngÇn ngõ ch−a quyÕt.
136
Ng÷ c¶nh
(TiÕp theo)
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
HiÓu ®−îc vai trß cña ng÷ c¶nh trong viÖc t¹o lËp vµ lÜnh héi v¨n b¶n.
BiÕt vËn dông kiÕn thøc trªn vµo viÖc ®äc - hiÓu v¨n b¶n vµ lµm v¨n.
IIVai trß cña ng÷ c¶nh trong viÖc t¹o lËp v¨n b¶n
1.V¨n c¶nh chi phèi c¸ch dïng tõ, ®Æt c©u
Trong qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n, v¨n c¶nh cã ¶nh h−ëng ®Õn viÖc chän lùa tõ ng÷ ®Ó sö dông trong c©u, viÖc t¹o c©u trong v¨n b¶n. Nãi nh− vËy cã nghÜa lµ mét tõ khi ®−îc dïng trong c©u ph¶i phï hîp ë møc ®é nhÊt ®Þnh vÒ ng÷ nghÜa, vÒ ng÷ ph¸p víi c¸c tõ ng÷ kh¸c trong c©u.
VÝ dô, kh«ng thÓ viÕt mét c©u nh− : "L−îng m−a n¨m nay kÐo dµi", bëi lÏ xÐt vÒ mÆt ng÷ nghÜa th× "l−îng m−a" kh«ng thÓ ®i víi "kÐo dµi".
Mét c©u ®−îc dïng trong v¨n b¶n ph¶i cã quan hÖ hîp lÝ vÒ nghÜa, t−¬ng ®ång vÒ phong c¸ch víi nh÷ng c©u ®i tr−íc vµ ®i sau nã.
Ch¼ng h¹n, c¸c c©u trong ®o¹n v¨n sau ®©y cña Th¹ch Lam ®Òu nãi vÒ mét buæi chiÒu buån ë phè huyÖn, ®Òu mang ®Ëm phong c¸ch tr÷ t×nh, b×nh dÞ mµ tinh tÕ, thÊm ®−îm c¶m xóc cña nhµ v¨n : "ChiÒu, chiÒu råi. Mét chiÒu ªm ¶ nh− ru, v¨ng v¼ng tiÕng Õch nh¸i kªu ran ngoµi ®ång ruéng theo giã nhÑ ®−a vµo. Trong cöa hµng h¬i tèi, muçi ®· b¾t ®Çu vo ve. Liªn ngåi yªn lÆng bªn mÊy qu¶ thuèc s¬n ®en ; ®«i m¾t chÞ bãng tèi ngËp ®Çy dÇn vµ c¸i buån cña buæi chiÒu quª thÊm thÝa vµo t©m hån ng©y th¬ cña chÞ ; Liªn kh«ng hiÓu sao, nh−ng chÞ thÊy lßng buån man m¸c tr−íc c¸i giê kh¾c cña ngµy tµn" (Hai ®øa trÎ).
2. Hoµn c¶nh giao tiÕp ¶nh h−ëng ®Õn nh÷ng ®Æc tr−ng phong c¸ch cña v¨n b¶n ®−îc t¹o lËp
V¨n b¶n võa lµ ph−¬ng tiÖn, võa lµ s¶n phÈm cña giao tiÕp b»ng ng«n ng÷. Hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ cã ¶nh h−ëng ®Õn ®Æc tr−ng phong c¸ch cña v¨n b¶n.
137
Chñ ®Ò hay ®èi t−îng ®−îc bµn ®Õn cña v¨n b¶n sÏ quyÕt ®Þnh viÖc lùa chän tõ ng÷ ®−îc dïng. Ch¼ng h¹n, nÕu v¨n b¶n bµn vÒ ®Ò tµi kinh tÕ, ng−êi viÕt sÏ cã xu h−íng dïng nhiÒu tõ ng÷ thuéc lÜnh vùc kinh tÕ (nh− t¨ng tr−ëng, l¹m ph¸t, thÞ tr−êng, doanh nghiÖp, ®Çu t−, v.v.), nÕu v¨n b¶n bµn vÒ bãng ®¸, ng−êi viÕt sÏ ph¶i dïng nhiÒu tõ ng÷ liªn quan ®Õn bãng ®¸ (nh− cÇu thñ, tiÒn ®¹o, tiÒn vÖ, hËu vÖ, phßng ngù, ghi bµn, s¬ ®å chiÕn thuËt, v.v.),...
Quan hÖ gi÷a c¸c nh©n vËt giao tiÕp (quan hÖ vÞ thÕ, quan hÖ th©n s¬) sÏ quyÕt ®Þnh c¸ch lùa chän tõ ng÷ x−ng h«, c¸ch dïng c¸c tõ ng÷ mang s¾c th¸i biÓu c¶m. Ch¼ng h¹n, khi giao tiÕp víi ng−êi bËc trªn, ng−êi bÒ d−íi ph¶i chän tõ ng÷ x−ng h« thÝch hîp, kh«ng ®−îc dïng c¸c tõ ng÷ suång s·,...
C¸ch thøc giao tiÕp (nãi hay viÕt), ®Þa ®iÓm vµ thêi gian giao tiÕp còng ¶nh h−ëng ®Õn c¸ch diÔn ®¹t : v¨n nãi th−êng kh«ng cã sù trau chuèt nh− v¨n viÕt ; t×nh huèng giao tiÕp kh«ng cã tÝnh chÊt nghi lÔ (trong b÷a ¨n, lóc gÆp nhau ngoµi ®−êng, lóc ®i ch¬i cïng nhau, v.v.) kh«ng ®ßi hái ph¶i lùa chän tõ ng÷ trang träng nh− trong nh÷ng t×nh huèng giao tiÕp cã tÝnh chÊt nghi lÔ (ë cuéc häp, ë héi nghÞ,...).
III Vai trß cña ng÷ c¶nh trong viÖc ®äc - hiÓu v¨n b¶n
1. V¨n c¶nh gióp x¸c ®Þnh tõ ng÷ ®−îc dïng trong v¨n b¶n
Trong ng«n ng÷ lu«n tån t¹i nh÷ng tõ ®ång ©m, tõ ®a nghÜa. ChÝnh v¨n c¶nh lµ ®Çu mèi quan träng gióp ng−êi ®äc nhËn biÕt ®−îc tõ nµo (trong sè c¸c tõ ®ång ©m) ®ang ®−îc sö dông, nghÜa nµo (trong sè c¸c nghÜa cña mét tõ ®a nghÜa) ®ang ®−îc dïng.
V¨n c¶nh gióp ng−êi ®äc hiÓu ®−îc nh÷ng tõ ng÷ liªn quan ®Õn ®o¹n v¨n b¶n ®i tr−íc (hoÆc ®i sau), ch¼ng h¹n nh÷ng tõ ng÷ nh− c« Êy, anh Êy, «ng ta, nã, lóc ®ã, nh− vËy, nh− thÕ, v× vËy, nh− sau, sau ®©y, v.v. chØ cã thÓ hiÓu ®−îc khi liªn hÖ víi v¨n c¶nh, tøc v¨n c¶nh sÏ gióp ng−êi nghe (ng−êi ®äc) biÕt nh÷ng tõ ng÷ nh− vËy ®−îc dïng ®Ó chØ nh÷ng g×.
V¨n c¶nh còng lµ ®Çu mèi quan träng ®Ó gióp ng−êi nghe (ng−êi ®äc) kh«i phôc l¹i ®−îc nh÷ng tõ ng÷ bÞ tØnh l−îc trong v¨n b¶n.
2. Hoµn c¶nh giao tiÕp lµ nh©n tè quy ®Þnh c¸ch hiÓu ý nghÜa ®Ých thùc cña c©u nãi
Tr−íc hÕt, hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ gióp hiÓu ®−îc nghÜa cña nh÷ng tõ ng÷ g¾n bã mËt thiÕt víi t×nh huèng nãi n¨ng, nh− t«i, h«m qua, h«m nay, b©y giê,
138
뮩y, ë ®ã,... Nghe mét c©u nãi nh− "H«m qua t«i ®· ®Õn ®©y", ta kh«ng thÓ hiÓu ®Çy ®ñ néi dung cña nã nÕu kh«ng biÕt c©u nãi ®ã ®−îc ai nãi, nãi lóc nµo, nãi
뮩u.
Quan träng h¬n, hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ gióp ta hiÓu ®−îc ý nghÜa ®Ých thùc cña c©u nãi, tøc c¸i ý nghÜa mµ ng−êi nãi (ng−êi viÕt) muèn chuyÓn t¶i ®Õn ng−êi nghe (ng−êi ®äc). TÊt c¶ nh÷ng g× ®−îc gäi lµ ý nghÜa hµm Èn héi tho¹i ®Òu ®−îc lÜnh héi dùa vµo hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ. Ch¼ng h¹n, c©u "ë ®©y ngét ng¹t qu¸" sÏ cã ý lµ ®Ò nghÞ më cöa sæ ra nÕu nh− ®−îc nãi trong mét c¨n phßng cã cöa sæ ®ãng kÝn. Nh−ng c©u nµy sÏ cã ý kh¸c, nÕu nh− ®−îc nãi trong mét hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ kh¸c.
Ngoµi ra, bèi c¶nh v¨n ho¸, x· héi,... còng quy ®Þnh viÖc hiÓu nghÜa c©u nãi. Ch¼ng h¹n, ng−êi ViÖt Nam khi gÆp nhau cã thÓ chµo nhau b»ng c¸ch hái : "B¸c ®i chî vÒ ®Êy µ ?", "ChÞ ®i häc µ ?",... C¸ch chµo nh− vËy kh«ng thÊy ë x· héi ph−¬ng T©y, nÕu sö dông c¸ch chµo Êy cho ng−êi Ph¸p ch¼ng h¹n, hä cã thÓ cho r»ng chóng ta qu¸ tß mß vÒ ®êi sèng riªng t− cña hä.
LuyÖn tËp
1.Qua ph©n tÝch v¨n c¶nh, h·y cho biÕt nh÷ng nghÜa kh¸c nhau cña tõ xu©n trong nh÷ng c©u sau ®©y :
GÇn xa n« nøc yÕn anh,
ChÞ em s¾m söa bé hµnh ch¬i xu©n.
KiÕp hång nhan cã mong manh,
Nöa chõng xu©n, tho¾t g·y cµnh thiªn h−¬ng.
(NguyÔn Du TruyÖn KiÒu)
Khi ng−êi ta ®· ngoµi 70 xu©n, th× tuæi t¸c cµng cao, søc khoÎ cµng thÊp.
(Hå ChÝ Minh Di chóc)
2.Mét ng−êi nãi víi b¹n cña m×nh : "§©y kh«ng giËn ®Êy ®©u !".
a)H·y cho biÕt miªu t¶ nµo trong sè c¸c miªu t¶ sau ®©y lµ thÝch hîp víi nghÜa cña tõ "®©y" :
Kho¶ng kh«ng gian ë gÇn ng−êi nãi,
Tõ ®−îc dïng nh− ®¹i tõ nh©n x−ng ng«i thø nhÊt,Tõ ®−îc dïng nh− ®¹i tõ nh©n x−ng ng«i thø hai. b) H·y gi¶i thÝch t¹i sao anh (chÞ) l¹i chän nh− vËy.
139