thÕ kØ XX chóng míi thùc sù tiÕn hµnh khai th¸c thuéc ®Þa vÒ mÆt kinh tÕ. Sau hai cuéc khai th¸c lÇn thø nhÊt vµ lÇn thø hai (tr−íc vµ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, 1914 - 1918), c¬ cÊu x· héi ViÖt Nam cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c.
Tõ Nam chÝ B¾c, nhiÒu ®« thÞ, thÞ trÊn mäc lªn nh− nh÷ng trung t©m kinh tÕ, v¨n ho¸, hµnh chÝnh cña x· héi thùc d©n. ë ®Êy, ra ®êi nhiÒu tÇng líp x· héi míi : t− s¶n, tiÓu t− s¶n (viªn chøc, häc sinh, nh÷ng ng−êi bu«n b¸n hay s¶n xuÊt nhá,...), c«ng nh©n, d©n nghÌo thµnh thÞ,... Nh÷ng tÇng líp nµy cã nhu cÇu v¨n ho¸, thÈm mÜ míi. Hä t¹o thµnh mét c«ng chóng v¨n häc ngµy cµng ®«ng ®¶o vµ ®ßi hái mét thø v¨n ch−¬ng míi.
Nh©n vËt trung t©m trong ®êi sèng v¨n ho¸ thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 lµ tÇng líp trÝ thøc T©y häc (phÇn lín lµ tiÓu t− s¶n). Chñ yÕu th«ng qua tÇng líp nµy, ¶nh h−ëng cña c¸c trµo l−u t− t−ëng, v¨n ho¸, v¨n häc cña thÕ giíi hiÖn ®¹i ngµy cµng thÊm s©u vµo ý thøc ng−êi lµm v¨n, ®äc s¸ch.
Trong x· héi th−¬ng m¹i, nhu cÇu v¨n ho¸ tÊt dÉn ®Õn nh÷ng ho¹t ®éng kinh doanh v¨n ho¸. V× thÕ, nghÒ in, nghÒ xuÊt b¶n, nghÒ lµm b¸o theo kÜ thuËt hiÖn ®¹i ph¸t triÓn kh¸ m¹nh. ViÕt v¨n còng trë thµnh mét nghÒ kiÕm sèng tuy rÊt chËt vËt. Nhµ v¨n vµ c«ng chóng cã quan hÖ g¾n bã h¬n. Phª b×nh v¨n häc ra ®êi vµ ph¸t triÓn trªn b¸o chÝ. C¸c quan ®iÓm, c¸c thÞ hiÕu cã ®iÒu kiÖn cä x¸t víi nhau. §êi sèng v¨n häc trë nªn s«i næi h¬n, khÈn tr−¬ng h¬n.
TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn kÓ trªn gi¶i thÝch v× sao nÒn v¨n häc ViÖt Nam ph¶i nhanh chãng hiÖn ®¹i ho¸. §Êy lµ mét ®ßi hái tÊt yÕu, kh¸ch quan cña lÞch sö v¨n häc d©n téc ta trong thêi ®¹i míi.
ë ®©y kh¸i niÖm hiÖn ®¹i ho¸ ®−îc hiÓu theo nghÜa : v¨n häc thêi k× nµy tho¸t ra khái thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i(1) vµ ®æi míi theo h×nh thøc v¨n häc
ph−¬ng T©y.
Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vÒ ®¹i thÓ, diÔn ra qua ba giai ®o¹n :
a) Giai ®o¹n thø nhÊt (tõ ®Çu thÕ kØ ®Õn kho¶ng n¨m 1920) cã thÓ xem lµ giai ®o¹n chuÈn bÞ c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt cÇn thiÕt cho c«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸ : ch÷ quèc ng÷ ®−îc phæ biÕn ngµy cµng réng r·i ; b¸o chÝ, dÞch thuËt ph¸t triÓn
(1)Thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i : hÖ thèng c¸c h×nh thøc thÓ lo¹i chÆt chÏ, ng«n tõ nhiÒu ®iÓn cè vµ biÓu t−îng −íc lÖ, lèi s¸ng t¸c sïng cæ, coi träng chøc n¨ng gi¸o ho¸, Ýt chó träng yÕu tè c¸ nh©n.
110
gióp c©u v¨n xu«i quèc ng÷ tr−ëng thµnh nhanh chãng. Tuy nhiªn, thµnh tùu hiÖn ®¹i ho¸ trong s¸ng t¸c chØ míi giíi h¹n ë mét sè truyÖn kÝ cña mÊy c©y bót Nam Bé, nghÖ thuËt cßn nhiÒu h¹n chÕ. NÒn v¨n häc ®Êt n−íc, trong dßng chñ l−u, vÉn lµ th¬ v¨n cña c¸c chÝ sÜ c¸ch m¹ng. ë c¸c nhµ H¸n häc nµy, t− t−ëng chÝnh trÞ, x· héi tuy ®· ®æi míi, nh−ng quan ®iÓm vµ t×nh c¶m thÈm mÜ, thÓ hiÖn qua s¸ng t¸c nghÖ thuËt, vÉn kh«ng kh¸c bao nhiªu so víi c¸c c©y bót cña thÕ kØ XIX.
b) Giai ®o¹n thø hai (kho¶ng tõ n¨m 1920 ®Õn n¨m 1930) : Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña v¨n häc ®· ®¹t ®−îc mét sè thµnh tùu vang déi : tiÓu thuyÕt Hå BiÓu Ch¸nh, Hoµng Ngäc Ph¸ch ; truyÖn ng¾n Ph¹m Duy Tèn, NguyÔn B¸ Häc,... ; th¬ T¶n §µ ; kÞch cña Vò §×nh Long, Vi HuyÒn §¾c, Nam X−¬ng,... Tuy nhiªn, nh÷ng yÕu tè cña v¨n häc cæ vÉn cßn tån t¹i phæ biÕn ë mäi thÓ lo¹i tõ néi dung ®Õn h×nh thøc. V× thÕ, ng−êi ta th−êng gäi giai ®o¹n thø hai nµy lµ giai ®o¹n qu¸ ®é (cßn gäi lµ giai ®o¹n giao thêi).
Song song víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña v¨n häc trong n−íc, ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng truyÖn kÝ rÊt hiÖn ®¹i cña NguyÔn ¸i Quèc viÕt b»ng tiÕng Ph¸p còng ra ®êi vµo nh÷ng n¨m hai m−¬i t¹i Pa-ri.
c) Giai ®o¹n thø ba (tõ kho¶ng n¨m 1930 ®Õn n¨m 1945) : C«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸ ®−îc n©ng lªn mét chÊt l−îng míi víi nhiÒu cuéc c¸ch t©n s©u s¾c trªn mäi thÓ lo¹i, ®Æc biÖt lµ vÒ tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n vµ th¬. Hai thÓ lo¹i míi lµ phãng sù vµ phª b×nh v¨n häc còng chÝnh thøc ra ®êi víi nhiÒu c©y bót tµi n¨ng.
Cã thÓ kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n häc ViÖt Nam ®Õn giai ®o¹n thø ba nµy ®· thùc sù trë thµnh hiÖn ®¹i.
2. NhÞp ®é ph¸t triÓn ®Æc biÖt mau lÑ
V¨n häc n−íc ta thêi phong kiÕn tõng cã lóc ph¸t triÓn m¹nh víi nh÷ng thµnh tùu rùc rì vµ nh÷ng tªn tuæi ®¸ng tù hµo nh− NguyÔn Tr·i, NguyÔn Du, Hå Xu©n H−¬ng, NguyÔn C«ng Trø, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn §×nh ChiÓu, NguyÔn KhuyÕn, Tó X−¬ng,... Nh−ng b−íc vµo thÕ kØ XX, nhê nh÷ng ®iÒu kiÖn v¨n ho¸, lÞch sö míi, nhÞp ®é ph¸t triÓn cña nã cµng khÈn tr−¬ng h¬n.
NhÞp ®é ph¸t triÓn nãi ë ®©y bao gåm nhiÒu nghÜa : nhÞp ®é ph¸t triÓn vÒ sè l−îng, nhÞp ®é c¸ch t©n, nhÞp ®é tr−ëng thµnh, nhÞp ®é kÕt tinh ë nh÷ng c©y bót cã tµi n¨ng. ChÝnh v× thÕ, trong Nhµ v¨n hiÖn ®¹i, Vò Ngäc Phan ®· kh¼ng ®Þnh : "ë n−íc ta, mét n¨m ®· cã thÓ kÓ nh− ba m−¬i n¨m cña ng−êi".
V× sao v¨n häc thêi k× nµy l¹i cã tèc ®é ph¸t triÓn kh¸c th−êng nh− thÕ ?
111
Mét mÆt ph¶i nãi ®Õn sù thóc b¸ch cña yªu cÇu thêi ®¹i. Nh−ng ®iÒu quyÕt ®Þnh ph¶i thÊy lµ ë b¶n th©n tiÒm lùc chñ quan cña nÒn v¨n häc d©n téc. D©n téc ta cã mét søc sèng m·nh liÖt mµ h¹t nh©n lµ lßng yªu n−íc, tinh thÇn d©n téc. TiÕng ViÖt vµ v¨n ch−¬ng ViÖt lµ mét ph−¬ng diÖn biÓu hiÖn cña søc sèng Êy. §iÒu ®ã gi¶i thÝch v× sao ¸ch thèng trÞ kÐo dµi cña phong kiÕn Trung Quèc hµng ngh×n n¨m, cña thùc d©n Ph¸p hµng tr¨m n¨m vµ nhiÒu cuéc chiÕn tranh x©m l−îc ®· kh«ng huû diÖt ®−îc d©n téc ta, tiÕng nãi vµ v¨n ch−¬ng cña chóng ta. Giê ®©y, nh÷ng cuéc vËn ®éng c¸ch m¹ng liªn tôc, réng kh¾p trªn tinh thÇn d©n chñ tõ ®Çu thÕ kØ XX, ®Æc biÖt lµ tõ n¨m 1930 ®Õn n¨m 1945 d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n, ®· truyÒn thªm søc m¹nh cho nã. Nh÷ng cuéc c¸ch t©n v¨n häc s©u s¾c ®· më ®−êng cho nhiÒu tµi n¨ng. Ngoµi ra, ph¶i kÓ ®Õn vai trß cña tÇng líp trÝ thøc T©y häc. Do b¶n chÊt x· héi, do ¶nh h−ëng v¨n ho¸ ph−¬ng T©y, hä ®· thøc tØnh vÒ ý thøc c¸ nh©n, v× thÕ khao kh¸t x©y dùng mét sù nghiÖp ®Ó kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cã ý nghÜa cña c¸ nh©n m×nh trong ®êi sèng. MÆt kh¸c, xuÊt ph¸t tõ tinh thÇn yªu n−íc, c¸c trÝ thøc T©y häc còng muèn ®ãng gãp mét c¸i g× thËt sù cho ®Êt n−íc b»ng tµi trÝ cña m×nh. §ãng gãp Êy, trong ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ kh¶ n¨ng cña hä, kh«ng g× h¬n lµ ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n häc. Ta hiÓu v× sao nhiÒu ng−êi trong tÇng líp nµy ®· lao vµo nghÒ v¨n nh− t×m thÊy ë ®Êy lÏ sèng vµ c¬ héi ®Ó tá bµy tÊm lßng thuû chung cña m×nh víi ®Êt n−íc, tæ tiªn. Bao nhiªu t©m huyÕt hä göi c¶ vµo tiÕng ViÖt. "Hä yªu v« cïng thø tiÕng trong mÊy m−¬i thÕ kØ ®· chia sÎ vui buån víi cha «ng". Hä
coi ®Êy "lµ tÊm lôa ®· høng vong hån nh÷ng thÕ hÖ qua", vµ ®Õn l−ît hä, hä còng muèn göi hån m×nh vµo ®Êy(1).
Víi nhiÖt t×nh Êy, hä ®· ®ãng gãp phÇn quan träng ®Èy m¹nh tèc ®é ph¸t triÓn cña v¨n häc thêi k× nµy. Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn lÝ do : ë thêi k× 1900 - 1945, v¨n ch−¬ng ®· trë thµnh mét thø hµng ho¸ vµ viÕt v¨n ®· trë thµnh mét nghÒ kiÕm sèng. §ã lµ nh÷ng nh©n tè cã t¸c dông kÝch thÝch ng−êi viÕt v¨n, lµm b¸o.
3. Sù ph©n ho¸ phøc t¹p thµnh nhiÒu xu h−íng v¨n häc
Nh×n chung, ë thêi k× ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, giíi v¨n häc cã ý thøc tù gi¸c cao vÒ tr¸ch nhiÖm ng−êi cÇm bót, vÒ quan ®iÓm nghÖ thuËt vµ khuynh h−íng thÈm mÜ cña m×nh. Sù ra ®êi cña phª b×nh v¨n häc víi nhiÒu c©y bót chuyªn nghiÖp (ThiÕu S¬n, Hoµi Thanh, §Æng Thai Mai, H¶i TriÒu, Vò Ngäc Phan,...) ®· thÓ hiÖn râ sù ph¸t triÓn ý thøc ®ã.
(1) ý kiÕn cña Hoµi Thanh trong bµi Mét thêi ®¹i trong thi ca (Thi nh©n ViÖt Nam).
112
Sù kh¸c nhau vÒ quan ®iÓm nghÖ thuËt vµ khuynh h−íng thÈm mÜ dÉn ®Õn sù ph©n ho¸ thµnh nhiÒu xu h−íng trong néi bé nÒn v¨n häc.
Tuy nhiªn, trong hoµn c¶nh chÕ ®é thuéc ®Þa, khi mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi ®Òu chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ vµ s©u s¾c cña cuéc ®Êu tranh d©n téc quyÕt liÖt kÐo dµi suèt t¸m m−¬i n¨m, sù ph©n ho¸ cña nÒn v¨n häc tr−íc hÕt ph¶i ®−îc xem xÐt ë mÆt chÝnh trÞ, nghÜa lµ ph¶i c¨n cø ë th¸i ®é chÝnh trÞ ®èi víi chñ nghÜa thùc d©n (trùc tiÕp hay kh«ng trùc tiÕp chèng thùc d©n Ph¸p) vµ ë quan niÖm vÒ mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc vµ chÝnh trÞ cña ng−êi cÇm bót. Dùa trªn c¬ së nµy, ng−êi ta nhËn thÊy v¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 vÒ ®¹i thÓ ®· h×nh thµnh hai bé phËn kh¸c nhau.
a) Bé phËn v¨n häc ph¸t triÓn hîp ph¸p : Bé phËn nµy gåm nh÷ng s¸ng t¸c ®−îc ®¨ng t¶i vµ xuÊt b¶n c«ng khai kh«ng bÞ thùc d©n Ph¸p cÊm ®o¸n. Tuy cã tÝnh d©n téc vµ chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè t− t−ëng lµnh m¹nh, tiÕn bé nh−ng nã kh«ng cã ®−îc ý thøc c¸ch m¹ng vµ tinh thÇn chèng ®èi trùc tiÕp chÕ ®é thùc d©n. Bé phËn nµy cã ®iÒu kiÖn ®Çu t− c«ng søc vµo nghÖ thuËt. Nã cã nh÷ng ®ãng gãp mang ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ nÒn v¨n häc trong thêi k× nµy.
Do sù kh¸c biÖt vÒ khuynh h−íng nghÖ thuËt, bé phËn v¨n häc ph¸t triÓn c«ng khai, hîp ph¸p tù b¶n th©n nã còng cã sù ph©n ho¸ phøc t¹p, trong ®ã næi lªn hai xu h−íng chÝnh : xu h−íng l·ng m¹n chñ nghÜa vµ xu h−íng hiÖn thùc chñ nghÜa.
Xu h−íng l·ng m¹n chñ nghÜa thÓ hiÖn trùc tiÕp vµ s©u s¾c c¸i t«i tr÷ t×nh trµn ®Çy c¶m xóc, ®ång thêi ph¸t huy cao ®é trÝ t−ëng t−îng ®Ó diÔn t¶ nh÷ng kh¸t väng, −íc m¬. Nh×n chung, c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn nh÷ng quan hÖ riªng t−, ®Õn sè phËn c¸ nh©n víi th¸i ®é bÊt hoµ vµ bÊt lùc tr−íc m«i tr−êng x· héi tÇm th−êng, gi¶ dèi, tï tóng d−íi ¸ch thùc d©n. ThÓ lo¹i thÝch hîp nhÊt víi chñ nghÜa l·ng m¹n lµ th¬ tr÷ t×nh vµ c¸c thÓ lo¹i v¨n xu«i tr÷ t×nh.
Xu h−íng hiÖn thùc chñ nghÜa chó träng diÔn t¶ vµ ph©n tÝch, lÝ gi¶i mét c¸ch ch©n thùc, chÝnh x¸c qu¸ tr×nh kh¸ch quan cña hiÖn thùc x· héi th«ng qua nh÷ng h×nh t−îng ®iÓn h×nh. C¸c nhµ v¨n hiÖn thùc th−êng ®i vµo nh÷ng ®Ò tµi x· héi víi th¸i ®é phª ph¸n trªn tinh thÇn d©n chñ vµ nh©n ®¹o. ThÓ lo¹i thÝch hîp víi chñ nghÜa hiÖn thùc lµ tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, phãng sù.
CÇn chó ý, c¸c xu h−íng v¨n häc nãi trªn lu«n lu«n ë trong qu¸ tr×nh diÔn biÕn, ®æi thay. Chóng tuy cã mÆt ®èi lËp, thËm chÝ ®«i khi xung ®ét gay g¾t n÷a, nh−ng kh«ng hÒ biÖt lËp, tr¸i l¹i, th−êng t¸c ®éng qua l¹i, cã khi chuyÓn ho¸ lÉn nhau.
113
b) Bé phËn v¨n häc ph¸t triÓn bÊt hîp ph¸p (th¬ v¨n c¸ch m¹ng bÝ mËt, ®Æc biÖt m¶ng th¬ ca trong tï) vµ nöa hîp ph¸p (v¨n th¬ §«ng Kinh nghÜa thôc, v¨n th¬ c¸ch m¹ng v« s¶n thêi k× MÆt trËn D©n chñ §«ng D−¬ng 1936 - 1939,...) lµ s¶n phÈm cña nh÷ng nhµ v¨n chiÕn sÜ. Nh÷ng ng−êi cÇm bót nµy coi th¬ v¨n tr−íc hÕt lµ vò khÝ chiÕn ®Êu, lµ ph−¬ng tiÖn tuyªn truyÒn vËn ®éng c¸ch m¹ng. Quan niÖm nµy ®−îc thÓ hiÖn nhÊt qu¸n tõ Phan Béi Ch©u :
Ba tÊc l−ìi mµ g−¬m mµ sóng, nhµ cÇm quyÒn tr«ng giã còng gai ghª.
(V¨n tÕ Phan Ch©u Trinh)
®Õn Hå ChÝ Minh :
Nay ë trong th¬ nªn cã thÐp,
Nhµ th¬ còng ph¶i biÕt xung phong.
(C¶m t−ëng ®äc "Thiªn gia thi")
Nh÷ng s¸ng t¸c thuéc bé phËn v¨n häc nµy ®· s¸ng t¹o ®−îc mét h×nh t−îng cao ®Ñp : ng−êi chiÕn sÜ nh©n vËt tiªn tiÕn cña thêi ®¹i ®øng ë mòi nhän nãng báng cña cuéc ®Êu tranh yªu n−íc vµ c¸ch m¹ng. Cã thÓ ph¸c ho¹ nh÷ng nÐt chÝnh cña h×nh t−îng trung t©m nµy : c¨m thï s«i sôc bän c−íp n−íc vµ b¸n n−íc, yªu th−¬ng v« h¹n Tæ quèc vµ nh©n d©n, ngay c¶ khi bÞ tï ®µy vÉn hiªn ngang bÊt khuÊt "Nh÷ng kÎ v¸ trêi khi lì b−íc - Gian nan chi kÓ viÖc con con" (§Ëp ®¸ ë C«n L«n Phan Ch©u Trinh). Trong v¨n häc c¸ch m¹ng v« s¶n, ngoµi nh÷ng nÐt trªn, ta cßn thÊy ë con ng−êi ®ã lÝ t−ëng
H×nh em bÐ khoÎ m¹nh trong t− thÕ mang qu¶ ®Þa cÇu mµu ®á trªn vai lµ biÓu t−îng chung cho nhiÒu
s¸ch gi¸o khoa do §«ng Kinh nghÜa thôc Ên hµnh. (B×a s¸ch cña Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸, 1997)
114
míi cña thêi ®¹i (lÝ t−ëng céng s¶n) nhê thÕ mµ n¾m ®−îc quy luËt tiÕn ho¸ cña lÞch sö vµ ®Êu tranh víi tinh thÇn l¹c quan chiÕn th¾ng. Tuy nhiªn, do ho¹t ®éng trong hoµn c¶nh bÊt hîp ph¸p vµ c¸c t¸c gi¶ l¹i ph¶i tËp trung tr−íc hÕt vµo ho¹t ®éng chÝnh trÞ, bé phËn v¨n häc nµy kh«ng cã ®iÒu kiÖn gät giòa nhiÒu vÒ nghÖ thuËt.
IIthµnh tùu v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ xx ®Õn c¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945
1. VÒ néi dung, t− t−ëng
V¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 vÉn tiÕp tôc ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng t− t−ëng lín cña v¨n häc d©n téc, ®ång thêi ®em ®Õn cho nh÷ng truyÒn thèng Êy mét ®ãng gãp míi cña thêi ®¹i : tinh thÇn d©n chñ.
VÒ lßng yªu n−íc, Phan Béi Ch©u quan niÖm "D©n lµ d©n n−íc, n−íc lµ n−íc d©n". NguyÔn ¸i Quèc Hå ChÝ Minh vµ c¸c nhµ v¨n v« s¶n th× g¾n chñ nghÜa yªu n−íc víi lÝ t−ëng x· héi chñ nghÜa. Trong bé phËn v¨n häc hîp ph¸p, tinh thÇn yªu n−íc th−êng thÓ hiÖn mét c¸ch kÝn ®¸o h¬n, tr−íc hÕt qua t×nh yªu tiÕng ViÖt. Nã thÊm vµo c¸c trang viÕt, t¹o nªn mét c¸i g× nh− lµ linh hån ViÖt Nam trong truyÒn thèng ®¹o lÝ, truyÒn thèng nh©n b¶n ®−îc ph¸t huy, trong nh÷ng c¶nh vËt b×nh dÞ, nh÷ng phong tôc ngµn x−a ®−îc t¸i hiÖn, trong nh÷ng g−¬ng mÆt, d¸ng nÐt, nh÷ng tÝnh c¸ch th©n thuéc ®−îc kh¾c ho¹,...
Tinh thÇn d©n chñ còng ®em ®Õn cho truyÒn thèng nh©n ®¹o nh÷ng khÝa c¹nh néi dung míi. §èi t−îng chñ yÕu cña v¨n häc thêi k× nµy lµ nh÷ng con ng−êi b×nh th−êng trong x· héi. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt hiÖn thùc vµ c¸c nhµ th¬ c¸ch m¹ng v« s¶n th× h−íng h¼n vÒ nh÷ng tÇng líp nh©n d©n cùc khæ, lÇm than.
Chñ nghÜa nh©n ®¹o trong v¨n häc thêi k× nµy cßn g¾n liÒn víi sù thøc tØnh vÒ ý thøc c¸ nh©n cña ng−êi cÇm bót. Nhê nhËn thøc ®−îc ý nghÜa sù tån t¹i cña mçi c¸ nh©n trong x· héi, nhiÒu c©y bót thÓ hiÖn s©u s¾c kh¸t väng sèng m·nh liÖt cña mçi c¸ nh©n, muèn ph¸t huy cao ®é tµi n¨ng vµ phÈm gi¸ mçi con ng−êi. Hä ®Êu tranh chèng lu©n lÝ, lÔ gi¸o phong kiÕn ®Ó giµnh quyÒn h−ëng h¹nh phóc c¸ nh©n, ®Æc biÖt xung quanh vÊn ®Ò t×nh yªu, h«n nh©n, gia ®×nh,... Cµng hiÓu s©u ý nghÜa cña cuéc sèng c¸ nh©n, nhµ v¨n cµng c¶m nhËn thÊm thÝa h¬n nçi khæ cña nh÷ng sinh mÖnh sèng vÊt v−ëng trong ®ãi nghÌo, t¨m tèi, kh«ng t−¬ng lai, nh÷ng cuéc sèng v« nghÜa "mê mê nh©n ¶nh", cµng c¶m thÊy c¸i kh«ng khÝ bøc bèi, tï tóng cña th©n phËn n« lÖ trong x· héi thùc d©n,...
115
Tinh thÇn d©n chñ còng ®em ®Õn cho chñ nghÜa anh hïng mét néi dung míi. Phan Béi Ch©u kh¼ng ®Þnh : "Mét n−íc cã anh hïng hay kh«ng còng lµ do nh©n d©n trong n−íc Êy cã anh hïng hay kh«ng mµ th«i" (Sïng b¸i giai nh©n). C¸c c©y bót v« s¶n th× g¾n chñ nghÜa anh hïng víi lÝ t−ëng céng s¶n vµ kÕt hîp chñ nghÜa yªu n−íc víi tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n. T¸c phÈm cña hä trµn ®Çy ¸nh s¸ng l¹c quan c¸ch m¹ng.
2. VÒ h×nh thøc thÓ lo¹i vµ ng«n ng÷ v¨n häc
Nh×n chung, ë thêi k× nµy, ng−êi cÇm bót kh«ng thÓ thµnh c«ng nÕu kh«ng hiÖn ®¹i ho¸ c¸ch viÕt cña m×nh.
VÒ c¸c thÓ lo¹i v¨n xu«i th× ph¸t triÓn m¹nh nhÊt lµ tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n.
ë n−íc ta, sù ra ®êi cña tiÓu thuyÕt v¨n xu«i quèc ng÷, b¶n th©n nã ®· lµ dÊu hiÖu cña c«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸ v¨n häc. Nhµ tiÓu thuyÕt ®Çu tiªn kh¼ng ®Þnh ®−îc chç ®øng cña m×nh lµ Hå BiÓu Ch¸nh. NhiÒu t¸c phÈm tiªu biÓu cña Hå BiÓu Ch¸nh th−êng m« pháng cèt truyÖn cña tiÓu thuyÕt ph−¬ng T©y. Tuy nhiªn, thµnh c«ng cña «ng lµ ®· ViÖt Nam ho¸ ®−îc tÊt c¶ vµ ng−êi ®äc chØ thÊy trong Ngän cá giã ®ïa, Cay ®¾ng mïi ®êi, hay Cha con nghÜa nÆng,... c¶nh trÝ, con ng−êi, lèi sèng cña c¸c tÇng líp nh©n d©n Nam Bé. Nh−ng c¸c t¸c phÈm cña «ng ch−a tho¸t khái lèi bè côc ch−¬ng håi vµ c¸ch kÕt thóc cã hËu. Ng«n ng÷ Hå BiÓu Ch¸nh cã tÝnh b×nh d©n vµ giµu chÊt sèng thùc tÕ, nh−ng ch−a ®¹t tíi tÝnh chuÈn mùc cña ng«n ng÷ v¨n ch−¬ng. TiÓu thuyÕt Tè T©m cña Hoµng Ngäc Ph¸ch míi mÎ, linh ho¹t h¬n trong c¸ch dùng truyÖn vµ diÔn t¶ t©m lÝ nh©n vËt. Tuy thÕ, lèi dÉn d¾t t×nh tiÕt ch−a thËt tù nhiªn, hµnh v¨n ch−a tho¸t h¼n lèi biÒn ngÉu vµ tËt chªm vµo nh÷ng ®o¹n v¨n vÇn du d−¬ng kiÓu c¸ch.
§Õn ®Çu nh÷ng n¨m ba m−¬i, nhãm Tù lùc v¨n ®oµn ®· ®Èy cuéc c¸ch t©n tiÓu thuyÕt lªn mét b−íc míi. TÝnh c¸ch nh©n vËt ®−îc xem lµ trung t©m cña t¸c phÈm. §êi sèng néi t©m cña nh©n vËt ®−îc ph©n tÝch, diÔn t¶ tinh vi tõ ý nghÜ, t×nh c¶m, c¶m xóc ®Õn nh÷ng c¶m gi¸c m¬ hå nhÊt. NghÖ thuËt héi ho¹, ®iªu kh¾c hiÖn ®¹i ®−îc vËn dông trong viÖc x©y dùng nh÷ng bøc tranh phong c¶nh hay ch©n dung con ng−êi. Lèi dùng truyÖn tù nhiªn, bè côc linh ho¹t,...
Tuy nhiªn, tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn (tiªu biÓu lµ c¸c t¸c phÈm cña NhÊt Linh, Kh¸i H−ng) cã thiªn h−íng xa rêi ®êi sèng thùc tÕ phong phó, phøc t¹p, l¹i thiÕu t− t−ëng s©u s¾c, ®éc ®¸o nªn nhanh chãng ®i ®Õn lèi viÕt mßn s¸o, hêi hît.
C¸c nhµ tiÓu thuyÕt hiÖn thùc chñ nghÜa cã c«ng g¾n tiÓu thuyÕt víi hiÖn thùc lín cña ®êi sèng nh©n d©n. Tõ hiÖn thùc Êy, nhµ v¨n s¸ng t¹o nªn nh÷ng kh¸i qu¸t nghÖ thuËt ®Çy søc sèng. Ng«n ng÷ tiÓu thuyÕt còng ®−îc ch¾t läc tõ ng«n ng÷
116
®êi sèng vµ n©ng lªn ®Õn tr×nh ®é nghÖ thuËt. C¸c nhµ tiÓu thuyÕt cã ®ãng gãp ®¸ng kÓ theo khuynh h−íng nµy lµ Vò Träng Phông, Ng« TÊt Tè, Nguyªn Hång, Nam Cao, M¹nh Phó T−, §ç §øc Thu,...
Thµnh tùu phong phó vµ v÷ng ch¾c h¬n cña v¨n xu«i ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ truyÖn ng¾n víi hµng lo¹t phong c¸ch ®éc ®¸o, nèi tiÕp nhau ®Èy thÓ lo¹i nµy ®¹t ®Õn tr×nh ®é nghÖ thuËt cao. Víi nh÷ng phong c¸ch Êy, mét sè truyÖn ng¾n ViÖt Nam thêi k× nµy kh«ng ®Õn nçi xa c¸ch víi nh÷ng thµnh tùu truyÖn ng¾n xuÊt s¾c trªn thÕ giíi.
Tõ nh÷ng truyÖn ng¾n hiÖn ®¹i buæi ®Çu cña Ph¹m Duy Tèn vµ NguyÔn B¸ Häc ®Õn kho¶ng nh÷ng n¨m 1930 - 1945, truyÖn ng¾n ph¸t triÓn m¹nh mÏ, liªn tôc. Më ®Çu lµ lèi truyÖn ng¾n trµo phóng rÊt ng¾n vµ rÊt vui cña NguyÔn C«ng Hoan. TiÕp ®ã lµ nh÷ng truyÖn "kh«ng cã chuyÖn" víi nh÷ng trang viÕt tinh tÕ, ®Ëm chÊt th¬ cña Th¹ch Lam, Thanh TÞnh, Hå DzÕnh,... råi ®Õn nh÷ng truyÖn ng¾n cña T« Hoµi, Bïi HiÓn, Kim L©n,... ®· lµm sèng l¹i nh÷ng phong tôc cña ng−êi d©n quª qua con m¾t quan s¸t s¾c s¶o, hãm hØnh vµ nh÷ng truyÖn cña Nam Cao mang t− t−ëng s©u s¾c, cã ý nghÜa kh¸i qu¸t réng lín, ph©n tÝch t©m lÝ tinh tÕ, chÝnh x¸c, kh¾c ho¹ nh©n vËt sinh ®éng, gãc c¹nh, dùng truyÖn linh ho¹t, giäng v¨n biÕn ho¸, ng«n ng÷ cã søc diÔn t¶ phong phó.
Còng tõ ®Çu nh÷ng n¨m ba m−¬i trë ®i, mét thÓ lo¹i v¨n häc míi ra ®êi vµ ph¸t triÓn m¹nh : phãng sù. §©y lµ mét thÓ v¨n b¸o chÝ, cã tÝnh t− liÖu, nh»m ®iÒu tra sù thËt vÒ mét t×nh tr¹ng x· héi nµo ®ã. Nh÷ng c©y bót phãng sù ®¸ng chó ý lµ Vò Träng Phông, Tam Lang, Ng« TÊt Tè, Lª V¨n HiÕn. Trong sè nh÷ng nhµ v¨n nµy Vò Träng Phông lµ c©y bót xuÊt s¾c nhÊt, ®−îc coi lµ "«ng vua phãng sù ®Êt B¾c".
Bót kÝ, tuú bót ®−îc xem lµ lo¹i "qu©n chñng" c¬ ®éng, gän nhÑ trong ®éi qu©n v¨n häc hiÖn ®¹i. Trong thêi k× v¨n häc nµy, bót kÝ, tuú bót rÊt ph¸t triÓn, nh−ng trë thµnh nhµ tuú bót, bót kÝ cã søc viÕt dåi dµo, liªn tôc th× chØ cã NguyÔn Tu©n. Ngoµi ra, cã thÓ kÓ ®Õn mét sè tªn tuæi kh¸c, tuy kh«ng thËt chuyªn, nh−ng còng ®Ó l¹i ®−îc mét vµi t¸c phÈm thµnh c«ng : Th¹ch Lam víi Hµ Néi b¨m s¸u phè ph−êng, Xu©n DiÖu víi Tr−êng ca, Nguyªn Hång víi Cuéc sèng,...
Sù ra ®êi cña kÞch nãi lµ mét thµnh tùu ®¸ng kÓ cña v¨n häc thêi k× nµy, tuy r»ng sè l−îng t¸c phÈm ch−a nhiÒu vµ chÊt l−îng ch−a cao. Næi tréi h¬n c¶ lµ c¸c t¸c phÈm ¤ng T©y An Nam cña Nam X−¬ng, Kim tiÒn cña Vi HuyÒn §¾c, Vò Nh− T« cña NguyÔn Huy T−ëng, Ng· ba cña §oµn Phó Tø,...
Mét trong nh÷ng thµnh tùu lín nhÊt cña v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ th¬ ca. Mçi b−íc ®i cña th¬ trªn ®−êng hiÖn ®¹i ho¸ ®Òu
117
®Ó l¹i nh÷ng tªn tuæi lín : T¶n §µ, TrÇn TuÊn Kh¶i, ThÕ L÷, Xu©n DiÖu, Hµn MÆc Tö, NguyÔn BÝnh,... §−îc gi¶i phãng khái tÝnh quy ph¹m chÆt chÏ vµ hÖ thèng −íc lÖ cña v¨n häc trung ®¹i, mçi nhµ th¬, b»ng gi¸c quan cña chÝnh m×nh, nh− lÇn ®Çu tiªn kh¸m ph¸ ra thÕ giíi : thÕ giíi mu«n mµu s¾c cña ngo¹i c¶nh vµ thÕ giíi phong phó, tinh vi cña néi t©m con ng−êi. Hä ®· t¹o nªn nhiÒu t¸c phÈm xuÊt s¾c viÕt vÒ thiªn nhiªn vµ t×nh yªu. Dßng th¬ c¸ch m¹ng còng cã nhiÒu thµnh tùu ®Æc s¾c, ®éc ®¸o ®Æc biÖt lµ m¶ng th¬ lµm trong nhµ tï ®Õ quèc. Khi bÞ b¾t giam, c¸c chiÕn sÜ yªu n−íc còng nh− c¸c chiÕn sÜ c¸ch m¹ng v« s¶n ®· b×nh tÜnh, ung dung v−ît lªn rÊt cao trªn nh÷ng thö th¸ch gian lao, nguy hiÓm, "Th©n thÓ ë trong lao - Tinh thÇn ë ngoµi lao" (Hå ChÝ Minh). Hä biÕn ngôc thÊt thµnh tao ®µn. Nh÷ng vÇn th¬ yªu n−íc hay nhÊt phÇn nhiÒu lµ nh÷ng vÇn th¬ lµm trong tï (nhiÒu bµi th¬ cña Phan Ch©u Trinh, Phan Béi Ch©u, Ng« §øc KÕ, Huúnh Thóc Kh¸ng, TrÇn Cao V©n, L−¬ng V¨n Can, Lª §¹i, Hoµng V¨n Thô, Sãng Hång, TrÇn Huy LiÖu, §Æng Xu©n ThiÒu, TrÇn Cung, Xu©n Thuû, Tè H÷u,...). Tiªu biÓu h¬n c¶ cho th¬ c¸ch m¹ng thêi k× nµy lµ tËp NhËt kÝ trong tï cña Hå ChÝ Minh vµ tËp Tõ Êy cña Tè H÷u.
*
**
Thêi k× v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 cã mét vÞ trÝ hÕt søc quan träng xÐt trong toµn bé tiÕn tr×nh lÞch sö cña v¨n häc ViÖt Nam. Nã ®· thõa kÕ tinh hoa cña truyÒn thèng v¨n häc d©n téc, khÐp l¹i sau l−ng m×nh c¶ m−êi thÕ kØ v¨n häc ®Ó më ra phÝa tr−íc mét thêi k× míi víi nh÷ng thµnh tùu vµ kinh nghiÖm sÏ cßn ¶nh h−ëng l©u dµi trong t−¬ng lai : thêi k× v¨n häc hiÖn ®¹i trong quan hÖ réng r·i víi nhiÒu nÒn v¨n ho¸ trªn thÕ giíi.
H−íng dÉn häc bµi
1.§äc kÜ vµ lËp dµn ý cña bµi häc.
2.VÒ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña thêi k× v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 :
a)Anh (chÞ) hiÓu thÕ nµo vÒ kh¸i niÖm "v¨n häc hiÖn ®¹i" ®−îc dïng trong bµi häc ? V× sao tõ ®Çu thÕ kØ XX, nÒn v¨n häc ViÖt Nam míi thùc sù b−íc vµo qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ ? Qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam diÔn ra nh− thÕ nµo tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 ?
b)Anh (chÞ) h·y gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña nhÞp ®é ph¸t triÓn ®Æc biÖt mau lÑ cña v¨n häc ViÖt Nam thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945.
118
c)V× sao v¨n häc ViÖt Nam thêi k× ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 cã sù ph©n ho¸ phøc t¹p ? Ph©n ho¸ nh− thÕ nµo ? Nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau gi÷a hai bé phËn v¨n häc hîp ph¸p vµ bÊt hîp ph¸p lµ g× ? (vÒ ®éi ngò nhµ v¨n, hoµn c¶nh s¸ng t¸c, tÝnh chÊt, vÞ trÝ, ®ãng gãp ®èi víi lÞch sö v¨n häc d©n téc vÒ t− t−ëng vµ nghÖ thuËt).
3.VÒ thµnh tùu cña thêi k× v¨n häc tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 :
a)Nh÷ng truyÒn thèng t− t−ëng lín cña lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam lµ g× ? V¨n häc thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 cã ®ãng gãp g× míi ®èi víi nh÷ng truyÒn thèng Êy ? Thö nªu mét dÉn chøng cô thÓ ë nh÷ng t¸c phÈm ®· häc ë Trung häc c¬ së.
b)C¸c thÓ lo¹i v¨n häc míi xuÊt hiÖn trong v¨n häc ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn n¨m 1945 lµ g× ? Sù c¸ch t©n, hiÖn ®¹i ho¸ cña c¸c thÓ lo¹i th¬, tiÓu thuyÕt diÔn ra nh−thÕ nµo ?
4.V¨n häc ViÖt Nam thêi k× tõ ®Çu thÕ kØ XX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 cã vÞ trÝ quan träng nh− thÕ nµo trong toµn bé tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam ?
Bµi tËp n©ng cao
V× sao ng−êi ta gäi ba m−¬i n¨m ®Çu thÕ kØ XX (1900 - 1930) lµ giai ®o¹n giao thêi cña v¨n häc ViÖt Nam trªn qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ ?
Bµi viÕt sè 3
(NghÞ luËn v¨n häc)
KÕt qu¶ cÇn ®¹t
BiÕt viÕt bµi nghÞ luËn v¨n häc ph©n tÝch néi dung vµ nghÖ thuËt cña mét t¸c phÈm v¨n häc trung ®¹i.
BiÕt vËn dông kÜ n¨ng ph©n tÝch khi viÕt bµi, kh¾c phôc vµ h¹n chÕ ®−îc nh÷ng sai sãt ë c¸c bµi viÕt tr−íc.
119