ТЫВАНЫӉ КΥРΥНЕ УНИВЕРСИТЕДИ

ТЫВА ФИЛОЛОГИЯ БОЛГАШ НИИТИ ДЫЛ ЭРТЕМИНИӉ КАФЕДРАЗЫ

КУРС АЖЫЛЫ

Темазы:

Кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектеринге хамаарышкан демдек аттарын ортаакы класстарга

Демдээ: «__»________ Филология факультединиӊ 3-кү

Камгалаан хүнү: курузунуӊ 1-ги бөлүүнүӊ студентизи

«__»___________20__ч. Кужугет Сайсу Орлановна күүсеткен

Удуртукчзу: тыва филология болгаш

ниити дыл эртеминиӊ кафедразыныӊ

улуг башкызы ф.э.к. Салчак А. Я.

Кызыл 2017

Допчузу

Киирилде………………………………………………………...………….

I-ги эге. Демдек аттарының темалыг бѳлүктери, оларны өөредилге-методктиг комплексте кииргени............………………….……………………

1.1. 5-ки кластыӊ тыва дыл программазында болгаш өөредилге номунда мага-боттуӊ кезектеринге хамаарышкан демдек аттарының темалыг бѳлүктерин кииргени.......................................……………………..…

1.2. Кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарыныӊ темалыг бөлүктери...........................................................…………

II-ги эге. 5-ки класска демдек аттарының темалыг бѳлүктерин ѳѳредип тура кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын бот ажылдарныӊ хевирлеринге ажыглаары....…….…..

2.1. Мергежилгелерниӊ хевирлери……………………………………..

2.2. Диктантыларныӊ хевирлиери………………………………………

2.3. Ребустар, кроссвордтар…………………………………………….

2.4. Оюннар……………………………………………………………….

2.5. Сюжеттиг болгаш аттыг чурук-биле ажылдар…………………….

Түӊнел……………………………………………………………………..

Ажыглаан литература……………………………………………………..

Киирилде

Демдек ады дээрге чүвелерниӊ ылгавыр демдээн болгаш шынарын көргүзер өскерилбес тускай чугаа кезээ. Кайы-даа дылда демдек адының дузазы-биле чүвелерниӊ өӊ-чүзүнүн, овур-хевирин, хемчээлин, шынарын дээш оон-даа өске тускай ылгавыр демдектерин тодарадып турар.

Демдек ады кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шынарын база илередип чоруур. Ынчангаш кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередип чоруур демдек аттарын школага тыва дыл кичээлинге «демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳредип тургаш ажыглап болур деп санап турар бис.

Уругларның эртемге сонуургалын чедип алырда, билир чүүлүнге даяаныры эргежок чугула. Ынчангаш уруглар бодунуң мага-бодунуӊ шынарларын кандыг демдек аттары-биле илередирин база олар кандыг темалыг бѳлүкке хамааржырын уруглар улуг сонуургал-биле билип алыксаар болгаш кичээлге кичээңгейи улгадыр.

Тыва дыл кичээлдериниң үезинде чүгле ѳѳредилге номнарында бердинген мергежилгелер-биле кызыгаарлатынмайын, башкы кижиниң бодунуң тургузуп алганы чаа мергежилгелерин, чогаадыкчы оюннарны, ажылдарны шын ажыглап турар болза, уругларның бот-идекпейи кѳдүрлүп, шынарлыг эки түңнелдерни эккеп болур. Оон аңгыда уругларга ребус, кроссворд дээш оон-даа ѳске сѳстер-биле оюннарны ойнадырга, чүгле сонуургалы бедиир эвес, дыл-домаа сайзырыңгай, сагынгыр-тывынгыр болурунга аажок идиглиг.

Ынчангаш бис курс ажылывыска кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарларын илередир демдек аттарының дидактиктиг потенциалын тодарадырын оралдаштывыс. Ол дээрге-ле кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын школага тыва дыл кичээлинге демдек аттарының темалыг бѳлүктерин ѳѳредип тура ажыглаарынга таарымчалыг кылдыр база ѳѳредилге программазының негелдезинге дүүштур кылган бот ажылдарның хевирлери болур. Ук бот ажылдарның хевирлерин кандыг сорулга-биле ажыглап болурун, оларның ѳѳредилгеге ужур дузазынтодарадырын оралдажыр бис.

Курс ажылыныӊ темазы: Кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын школага тыва дыл кичээлинге ажыглаары.

Ажылдыӊ объектизи: Кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттары.

Ажылдыӊ чаа чүүлү: Кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ажыглап тургаш бот ажылдарның хевирлерин кылып тургусканы ажылдың чаа чүүлү бооп турар.

Курс ажылыныӊ сорулгазы: Тыва дылда кижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ажыглап тургаш, янзы-бүрү бот-ажылдарны тургузуп кылыр.

Ук сорулганы боттандырарда шиитпирлээр айтырыглар:

- Тыва дыл кичээлинге демдек аттарының темалыг бѳлүктерин ѳѳредип туракижиниң мага-боттуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын ажыглап бот ажылдарның хевирлерин тургузары;

- Бот ажылдарның хевирлерин ажыглаарының аайы-биле сорулгазын болгаш методиказын тайылбырлап айтыр;

- Уругларның сонуургалын бедидер, дыл-домаан сайзырадыр, сагынгыр-тывынгыр болгаш сѳстерни, домактарны шын, чазыг чок бижииринге мергежидер.

Ажылдыӊ теоретиктиг үндезини: Федералдыг күрүнениң ѳѳредилге стандарттары (ФКѲС); Март-оол К. Б. «5-9 класстарга тыва дылды башкылаарынга методиказы» [2002]; Март-оол К. Б, Кимова Д. А, Алдын-оол А. А. « Методиктиг сүмелер»; Сат Ш. Ч, Салзыңмаа Е. Б. «Амгы тыва литературлуг дыл»; Сат Ш. Ч, Ойдан-оол А. К. «Тыва дыл болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. 5-11 класстарга ѳѳредилге программалары» деп ажылдарын теоретиктиг үндезиннер кылдыр алган бис.

Ажыглаан арга, методтар: Дилеп тыварының, тайылбап бижиириниң методу, индукция болгаш дедукция аргазы, компонентилиг сайгарылга (анализ) болгаш синтез аргазы, деңнелге аргазы.

Ажылдыӊ практиктиг ужур-дузазы: Тываның күрүне унтверсидединиң филология факультединиң «Тыва дыл болгаш чогаал салбырында» ѳѳренип турар студентилерге болгаш школаларга дыва дыл башкыларынга, ѳѳреникчилерге немелде материал кылдыр ажыглатынып болур.

Ажылдыӊ тургузуу: Ажылывыс киирилде, ийи эге, туӊнел база ажыглаан литература даӊзызындан тургустунган.

I-ги эге. Демдек аттарының темалыг бѳлүктери, оларны өөредилге-методктиг комплексте кииргени

Өөредилге-методиктиг комплекс дээрге-ле ажылчын программалар, өөредилге номнары, методиктиг сүмелер, мергежилгелер, диктант, эдертиглер чыындылары, янзы-бүрү дидактиктиг материалдар болгаш көргүзүг материалдары болур. К. Б. Март-оолдуӊ демдеглеп турары-биле өөредилге-методиктиг комплекс башкының ажыл-чорудулгазынга удуртулга болуп, өөредилгениң сорулгаларын, угланыышкыннарын боттандырарынга улуг дузаны чедирип турар [Март-оол К. Б, 2002].

Ук эгеде тыва дылда мага-боттуӊ кезектерин тодарадып чоруур демдек аттарының уткалыг бѳлүктерин ортаакы класстыӊ, ылаӊгыя 5-ки класстыӊ тыва дыл номунда болгаш ажылчын программазында киргенин тодарадып көрген бис.

1.1. 5-ки кластыӊ тыва дыл программазында болгаш өөредилге номунда мага-боттуӊ кезектеринге хамаарышкан демдек аттарының темалыг бѳлүктерин кииргени

5 класска тыва дылга ажылчын программаны Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң күрүне стандартының национал-девискээр кезээ база тыва дылдың болгаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының 5-11 класстарга (кол ниити өөредилге; ортумак (долу) ниити өөредилге) өөредилге программаларынга (5-9 класстарга тыва дыл программазы: А.К.Ойдан-оол, Ш.Ч.Сат, Н.Д Сувандии; 10-11 класстарга тыва дыл болгаш 5-11 класстарга харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының программазын А.К.Ойдан-оол тургускан. 2008ч.) болгаш чаа Федералдыг күрүнениң өөредилге стандартының негелделеринге, Тыва Республиканың ѳѳредилге черлеринге кижиниң сүзүүн болгаш мѳзү-шынарын кижизидип сайзырадырының концепциязынга (2011ч.) дүүштүр тургускан.

5-ки класска «Дыл дээрге кижилерниң харылзажырының чепсээ» деп дылдың ниитилел амыдыралынга ужур-дузазын көргүскен, таныжылга сорулгалыг теманы кииргеш, эге класстарга өөренген чүүлдерин катаптаары көрдүнген. Катаптаашкын соонда «Синтаксис, пунктуация болгаш чугаа культуразы», «Лексика болгаш чугаа культуразы», «Фонетика. Графика, орфография», «Сөс тургузуу, сөс чогаадылгазы. Орфография» деп эгелерни өөренир. Аңаа улай «Морфология, орфография, чугаа культуразы» деп улуг бөлүктүң «Чүве ады», «Демдек ады», «Сан ады» деп кезектерин өөренир [Сарыглар Ч.К.].

«Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы өөредип тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередип чоруур демдек аттарын ажыглаар болза ажырбас деп санап турар бис. Өөредилге номунда демдек аттарының темалыг бѳлүктерин өөредип тургаш, кижилерниң азы дириг амытаннарның аажы-чаңын, мѳзү-бүдүжүн, чүвелерниң ѳңүн, дириг амытаннарның чүзүнүн илереткен демдек аттары хѳй. Оларны чүвелерниң шынар-демдээн, ѳң-чүзүнүн кѳргүзер демдек аттарынга хамаарыштырар деп турар. Ол ышкаш, кижилерниң аажы-чаңын, мѳзү-бүдүжүн, характерин кѳргүзер демдек аттары: кижизиг, биче сеткилдиг, оожум… Дириг амытаннарның аажы-чаңын кѳргүзер демдек аттары: чааш, эмдик, чазый, хоюган… чергелиг темалыг бѳлүктер бар болганда, кижиниңмага-боттуӊ кезектериниң шынарын илередир демдек аттарынга хамаарышкан мергежилгелерни, бот ажылдарны тургузары база негеттинип турар.

5-ки класстыӊ өөредилге номунда кижиниӊ мага-бодунуӊ кезектериниң шыдарын илередип чоруур демдек аттары кирген мергежилгелер база кирип турар. Чижээ, «Демдек адыныӊ тургузуунуӊ аайы-биле бөлүктери болгаш чогаадылгазы» деп параграфты өөредип турда, 185 дугаар арында 368 дугаар мергежилгеде Буян-Бадыргыныӊ шырайын, чажыныӊ дүгүнүӊ өӊүн, кежегезиниӊ хемчээлин, думчуун, карактарын болгаш дурт-сынын тодарадып чоруур демдек аттары кирген: …Буян-Бадыргы ак шырайлыг, бажыныӊ дүгү кедергей кара, кежегези арай чиӊгежек. Кыдырык кара карактары даады хүлүмзүрүп чоруур. Кырлаӊзымаар думчуктуг болгаш ортумак сынныг кижи… [Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 185]. А «Шынарның демдек аттары, оларның чадалары» деп параграфты ѳѳредип турда, 190 дугаар арында 374 дугаар мергежилгеде чурук-биле ажылда кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир каш демдек аттары кирген:

Арын-шырайы: хѳглүг, бодамчалыг, хүрең…

Кирбиктери: узун кара, шала чолдак,…

Бажы: узун кылагар чаштыг,…

Буттары: кызыл-даван, идиктиг,…[Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 190]

Демдек адынга катаптаашкын эртип тургаш 206 дугаар арында 408 дугаар мергежилгеде сѳзүглелдерден кижиниң даштыкы хевирин болгаш аажы-чаңын уран-чечен кѳргүзерде кандыг чугаа кезээ улуг рольдуг болганын тайылбырлаарда, дараазында демдек аттары кирген: Ѳгнүң херээжен ээзин Ичин дээр. Ак шырайлыг, сыгырзымаар кара карактарлыг, шимченгир эрес-шоваа кижи. … Ажылгыр хирезинде холдарының салаалары узун шилгедек. Бажының суук дүктерин дыргак-биле бѳле хап алган. …Ѳгнүң эр ээзи аңнап-меңнеп , аът-малын ажаар, хоюн кадарар. …Доржу тыва кижилерде чок дээн уктуг коң хаайлыг. Ол бедик болгаш артында ужу ыргайып бады келген. Карааның ѳңү сарыг-даа,кѳксүмээр-даа ышкаш, ужуру билдинмес. Ол ѳгнүң дүндүүнге чеде бер чазып турар узун.…[ Тыва дыл. 5 класс, 2014 ар. 206]

Ындыг болза-даа ук мергежилгелерниӊ онаалгазы мага-боттуӊ кезектериниң шынарын илередир демдек аттарын тодарадырынче угланмаан.

Ынчангаш 5-ки класска «Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳредип тургаш кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарынилередип чоруур демдек аттарынөөредир аргаларын көрүп, оларга хамаарышкан кичээлге ажыглаар бот ажылдарныӊ хевирлеринге чижектерни тургузары чугула. Ынчангаш демдек аттарын дараазында темалыг бѳлүктерге чарып турар: чүвелерниң шынар-демдээн, өӊ-чүзүнүн, хевирин, хемчээлин кѳргүзер демдек аттары деп турар болганда, кижиниң мага-бодунуң кезектериниң шынарын илередир демдек аттары база-ла шак-ла ындыг темалыг бѳлүктерге чарлып чоруур болганда оларны «Демдек аттарының темалыг бѳлүктери» деп теманы ѳѳренип тургаш ажыглап болур бис.