1.3 Құнды қағаздар нарығының қызметі және оның маңызы

Құнды қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар –құнды қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымдай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Құнды қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың «жалған капитал екенін» көрсетеді.

Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.

Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін «символы» болғандықтан оны «қордың құндылықтары » деп те атайды. Сонымен қатар, құнды қағаздар «қордың инструменті немесі құралы» болып та есептелінеді. Себебі, тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтара қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтадың нақты қызметін көрсетеді.

Құнды қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта алынады. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп, ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады. Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндірістің негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған – жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991) бойы қоғамның зарасыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды дамыту – қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуінен жеткізетіні ақиқат шындық [6].

Құнды қағаз – бұл капиталдың ерекше формасы. Ол жеке ресурстарға мүліктік құқықты куәландыратын құжат. Мұнда жеке ресурстарға меншік, жер, ақша, тауар және т.б. танылады.

Құнды қағаздар нарық субъектілерінің қажеттілік сұраныстарын қанағаттандырады. Құнды қағаз арқылы субъектілер ақша-қаражаттарға деген сұранысын, ал осы құралдарға инвестицияланған субъектілер болашақ табыс алу қажеттіліктерін орындауға құнды қағаздар нарығының негізгі мақсаттарына жатқызылады.

Құнды қағаздар келесідей қызмет атқарады:

1. Экономика салалары және аялары арасында, мемлекеттер арасында, мемлекет пен халық арасында, әр түрлі халық топтары арасында ақшаны қайта бөледі;

2. Иелеріне қосымша құқық береді (басқаруға құқық, ақпаратқа құқық, капиталға құқық және т.б.);

3. Капиталға табыстың алуын және сол капиталдың қайтарымдылығын қамтамасыз етеді.

Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығының көптеген жағдайларға байланысты. Олардың бастылары – негізгі қорды құру және ескі қорларды жаңарту айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық конъюнктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюнктураның өзгеруі белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан республиксында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие қымбат, шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.

Экономикасы дамыған мемлекеттерде құнды қағаздар көмегімен қосымша капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты құнды қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге 2 жеті, эмиссиялық проспектінің шығарып және нарыққа қатусушылардың оларды талқылауына 2-4 жеті, оларды сатып алу – сатуға және есепайырысуға 2-3 жеті уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,5-2 ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие болады. Сонымен құнды қағаздар нарығы – экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.

Құнды қағаздар нарығы – қаржы нарығының құрамдас бөлігі. Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа, нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде ия қаржы нарығы, оның инфрақұрылымы, яғни жеке комерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы саласының барлығын мемлекет айырықша құқықпен өзіне қаратып, барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап отырды. Оған дәлел мынандай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының ¾ бөлігі өндірістік құрал-жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған. Негізгі құрал-жабдықтар соғыс-өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық игілігіне қолдануға болмаған. Елімізде «ұзаққа созылған тапшылық экономикасы» қалыптасып, ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана емес, сонымен қатар үнемі рухани кемшілікті де тудырады. Сондықтан, шаруашылықты ұйымдастыру мен оны басқарудың жаңа әдіспен жүргізу объективті қажеттілік еді [7].

Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің өркендеу тәжірибесі дәлденген ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту – тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық саясаттағы субъективизмнен бас тарту.

Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы – мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне жетеді деуге әзір ерте.

Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысын өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:

Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары жатады. ҚР-ның қаржы нарығы қазіргі кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Егер жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша – 6-7%-ке өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономикада жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке , ал айналымдағы ақша 10-20%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің экономикасы дағдарыста.

Екінші, несие капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банктік нарығы Комерциялық банктер қысқа мерзімді несиені қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі қорларды құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының бұл бөлігіне де дағдарыс тән.

Құнды қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістетуде мүмкіндік береді. Қаржы нарыығына мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық заңдардың әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшерін нарық деңгейіне сай келгенде ғана есепшотта сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу – өндірістің өсуін қамтамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.

Құнды қағаздар нарығына қатысушылар. Барлық дерлік мемлекеттерде Үкімет тарапынан бағалы қағаздар нарығының айналысы бойынша сұрақтар маңызды орын алатыны белгілі. Себебі, құнды қағаздар механизмі арқылы қаржы қорларының қалыптасуы мен оның бөлінуі сипат алады. Қорлардың бөлінуі бір саладан екінші салаға, жеке аядан мемлекеттік аяға, бр компаниядан екінші ресурстарға деген қажеттілігі бар қатысушыға аударылатын ерекше механизм деп айтуға болады.

Құнды қағаздар нарығы ерекше механизм бола отырып, өзінің күрделілігімен сипат алады. Қандай да болмасын нарыққа тән сияқты өзінің объектілерінен, қатысушылардан тұрады. Құнды қағаздар нарығының қатысушылары – бұл нарықтағы бағалы қағаздарға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын, сонымен қатар нарықтың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін бір-бірімен байланысты өндірістік, қаржылық институттар жиынтығы деп тұжырымдауға болады. Құнды қағаздар нарығының қатысушыларына эмитентті, инвесторларды және құнды қағаздар нарығының инфрақұрылымын жатқызамыз. Эмитент – бұл құнды қағазды шығару арқылы қаржы ресурстарына қажеттілік танытқан өндірістік, қаржылық ұйым. Ал, инвестор белгілі бір тәуекелге бара отырып, қаржы қорларын беруді ұйғаратын өндірістік, қаржылық ұйым немесе жеке тұлға [8].

Құнды қағаздар нарығының негізгі қатысушыларына келесілерді жатқызамыз:

• Эмитент ретінде (қаржылық ұйымдар, Ұлттық банк, жергілікті атқарушы органдар, кәсіпорындар);

• Инвесторлар – жеке және институционалды инвесторлар. Жеке инвесторлар деп өз қаражаттары есебінен бағалы қағаздарға жұмсайтын жеке заңды тұлғалар. Ал, инвеституционалды инвесторлар тек тартылған қаражаттар есебінен құнды қағаздарға жұмсайтын заңды тұлғалар;

• Сауданы ұйымдастырушылар (қор биржа және биржадан тыс баға кесу ұйымдары);

• Кәсіби қатысушылар

Мұнда кәсіби қатысушылар мен сауданы ұйымдастырушылар құнды қағаздар нарығының инфрақұрылымы деп атайды және олардың мақсаты құнды қағаздар нарығының дұрыс қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады.

ҚР кәсіби қатысушылардың келесідей түрлерін бекітілген: брокерлік, депозитарлық, зейнетақы активтерін басқару қызметі, дилерлік, кастодиандық, инвестициялық портфельді басқару қызметі, құнды қағаз ұстаушылар тізімін жүргізу қызметі, клирингтік қызмет және трансер агенттік қызмет.

Брокер – бұл клиент есебінен және оның атынан құнды қағаздармен мәміле жүргізетін делдал. Дилер – керісінше өз атынан және өз есебінен құнды қағаздармен мәміле жүргізетін қатысушы. ҚР-да бұл қызметтер қосарланады және сәйкесінше лицензия түрлері бар: 1-ші санатты брокер-дилер, 2-ші санатты брокер-дилер. Айырмшылығы – 1-ші санатты брокер-дилерлер бірқатар артықшылықтарға ие. Мысалы, мәмілені тіркеу бойынша. Брокерлі-дилерлік лицензияны банктік және банктік емес ұйымдар ала алады. Тек оларға алғашқы нарықтарда шектеулер қояды.

Банктік типтегі брокер компанияның алғашқы эмиссиясын шығаруға, орналастыруға құқы жоқ. Яғни, андеррайтер қзметін атқара алмайды. Ал, бірақ мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен орналастыруда тек коммерциялық банктердің ғана құқы бар. Андеррайтингтік қызметі 1-ші санатты банктік емес брокер-дилер атқаруы мүмкін. Андеррайтер эмиссия шығарылымын орналастырудың келесідей әдістері бар: қатаң міндеттеме, «барынша күш салу» және т.б. эмиссия шығарылым орналастыру өте тәуекелді операция болып табылады. Сондықтан да брокерлер эмиссиялық синдикатты құрайды.

Клирингтік және депозитарлық қызметтерді тек жалғыз институт атқарады – ол ҚР Орталық депозитариийі. Орталық депозитарий 1997 жылы құрылды. Орталық депозитарий құнды қағаздардың құжатсыздандыруын жүргізетін және мәміленің өзара есеп айырысуын қамтамасыз ететін ұйым. Ол ҚҚБ бірге қызмет етеді. ҚҚБ мәміле жүргізу үшін Орталық депозитарийде «депо» шотын ашу қажет. Ол шотта құнды қағаздар немесе ақша-қаражаттар сақталады. Тіркеуші – бұл құнды қағаз ұстаушылар тізім жүйесін қалыптастыратын, сақтайтын және құнды қағазға меншік құқығын куәландыратын кәсіби қатысушы. Құнды қағаз ұстаушылар тізімінде келесідей мәліметтер бар:

1-эмитент туралы;

2-эмитенттің шығарған бағалы қағаздары туралы;

3-бағалы қағаз ұстаушылар туарлы;

4-тіркелген мәмілелер туралы.

Орталық депозитарий тіркеушілермен де өзара байланысы бар.

Тіркелген нақты мәмілелер туралы Орталық депозитарий нақты эмитенттің тіркеушісіне ақпарат береді. Заңға сәйкес, әрбір акция не облигация шығарушы эмитент белгілі бір тіркеушімен келісімшартқа отыруы тиіс. Тіркеушіні инвестор мен эмитент арасындағы буын деп атайды. Ол сондай-ақ акционерлер жиналысын ұйымдастыруға эмитентке көмектеседі.

Кастодиан- бұл клиенттің қаржылық құралдарын және ақша-қаражатын есепке алатын, сақтайтын кәсіби қатысушы. Осы қызметке қажеттілік ҚР-да жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшкен кезде туындады. Қазіргі кезде олардың негізгі клиенттері ретінде ЖЗҚ және инвестициялық қорлар болып табылады.

Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару қызметі де 1997-1998 жылдары пайда болды. Яғни, зейнетақы қордың ақша-қаражатын өсірту және инфляциядан қорғау мақсатында аталған компаниялар қаржылық құралдарға инвестициялайды.

Инвестициялық портфельді басқарушылар – клиенттің мақсатына, қағидасына сай портфельді қалыптастыру және сәкесінше ақша-қаражаттарды қаржылық құралдарға инвестициялайтын қатысушы.

Трансфер-агент – құнды қағаздар нарығы субъектілердің арасында құжаттарды немесе ақпараттарды қабылдау және оларды жіберу бойынша қызметті атқаратын кәсіби қатысушы [9].