1.1 Кесте Өскемен «Казцинк» ммаақ» - ның зиянды қалдықтарының сипаттамасы

Ластаушы заттар	Заттың коды	2011	2012	2013	2014	2015
Барлығы:	0001		76126	82230	79949	76374
Қатты	0002	981,3	920,7	493,4	407,9	352,94
Сұйық және наз тектес	0004	60765	75206	81737	79540	76021
Күкірті ангидрид	0330	49322	62263	69447	67367	65203
Оттек тұтығы	0337	9809,8	10929	10324	11093	9904,5
Азот тұтығы	0301	824,12	959,6	968,5	529,4	435,78
Аммиак	0303	12,625	7,2	7,5	7,4	7,373
Көмірсутегі	0401	614,44	675,6	610,8	371,9	352,26
Органикалық емес ұшқыш қосылғыштар	0006		73,1	73,1	22,6	12,054
Күл	0328	17,413		15,27
Ағаш шаны	2936	16,73		18,67		1,027
Органикалық емес шаң: 20 %-тен төмен	2909			458,82		217,14
Марганец және оның қосылғыштары	0143			1,066		0,497
Күкіртті мыс	0145	3,58		2,86		1,909
Оксид мысы	0146			2,074		0,983
Натрий гидроокисі	0150			2,098		1,238
Қорғасын	0184	78,283		46,576		32,012
Күкіртті қорғасын	0185	5,527		6,181		5,273
Мырыш сульфаты	0205			22,422		14,475
Мырыш оксиді	0207			79,656		58,793
Мырыш сульфиді	0291	3,86		4,611		3,673
Мышьяк және оның органикалық емес қосылғыштары	0325	3,957		2,058		1,553
Қорғасын
Кәдімгі қорғасын				7,345
Темір сульфиді				2,923
Кәдімгі темір				9,511
Тәмір басқа қосылғыштар				100,18
Кальций басқа қосылғыштар				54,14
Хлорлы сутегі	0316	42,585		49,522		39,313
Күкіртті кислота	0322	139,01		238,97		55,061
Фторлы қосылғыштар		12,834		14,821
Көлемді көмірсутектері	2754			683,89		288,42
Ксилол	0616			7,548		0,154
Толуол	0621			30,564		29,832
Набутильді спирт	1042			4,237		5,205
Этиль спирт	1061			5,237		5,451
Бутилацетат	1210			6,238		7,408
Ацетон	1401			8,896		11,01
	0342					10,014
Этоксиэтанол		837,23
Уайт-спирит

«УМЗ» АҚ табиғатты жұмыс шаралары. «УМЗ» АҚ (1949 ж іске қосылған) Өскемен қаласының солтүстік өндірістік ауданында орналасқан. Тұрғындар кварталды батыс жағында – 2300 м қашықтыққа, ал шығысында – 1500 м қашықтықта орналасқан.

Өнеркәсіп құрамына – оңтүстік, солтүстік және шығыс және автошаруашылық территориясы және «УМЗ» АҚ қоймасы кіреді. Бұл өнеркәсіпте 5000 адам жұмыс атқарады.

«УМЗ» АҚ – қарасты Берилий өндіру өнеркәсіп (технологиялық берилли қыш-н өндіру аммоний фторберилін өндіру металлургиялық берилли, лигатур және балқыту, бериллиді металдың ұнтағын, бериллиден бұқымдар).

Атом электрост-рық үшін отын өндіру (отындың бөлшектердің құрамына уранның ең әлсіз изотопы кіреуі мөлшермен 23 т екіданлы уран).

Тантал өндіру, және еріткіш қышқылдар өндіру.

2016 ж қатты және суының қалдықтарының бөлінуі 7,1% (450 000, 2016ж., 240 000) артты. Буған отын таблеткаларының көбеюі әсер етіп отыр. РВ ЭР 14,9%, табиғи уран қышқылдарының 9,4%, тантал өндірістану 56%, ерігіш қышқылру 41,6% мыс-берилл лигатурасыз 4 есе, аллюминиберилдік лигатурасы 26,9%, мыс-бериллийкарботермиологиялық лигатура 2,9 есе көбеюі қатты және суының қалдықтары «УМЗ» АҚ қосымша шаруашылығының (2016 жылы) табиғи жағдайына көп әсер ете қоймайды. Қосымша шаруашылық орналасқан аумақтағы жер асты суының ластануы да аз мөлшерде болады. Жер асты суларының тазалау жүйелері арқылы өтуі өте қолайлы болып отыр. Жер асты суларына тазалау жүйелері 2016 ж. іске қосылды. Қалдықтардың бөлінуі ОАА, ВЕ, НТ, HNO₃, SO₃, ТБР, сірке қышқылы, органикалық емес шаңдардың стационарлық ұйымдастырылған бастаулардан өтуі 2015 ж. 2,4 есе азайды, бұл өткен жылдармен салыстырғанда 10,6% (25,2% 2014 ж.) ПДВ жоспары мөлшерімен салыстырғанда 25,1 тонна.

Ағынды сулар технологиялық процесс кезінде қышқылдар, тұн, ауыр металдар, минералды қоспаларды су қоймаларына ағызып апарады.

Барлығы 61 түрі ластандырғыш заттар бар, оның 1-ші класты қауіптісі:

• бериллий бензаперин, қорғасын және осылардын.

Неорганикалық қоспалары және басқалар.

2 кл. қауптілер: марганец және оның қосымшалары, оксид никелі, хлор, азот диоксиді, күкірт, қышқыл, фторлық қосымшалар және т.б.

3 кл. қауптілер: теміроксиді, неорганикалық шаң (SіO₂ <20%) күйе, ангидрид т.б.

4 кл. қауптілер: көміроксиді, жанар май, аммиак, т.б.

«УМЗ» АҚ ЗВ спецификасы үшін ортақ альфобелсенділік болып табылады (ОН).

Атмосфераның ең көп ластануына төмендегі жағдайлар көп әсер етеді: фторлы сутегі (77,7%) азот оксид (9,22%), аммиак (5,87%), бериллий (3,01%), күкірт ангидриді (1,12%). Басқа ЗВ әсерлері 3,08% қурайды.

Мұнай өнімдерінен де ластану дәрежесінің көбеюін отырғаны анықталды, сондықтан неғұрлым су қоймаларына аз мөлшерде қалдықтар лақтыру туралы жоспарлар жасалынды (ПЛК-3 деген су ағымдарын тазалау үшін, қойдырғы қойылды).

«УМЗ» АҚ жер асты суларының тазалығын бақылау үшін 6 бұрғылау апараты қойылды. Ол үнелі бақылайын отырып – жылына 4 рет ал үш бұрғылағышқа жылына 1 рет тексеріліп отырады.

2014 ж. салыстырғанда 3В концентрациясы скважиналарда елеулі өзгеріске ұшырады. Мысалы, хлордың өсіуі – 41,1%, өлшеуі заттар – 78,86 %-ға. Жер асты сулары көбінде аммони тұздарымен, марганецпен, темірмен ж/сульфаттармен, және жер асты суларының минералдың заттарының әсерінен болып отырады.

Барлық қалдықтар соңғы қамбаларға орналасады. 1.2 кестеде Өскемен қаласында шығарылатын УМЗ ның жалпы қалдықтардың анықтамасы көрсетілген

1.2 кесте Өскемен қаласында шығарылатын УМЗ ның жалпы қалдықтардың анықтамасы

Ластаушы заттар	Заттың коды	2011	2012	2013	2014	2015
Барлығы:	0001	1	1564,6	106,8	189,4	85,084
Қатты	0002		154,07	39,3	41,9	45,974
Сұйық және газ тәрізді	0004		23,9	67,5	147,5	39,11
Күкірті қорғасын ангидрид	0330	-	0,1	-	-	1,605
Көміртен офисы	0337	2,31	3,9	9,3	82,8	11,563
Аммиак	0301	0,072	2,1	10,4	11,0	2,24
Көмірсутегі	0303		10,7	34,1	45,0	14,967
Көмірсутегі	0401		1,1	0,8	0,8	0,546
Ұшқ.бейорг. байл.	0006		2,6	5,0	1,5	2,228
Күкірт ұшқышы	0322			1,2	1,0	0,72
Жақсы еритің фтор қосындысы	0342			4,9	4,1	2,809
Бейорг.алаң 20 % төмен	2909			27,5	30,1	25,654
Гипс шаңы	3702			9,6	9,6	9,557
Азот қышқылы	0302			1,1	0,8	0,85
Азот шаңы	2936				1,1	1,106
Күкірт ангидриді
Уран		0,07	-	-
Берилий (грамм)	0109	169	430	-		2000
Фтор сутегі
ТБФ
Тұз қышқылы
Уксус қышқылы

Соңғы камбаға бөлінген орын УМЗ-ның солтүстік бөлгінде. Ал тұрғын үйлер батыс жақта 2,5 км қашықтықта, шығысында – 1,5 км қашықтықта, оңтүстікте 3,5 км қашықтықта орналасқан.

Үлбі өзеніне дейінгі ара қашықтың – 2,5 км. «УМЗ» АҚоғамында радиоактивті ластанудың бастауы бар. Сондықтан радиациялық сақтандыру қауіпсіздік мониторингі жүргізіледі. Қамбаларда төменгі активті шикізаттар мен дайын өнімдер сақталады. Сонымен бірге өнеркәсіп орнында радиоактивтік заттар белгілі мөлшерде ғана сақталады.

Апат болған жағдайда бұл заттар қоршаған ортаға зиян шектірмейді.

2016 ж. наурызынан бастап өндіріске менеджменттік стандарт ИСО-14001 енгізілді.

2016 ж. сақтандыру шараларын ұйымдастыруға 500 млн тенге бөлінді.

ТМК – шаңды газдарды ауаға лақтырып, ауаны ластандыру бастауы болып отыр. Өскеменнің титан-магний комбинаты 1965 ж. іске қосылған. Бұл комбинатта 2648 адам қызмет етіп, жұмыс атқарады.

Қоршаған ортаның ластануына өнеркәсіптен шаңды газдың бөлінуі, ағынды суға қалдықтар жіберу, қатты және суйық заттардың бөлінуі әсер етіп отыр.

Негізгі ластандырғыштар: хлор, хлорлы сутегі, ортақ, шаң, көмір оксиді, азот диоксиді және күкірт.

Атмосфераны ластандырып, айтулы залал шектіргіш ол хлор мен хлорлы сутегі

2015 ж. 2014 ж. салыстырғанда ауаға ЗВ қалдықтарының бөлінуі 55,8453 т дейін артты.

Жалпай қалдықтар бөлінуінің көбеюі, көмір оксидінің көптек бөлінуінен болып отыр.

Ал басқа компоненттер бойынша қалдықтардың бөлінуі 20,1933 т азайып отыр. Оның ішінде хлорлы сутегі (+15,3%) азот диоксиді (+13,7%) белгіленген мөлшерден асып кетті.

2014 ж. салыстырғанда 2015 ж. азот диоксидінің қалдығын жіберу 5,6% азайды, бұл белгіленген мөлшердердің 113,7% қурайды. Ал хлорлы сутегін бөлу 2014 ж. салыстырғанда 2015 ж. 0,2 т өсіп және бұл белгіленген лимиттің 115,3% қурайды.

Атмосфералық ауа тазалығы 254 орыннан бақыланып, қалдықтардың бөлінуі ЗВ стационарлық бастауларынан қадағаланың отырады. Барлық бақылау компонентер саны 47.

Ертіске тоқтау сулар жіберу (2 бақылау пункті бойынша) Улбіге таза су жіберу (2 бақылау пункті, судың сапасын 28 ингредиенттер бойынша бақылау) үнемі бақыланып отырады (3331-ның м³ жылына).

Ауыз суының құрамында минерализация 2,1; қаттылығы 3,8 т., Cl 2,27 рет, микрокомпонентер концентрациясы мөлшерден жоғары емес (Cd, Tl, Li) жер асты сулары 20 скважина арқылы, өнеркәсіп орындарында бақылауға алынған. ПДК-ның көтерінуіне байланысты, лиммитті макро мен микрокомпоненттер төменгі (мг/дм³) минерализациясын қурайды – 78 449, Сl – 41244 (118 ПДК) Na – 4176 (21 ПДК), NH₄ – 3 (1,5 ПДК), Мn – 472 (4720 ПДК), Li – 0,1 (1 ПДК), Pb – 0,154 (5,1 ПДК), Cd – 0,01 (10 ПДК).

Су жүйелерін сақтау неолиген арқылы суды №3 шламоқоймадағы суды сору арқылы жүргізіледі.

Скважинаны бақылағанда мөлшерден жоғарғы белгіні көрсеткен (ПДК бөлшегімен): минерализация – 1,66; қаттышылық – 3,2; Cl – 1,8; Nn – 2,2 және кейбір бақылаулар ПДК мөлшерінде Pd және Cd көбейген көрсетеді. Солтүстік – шығыста орналасқан скважиналар, ластанған су полигонында марганец 49-13 ПДК қурағанын көрсетеді.

Ластандырғыш заттарда азот құрамы – NO₃ және NH₄ концентрациялардың мөлшерден мыс екенін 7 скважинадан байқалды. 1,02 ден 2,6 ПДК, NO₃ бойынша, мөлшерден жоғары 3,9 11 ПДК-ға дейін 2 скважинада байқалды. Хлормен ластану, ПДК мөлшерінің жоғарыла 18 рет 5 скважинадан байқалды.

Бір шурфта шыға берге тетікте судың ластануы мөлшерден Рв-5ПДК және Сd 10 ПДК және Li бойынша 3,6 ПДК екенін көрсетті.

2004 ж. салыстырғанда елеулі өзгерістер байқалмайды.

Қурамында қатты хлор бар қалдықтар, минерализатор деп аталатын, полигон траншеяларында сақталады. Минерализатор агрегатты қатты жағдайда болады. Суда өнгіштігі 60-80% және хлорлы кальций, магний, калий, натрий және тез ерігіш бастады. Тұздар да құрамына кіреді.

1.3 кестеде ТМК - ның зиянды қалдықтарының сипаттамасы көрсетілген

Ластаушы заттар	Заттың коды	2011	2012	2013	2014	2015
Барлығы:	0001	573,45	545,4	698,9	581,6	638,48
Қаттылары	0002	74,72	100,7	134,2	108,7	105,13
Сұйық, газ тәріздес	0004	498,73	444,7	564,7	472,9	533,34
Күкірті қорғасын ангидрид	0330	12,427	16	47,6	32,9	28,55
Көміртен қышқылы	0337	359,82	306,8	371,6	302,3	379,31
Азот қышқылы	0301	0,09	4,7	16,2	6,1	5,858
Аммиак	0303	30,53	30,6	24,4	13,3	13,284
Көмірсутегі	0401	1,355	1,4	1,3	1,3	1,285
Ұшқ.бейорг. қосылыстар	0006	-	3,8	6,8	-	0,001
Титан диоксиді	0118				37,4	36,044
Темір оксиді	0123				3,9	3,622
Калий хлориді	0126				8,2	8,174
Кальций оксиді	0128				13,3	13,294
Натрий хлориді	0152				2,4	2,373
Өлшенген заттар	2902				3,6	3,595
Бейорг-қ шаң 20 %-тен төмен	2909				33,5	31,728
Хлорсутек		21,83		32,4	31,3	31,368
Хлор		55,2		52,8	59,2	47,043
Толуол	0621	3,84		3,8	19,2	19,291
Ацетон	1401	5,92		5,2	4,4	4,378
Фосфар ангидриді					2,7	2,672
Уайт-спирит		3,81		6,8
Ксилол	0616	3,81
70 % жоғары бейорг.шаң	2907	74,53
Биокись ванадия	0110	0,1925	0,5	0,6

ТЭЦ – экосистемаға антропогендік салмақ түсіретін объект. «AES Өскемен ТЭЦ» АҚ өнеркәсіп зонасының солтүстік тұсында орналасқан.

Қала үшін ең маңызды өнеркәсіп орындары атап айтқанда, «Казцинк» АҚ, «УМЗ» АҚ, ҚНИИ түсті метал және т.б.

Шығыс байланыста ТЭЦ-тің қуаты-электрлік – 241,5 МВт, жылулық – 1050,9 Гкал/сағ.

Ластандыру бастауларының саны: 41, оның ішінде: ұйымдастырылған – 16, ұйымдастырылмаған – 25. Қауіпті өнеркәсіп категориясы (КОП) – 1.

Негізгі ластандыру компонентері

1 классты қауіптілер:

6 валентті хром – 0,0003 т/г, бенз(а)перин – 0,002 т/г;

2 кл қауіптілер:

азот диоксиді – 3600 т,

азот оксиді – 583 т,

фторлы сутегі – 4,744 т;

3 кл қауіптілер:

күкірт диоксиді – 7000.

1.4 кестеде ОАО УК ТЭЦ (тонна) қалдықтарына мінездеме көрсетілген

1.4 кесте ОАО УК ТЭЦ (тонна) қалдықтарына мінездеме

Ластаушы заттар	Заттың коды	2011	2012	2013	2014	2015
Барлығы:	0001	13234	14395	13607	13322	12752
Қатты	0002	3373,9	2694,3	1959,9	2361,8	2170,5
Сұйық	0004	9859,8	11700	11647	10960	10582
Газ түзгіш
Күкіртті қорғасын	0330	4909,1	7593,8	7638,4	6640	6462,5
Көміртек қышқылы	0337	753,15	1000,9	1002,9	73,8	41,485
Азот қышқылы	0301	4197,6	3724,3	3721,9	3660,9	3601,8
Көмірсутегі	0401	0,021	0,50	0,20	0,100	0,184
Ұшқышты бейорг. қосылыстар	0006	-	1	0,3	0,300	28,549
Орг.емес шаң: 20 % төмен	2909		18,67	18,67	18,67	18,597
Формальдегид	1325					0,202
Көмірлі зола	2908	3352,2	5295,4	5128,8	4994,8	2151
Өлшенген заттар	2902		0,3695	0,3695	0,3695	0,328
Азот диоксиді			603,64	603,26	593,35	583,74

Ауаны ластандырда ТЭЦ қалдықтары, әсіресе атмосфераға кері әсерін тигізетін заттардың бөлінуі, сулар мен су қоймаларына лас қалдықтар бөлінуі, күлқоқыс қалдықтарының сақталуы көп әсер етуде.

ВК УГСЭН атқарған, радиациялық тексерулер, ТЭЦ қолданып және лақтырып отырған қалдықтар көмірдің соммалық белсенді мөлшерден аспайтынын және қалдықтардын шамадан тыс мөлшерде құрылысқа пайдалануға болатынын көрсетті №2 күлқоқыс мөліш орын шекараны Аврора көшелерінің қиылысында орналасқан, қойманы сақтау мезгірмі (басы және аяғы) 1970-2005 ж., қалдық мөлшері – 4696,604 млн тенге жылына. Атмосферасының және жер қабатының ластанбауы үшін күн үнемі сумен ылғап дандырылып отырады. Күл қоқыс құламауы үшін дамба қауіпсіздігі жасалған.

Атмосфераның ауаның тазалығы үшін «AES Өскемен ТЭЦ» АҚ 2014 жылы 35061,1 млн тенге, су бассейндеріне – 103109,0 мың тенге, қалдықтарды үтілдеу мен жер күзеті үшін 2197,4 мың тенге, экологиялық білімі үшін, өркендеу мен жарнамаға – 697,0 мың тенге қолданды.

Барлығы 141,1 млн тенге.