3.3. Агроклиматтық аймақтары.

Облыс аумағы агроклиматтық жағдайына байланысты мынадай аймақтарға бөлінеді.

1. Шөлдің құрғақ, ыстық аймағы облыс аумағының көп бөлігін — Бетпақдала, Мойынқұм, Қызылқүм шөлдері мен облыстың орталық бөлігін қамтиды.

2.Өте құрғақ, ыстықтау аймағы. Бұл бөлікке Түркістан, Бәйдібек, Түлкібас, Сайрам, Төлеби, Қазығұрт аудандары, Созақ ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі кіреді.

3. Таулы аймақтар Тянь-Шань тауының батыс бөлігі мен Қаратау жотасын қамтиды. Бұл аймақта Түркістан, Созақ, Бәйдібек, Түлкібас, Қазығүрт және Төле би аудандары орналасқан.

Облыс табиғи-шаруашылық жағдайына қарай мынадай аймақтарға, топтарға бөлінеді:

1)Шөлдің мал шаруашылық аймағы — қаракөл қойларын өсірумен айналысады: Қаратау маңы аймағы, Қызылқүм аймағы.

2) Суармалы жер және мақталы аймақ: Мақтаарал — Сарыағаш аймағы, Арыс — Түркістан аймағы.

3)Таулы — далалы суармалы аймақ: Тұрақты, суармалы, орташа тұрақты суармалы.

4) Ашық далалы аймақ — Шардара су қоймасы.

1) Шөлдің мал шаруашылығы аймағын облыстың жазық бөлігі — Қызылқүм шөлі,Сырдария өзенінің аңғарындағы тақыр жазықтар, Қаратау таулы аймағы, Мойынқүм шөлі, Шу өзенінің аңғары, Бетпақдала шөлді даласы алып жатыр.

Бүл аймаққа Созақ, Отырар жэне Шардара аудандары кіреді. Климаты шүғыл өзгеріп отыратын температурамен, жауын-шашынның өте аз түсуімен, құрғақ ауа, булану дэрежесінің жоғары болуымен, күн сәулесінің мол түсуімен ерекшеленеді.

Аймақ Қаратау маңы және Қызылқүм болып екіге бөлінеді. Қаратау маңы бөлігіне Қаратау жотасының солтүстігі және Бетпакдала мен Мойынқүм шөлдері қарайды.

Қызылқүм аймағы — құмды шөл, облысқа оның батыс бөлігі енеді. Сырдария маңында суармалы жерлер бар.

2) Суармалы жер жэне мақталы алқап облыстың көп бөлігін қамтиды.

Сарыағаш, Мақтаарал, Ордабасы, Түркістан қалалық әкімдігіне қарасты

аумақ кіреді.

Судың мол қоры және ауа райының жылы болуы егін шаруашылығымен айлыс жерінде кездесетін эндемиктер. Қазақстанға тән 10—12 эндемик түқымдастарғысывда суармалы жерлерде орналасқан. Тянь-Шань тауының батыс таулы тізбектері оңтүстік-батысқа карай созылады.

Тау қыраттарында тауаралық аңғарлар мен қазаншүңқырлар кездеседі. Жер бедері өте күрделі, тау қыраттарын мәңгі мұз жамылған жайылымдар, суармалы жерлер алып жатыр. Теңіз деңгейінеы биікте болуы және жер бедерінің күрделілігі топырағының әр түрлілігіне эсер етеді. Бұл аймаққа Төле-би, Сайрам, Түлкі-бас, Бэйдібек және Ордабасы, Қазығүрт аудандарының бөлігі қарайды. Аймақтың климаты жазының ыстық, қысы-ның қысқа болуымен ерекшеленеді.

4) Ашық дала аймағына Мақтарал, Шардара аудандары кіреді. Жазы өте ыстық, жауын-шашын аз түседі. Жерінің кейбір аймақтары тұзды. Топырағыныңтүздануы уақыт өткен сайын қайталанып отырады. Мұнда негізінен мақта өсіреді. Облыс жерінде Қазақстандағы өсімдік түрлерінің жартысынан астамы кездеседі, шамамеы 8 мыңдай болады. Оның 1 — 1,5 мыңдайы — балдыр, 2,5 — 3 мындайы — саңырауқүлақ, 200-ге жуығы — қына, 500- ге жуығы — мүк тәрізділер және 3 мыңнан астамы — жоғары сатыдағы өсімдіктер. Бұл өсімдіктердің шамамен 250 түрі тек қана бочанцевия, тобылғығүл, канкриниелла. Оңтүстіктің қазіргі флорасы ежелті флоралардың негізінде қалъштасқан. Сол флоралардың өкілдері бүгінгі флораның құрамында реликт түрінде кездеседі.

Қорытынды.

Қазақстан территориясында ауа температурасының таралуы. Қазақстан территориясыньщ солтүстіктен оңтүстікке созылып жатуына, сонымен бірге атмосфера циркуляциясының ерекшелігі мен жер бедерінің әр түрлілігіне байланысты температураның таралуы да әркелкі. Ауа температурасының тәулік ішівде, сондай-ақ жыл ішінде ауытқуы бүкіл республикаға тән. Сонымен бірге жазық, аласа таулы бөлікте жылдық және айлық орта температура солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай өзгерсе, биік таулы аймақтарда биікке көтерілген сайын өзгереді.

Ауаның орташа жылдық температурасы республиканың жазық және аласа таулы бөлігінің барлық жерінде шамалы жылы, солтүстікте температура + 0,4°-тан, қиыр оңтүстікте + 13,7°-қа дейін көтеріледі. Биік таулы аймақтарда жоғары көтерілген сайын ауаның орта температурасы төмёндей береді.

Қазақстанда ең суық ай — қаңтар (қаңтар айының орташа температурасы картасына қараңдар). Қаңтардағы орташа температура солтүстікте — 19°, оңтүстікте —2°. Республиканың салтүстігівде кейбір күндері аяз — 54°-қа дейін барады, ал оңтүстігіңде — 30°-тан төмен болуы сирек кездеседі.

Қыста оқтын-оқтын оңтүстіктен жылы ауа массасынын келуімен байланысты ауа температурасы оңтүстікте + 10 солтүстікте. — 5°-қа дейін көтеріледі. Соның нәтижесінде бірнеше күн бойы жылы болып тұрады. Мұнан кейін ауа райы кенет суынып, көктайғақ болады. Ол ауыл шаруашылығына әсіресе мал шаруашылығына үлкен зиян келтіреді Өйткені осы кезде жайылымда жүрген мал мұзды қатқақтг тебің деп жайыла алмайды.

Биік тау аймақтарда қаңтар айының орташа температурасының таралуы,- жазықтарға қарағанда өзгеше. Қыста Қазақстан жерінде суық, әрі құрғақ континентті арктикалы және қоңыржай ендік ауалары мен Сібір антициклоны басым болады.

Таулы аймақтарда қаңтардың орташа температурасы-алғашқыда биіктеген сайын жоғарылайды да, ең биікте қайтадан төмендейді.

Жазда орташа айлық температураның тауларда жылы болатындығына қарамастан, кейбір кездері температура 0°-тан төмендеп, салкын түсіп, үсік болатын күндер де кездеседі.у

Қазақстанның жылы маусымдағы температуралық режимі оның мезгіл-мезгіл ауытқып отыратынына қарамастан егін шаруашылығына жалпы қолайлы.

Қазақстанда жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 130 мм-ден 1600 мм аралығында. Әсіресе Арал теңізінің солтүстік-шығысына іргелес жатқан аудан мей Балқаш көлінің батыс бөлігінде жауьш-шашын не бары 130 мм, кейбір жылдары одан да аз түседі. Жауын-шашын-ның ең көп түсетін жері — Батыс Алтай.

Қазақстанның территориясында атмосфералық жауын-шашынның жылдық бөлінуі әркелкі. Республиканың солтүстік жартысында жылдық жауын-шашын мөлшерінің 70—80%-і жылдың жылы мезгілівде түседі. Ылғалдың ең көбі шілде айына келеді. Оңтүстіктегі шөлді аймақта және шығыс, оңтүстік-шығыс тау етектерінде жауын-шашын таралуының жаздық минимумы айқын байқалады.

Қазақстанның территориясында атмосфералық жауын-шашынның жылдық бөлінуі әркелкі. Республиканың солтүстік жартысында жылдық жауын-шашын мөлшерінің 70—80%-і жылдың жылы мезгілівде түседі. Ылғалдың ең көбі шілде айына келеді. Оңтүстіктегі шөлді аймақта және шығыс, оңтүстік-шығыс тау етектерінде жауын-шашын таралуының жаздық минимумы айқын байқалады.

Әдебиеттер

1. Атлас облаков / Под ред. А.Х.Хргиана, Н.И.Новожилова. — Л.: Гидрометеоиздат, 1978.

2. Воробьев В.И. Синоптическая метеорология. — Л.:Гидрометеоиздат,1991.

3. Волошина А.П., Евневич ТВ., Земцова А.И. Руководство к лабораторным занятиям по метеорологии и климатологии. Издательство Московского Университета, 1975.

4. Городецкий О.А., Гуральник И.И., Ларин В.В. Метеорология, методы и технические средства наблюдений. —Л.: Гидрометеоиздат, 1991.

5. Құрманов Қ. Физикалық, география терминдері мен ұғымдарының орысша-қазақша анықтамалық - сөздігі. Алматы: Рауан, 1993.

6. Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы. -Л.: Гидрометеоиздат, 1984.

7. Метеорология /И.И.Гуральник, Г.П.Дубиыский, В.В.Ларин, С.В.Мамиконова. — Л.: Гидрометеоиздат, 1982.

8. Наставление гидрометеорологическим станциям и постам. Вып.1. -Л.: Гидрометеоиздат, 1987.

9. Наставление гидрометеорологріческим станциям и постам. Вып.З, ч.і. -Л.: Гидрометеоиздат, 1987.

10. Научно-прикладной справочник но юіимату СССР. Сер.З: Многолетние данные; Сер.4: Климатические ресурсы. - Л.: Гидрометеоиздат, 1987... 1991.

11. Русско-казахский словарь гидрометеорологических терминов. Алматы: Цех полиграфии Казгидромета, 1996.

12. Руководство поверке метеорологических приборов /Под ред. И.А.Покровской -Л.: Гидрометеоиздат, 1967.

ІЗ.Сборник задач и упражнений по метеорологии /И.И.Гуральник, В.В.Ларин, С.В.Мамиконова, М.А.Полковников. -Л.: Гидрометеоиздат,

1983.

14. Сергалиев М. Русско-казахский словарь. Алматы: - Қағанат, 1993.

15. Стернзат М.С. Метеорологические приборы и измерения. - Л.: Гидрометеоиздат, 1981.

16. Турулина Г.К., Кожахметова Р.К. Практикум по метеорологи и и климатологи и. Алматы: Казак университет!, 1998.

17. Хромов СП., Петросянц М.А.Метеорология и климатология. — Л.: Гидрометеоиздат, 1993.

18.Хромов СП., Мамонтова Л.И.Метеорологический словарь. - Л.: Гидрометеоиздат, 1974.