1.3 Қызанақтың биологиясы

Қызнақ – жылу сүйгш дақыл. Оның өсіп-өуі үшін оңтайлы темература: күндіз +20+25°С, түнде +12+15°С. Тепература +15°С-тан төмендесе қызанақ гүлдемейді. +10°Ссуін тоқтатады, ал +1,5°С температурада опат болады. Сонымн қатар ол үшін өте жоғары темпратура да қауіпті блып табылады. Темпертура +33°С–қажеткнде, өсімдіктің өсуі баяулайды, ал +35°Сболғанда фотоситез тоқталады; егер осы кезде ауаның салыстырлы ылғалдлығы төмендесе, ондатүйіні түсе бастайды. +25+30°С және топырақтың орташа ылғалдылығына өскін 5-6 тәулікте пайда болады. Топырақтың температурасы +11°С -дан аспаса, онда тұқымдры өнбейді. Бірақ темиялық өдеуден өткен тұқымдар +8°С, тіпті дан да төмен темпераурада бірклкі өскін бере алады.[10].

1.4 Топыраққа және қоректік заттарға талабы

Қызанаты өсіру үшін топырақ белгілі бір талаптарға сай болуы тиіс: жоғары бос топыраққа (65-75%), ылғал сыйымдылығы барынша аз 45-50%, ауа сыйымдылығы 20-25%, тығыздығы -

0,4-0,6 г/см3. Сондытан топырақтың құрамында барынша бос және су өткізгішке ие құрамдауыштар енеді. Қызаақтың өнімділігі мен олардан алынатын өнім сапасына оңтайлы топырақ-климаттық жағдаларынан басқа өсімдіктің топырақтық қоректенуі де ерекше әсер етеді. Оңтайлы суару режимдерін қамтамасыз ету дақыдың өнімділігін 60-тн 100%-ға дейін, кейде одан да көпке арттырады. Қызаақ өз кезегінде органиалық, минералдық және микротыңайтқыштарға өте сезімтал келеді. Өнімнің шығымдылығына, сапасы мен олардың сақтауға төзімділігіне әсер ететін минералдық азықтың негізгі элемнттері – азот, калий, фосфор, кальций, магний. Сол себептентңайтқыш енгізуде өте мұқит болу керек. Мыслы: аот тыңайтқышның артық болуы вегетациялық мүшлерінің күшті дауына алып келіп, ол өз кезегіде өнім сапасы мен жеміс қалыптасын тежейді. Фосфор тыайтқышы жеміс қалыптасу процесін жеделдетіп, олардың қанттылығын арттырады. Калий тыңатқышы жеміс бойыдаы құрғақ зат мөлшері мен жеміс жетілуіне әсер етеді. Қызанақ 100 ц өніммен тпырақтан 32 кг азот, 10 кг фосор және 43 кг калий алп шығады [11]

2 ҚЫЗАНАҚТЫҢ АГРОТЕХНИКАСЫ

2.1 Жылыжай жағдайында қызанақ өсірудің агротехнологиялық және экологиялық жағдайлары

Жылыай қызанақтң жоғары және сапалы өнімін алу үшін барлық кешенді шараларды өз уақтысында жоғары деңгейде жүргіу керек. Барлық агротехнологиялық күтіп-баптау шараларын дұрыс сақтау кезінде ғана, өсімдікті суару, тыңайтқыш, қорғау және т.б. сияқты шараларға қосмша шығындарды төмендетіп, өндірітің пайдалылығын жоғарлауға болады. Сонықтан, жылыжай жағдайнда қызанақтң жоғары өнімін алу үшін өсімдіктрді кешенді технологияармен өсіруді қамтаасызту керек. Бұл технолгяларға әртүрлінегізделген тпырақ-субстратарын қолдану, топырақтың қолайлы ауа және су режимдерін жасау, органиалық және минералық тыңайтқштардың үйлестірілген мөлшерлерін беру, өсімдіктерді егу және түптерін қалыптастырудың қолайлы сұлбаларын жасау кіреді. Сондай-ақ, зиянкестер, аурулармен және арамшөпермен күресуде негізгі агротхникалық шарлардың бірі, ауыспы егістерді мегеру және енгіу болып табылады. [12]

В.Д. Мухиның (1991) мәліметтері бойыша, бір даылды бір орында екі және одан көп жылар ішінде өсірсе топырақтың бір жақты әлсіреуіне алып келеді. Дара ақыл егісі қауіті емес, ол топырақт ауру тудығыш негіздер мен көп мөлшерде зиянкестердің жиналуына алып келеді. Содықан, қызанақ жемістерінің жоғаы өніміналуд онң алғы дақылдры және оларды ауыспалы егісте орналастыру аса маңызды рөл болып табылады. Көпжылдық шөптер, біржылдық азқтық қоспаар, астық пендәнді-бұршақ дақылар, көк азыққа жүгері мен ерте сүр шөптер, қырыққабат, пияз және басқа дақылдар ең жақсы алғы дақылдры болып табылады. Олар танапы ерте босатып, топырақты дайындауға жақсы ммкіндік береді. [13].

С. Ващенко, В. Брыгалов, Н. Савнова өсімдікті отырызудың қолайлы тығыздығы 1 м² 1,6-1,4 дана деп ойлайды. З. Пичугина өсімдіктерді бір қатарға бір-бірінен аралығы 27-28 см немес екі қатарда 40-45 см аралықта өсімдік арасы бір-біріне 40-42 см етіп отырғызу керектігі ұсынады. Ол өсімдікке жақсы жарық түсун қамтамасыз етуге және аналы гүлдері көбірек қалыптасуына мүмкіндік беретінісендіреді. [14]

Ю. Тулупов, Г. Гринберг, С. Литвинов және басқа Батыс Сібір ғалымдары қызанақ дақылы үшін отырғызудың қолайл тығыздығы 1 м2 жерге 2,2 өсімдік болып табылад деп ойлайды [15].

Қызанақ өсімдігіжылуд өте талап етеді. 20º С температуадан төмен болған кезде, барлық даму кезеңдері ұаққа созылады, ал 10º С температурада өсу тоқталып, 0º С-та қиярдыбарлық сорттары өледі. Қызанақ көленкеі жағдайда әлсіз өсуі мүмкін, бірақ толық жарықта оның өнімділіг артады. Қысқа күнгі өсімдікті ұзақ күнд өсіру кезінде оның жеміс беруі айтарлықтай кейіндеу болады [16]

Бүгінгі күннің нарықтық жағдай ауылшаруашылық дақылдарын энергия мен ресурсты үнемдеу технологиялармен өсіруді ендіруді талап етеді. Қызанақ дақылн дәстүрлі технологиямен өсіруден айырмаылығы, шпалерды тамшылаып суарумен бірге қолданғанда, жеміс беруін тиімді пайдаланып, ең жақсы жарықта зинкестер мен аурулармен азақымдалуға көмектеседі. Өнімді жинауға, өсімдік қорғауды жүргізуге, арамшөптермен күресуде өте ыңғайлы. Өсірудің шпалерлік тәсіі қызанақтң өнімділіін едуір деңгеде жоғарлатуға мүкіндік береді. Вертикальды шпалерде қызанақты өсіру бойынша еуропалық елдердің тәжірибесі шпалерлік тәсілмен жемістеріің беруі, кәдімгі технологямен салыстырғанда (17 т/га) орташа 46 т/га болғанын дәлелдейді [17].

Көкөніс шаруашылығның тропикалық жне субтроикалық ылғалды аймақтарында (Қытай, Жапония, Въенам) қызанақтың шпалерлік дақылы бұрыннан ашық танапта да, абық танапта да қолданылып келеді. Ол жоғары өнімділік пен өсімдіктің аурулар және өнім жинаушылардан аз заымдалуын қамтаасыз етеді. Ұсақ жеісті қызанақтың шпалрлік дақылын үй маңындағы көкөніс шаруашылығы мен фермаларда қолданылады. Шпалелік дақылды қолданғанда, өнімділікті 5-тен 18 кг/м3 дейін жоғарлатуғмүмкіндік береді [18].

Жлыжайда қзанақтың өсуіне әсер ететін негізгі факторға топырақ пен ауа ылғалдылығы және суару жүйесі жатады. А.Г. Мавиец және А.А. Матвиецтің көпжылық зерттеулернің мәліметтері бойынша, нақты ауа-айы жағдайы мен өнімділікке байланысты 1 ц өнімді қалыптастыруға 10-20 м3 су қажет. Транспираиялық коэффицент жыл мезгіліне байланысты 300-ден 500 шамасында ауытқып, басқа жылу сүйіш дақылдарен салыстырғана өте жоғары болып таылады. Өсімдітің ылғалға тлабы жоғары, ең алдыен терең емес орналасқан түптері және олрдың сору қабілеттілігі лсіз, сондай-ақ жоғары өнімді қалыптастыратын қысқа вгетациялық кезеңіне байланысты түсіндіріледі. Одан басқа қызнақтың тмыр жүйесі әлсіз болып келеді. Топырақың негізі жыртылатын жоғары қабатында (0-20 см) ылғал қоры тұрақсыз болады. Сол себепті топырақта ылғалдың жетіспеушілігінен жапырақтары сола бастайды, өсімдіктің өсуі тоқтап, олардың өнімділігі едәуір азаяды. ылыжай жағдайында қызанақ үшін ең аз ылғал сыйымдылғыан қолайлы ауа ылғалдлығы - 80-90%, топырқтың 70-80% болу керек [19].

Б.Шмаков (1978), И.Круилин (1981), М.Гриоров (2005), А.Овчиников (2009), В.Кориец (2002), О.Ясонди (2003), J.Bragan (2001), Н.Daghari (2001) және басқалардың зерттеулері көрсеткендей, қызанақтың тұрақты өнімін алуда топырақ тұрақсыз және жеткіліксіз дымқылданса, оны міндтті түрде суару керек. Сондықтан оларды жылы сумен өбірек суару керек. Себебі, қызанаты суық сумен суарса, оның сабақтары бүрісіп, түйіндерінің түсіп қалына алып келеді. Өсімдікті суару үшін судың темпертурасы 20ºС төмен болмау қажет. Дер кезінде және сапалы уарса, өсімдіктің физиологиялық солуынан сақтап қалады. Жапырақтың үстін суаруға болмайды, ал топырақты шектен шықпай дымқылдату кере. Органикалық немесе минералдық тыңайтқыштарды сумен қоса қызанақты қоректеніруге болады. Мұны фертигация деп атайды [20]

В. Докучаевыңмәліметтері бойынша, минералдық тыңайтқыштарды тамшылатып суару жүйесіен қоданғанда, ауылшарушылық даылдарының өнімділігін жоғарлатады. Бірақ, ресурс үнемеу агротехникалық шаралармен тыңайтқыштарды жүйелі және дұрыс (мөлшері мен әдісі) қолданғанда ғана, өсімдіктің дұрыс дамуына қолайлы жағдайлар жасалады. Сөйтіп, P135, K60 фонына N120 мөлшерінде азот тыңайтқыштарын бір рет, сондай-ақ бөліп бергенде, қияр өсімдіктерінің дамуы мен өсуіне оң әсерін тигізіп, жемістерінің өнімділігін жоғарлатып, сапасын жақсартады. Яғни, азотпен қоректендіргенде, қызанақтың жоғары өнімін алуын (44 т/га) қамтамасыз етеді [21;22].

Тамшылатып суару тәсілін дәстүрлі (жалмен) суару әсілімен салыстырғанда, көкөніс дақылдары биомассасының жақсы қалыптасуына мүмкіндік береді. Бұл жайы ҚазККШҒЗИ тәжірибе стационарында жүргізілген ғылыми тәжірибе нәтижелерінде айтылған. Қызанақ дақылымен жүргізілген тәжірибеде биометриялық зерттеулердің мәліметтері бойынша негізгі сабақтың ұзындығы, жалме суарылған жағдайда 107 см блса, тамшылатып суару кезінде 128 см болды. Жалпы өсімдіктің салмағы сәйкесінше 369 және 771, соның ішінде өркендердің салмағы 229 және 256 г болды. Жапыақтарының салмағы – 226 және 325 г, ал оларың 1 га шаққандағы ауданы 39,6 және 43,8 мың м2. Есепке алу кезіне (жаппай еміс беру кезеңі) қалыптасқан жемістердің саны 2,6 дана және 3,5 дана, ал олардың салмағы сәйкесіне 144 г және 189 г болды. Мұнда тамшылатып суарудың артықшылығы көрініп тұр. Өңделетін және енгізілетін агротәсілдердің тиімділігі ауылшаруашылық дақылынан алынған өнімділікпен бағаланады. Қызанақ даылының қосымша өнімділігітамшылыып суару технологясын пайдалану кезіде айтарлықта жоғары болды. Мұнда жалмен суаруға арағанда, 8, т/га немесе 43,3% қосымша қияр өнімі алынған. Тәжірибеде суару тәсіліне байланысты дақылдан 18,7 және 26,8 т/га өнім алынған [23;24]

А.П. Рзумов мәліметтері бойынш, көктемде пленкалы жлыжайларда тамшылатп суару жүйесін айтарлықтай мөлшерде пайдаану арқылы топырақтағы қоректік және су режимдері реттегенде, 80-120 т/га қызанақ жемістерінің қалыптасуна мүмкіндік берген. Қызанақ өнімділігі стандартты жемістері 80 т/гдеңгейінде болу үшін 40 және 15 см тереңдікте минералды тыңайтқыштарды N170P140K90 мөлшерінде беру арқылы дифференцияланған суару алды ылғалдыық 75-85% сонымен қатр N290P200 320 мөлшеріде минералды тыңайтқытарды беру арқылы суау алды топырақ ылғалдылығына сәйкестендіру керек. Қызанақ өнімділігінің стандартты жемістері 120 т/га болу үшін суару алында топырақтың 40 және 15 тереңдігінд ылғалдылытың 85% HB дәрежесінде N290P20K320 мөлшерінде минералды тыңайтқыштар бергенде, сондай-ақ суару лдында 40 см тереңдікте 85% HB топырақ ылғалдылығымен сәйкетендіріп, N290P00K320 мөлшерінде минералды тыңйқыштармен қоректендіру арқылы қол жетізуге болады. өктем кезде пленкалы жылыжайларда 40 см жне 15 см тереңдікте топырақ ылғалдылық шегі 85% НВ болған жағдада, су пайдалану мөлшернің жиынтығы рташа есеппен 2063-2204 м³/га құрйды [25].