Шөгінді таужыныс құрлымдары

Шөгінді таужыныс құрлымы оны құрайтын түйірлердің пішіні мен өлшемі және кристалдану дәрежесі бойынша анықталады, алайда псефиттер мен псамиттерде құрлымды макроскопиялы түрде анықтауға болады.

Шөгінді жыныс құрлымы:

1. Псефитті <1мм,

2. Псамитті 0,1-1мм,

3. Алевролитті 0,01-0,1мм,

4. Пелитті <0,01мм.

Кристалды түйірлі құрлымдардың мөлшері:

Ұсақ түйірлі (0,005 – 0,05)

1. Пелитоморфты немесе криптокристалды < 0,005мм

2. Оолитті – концентрациялы – түйірлі жєне радиалды – сәулелі бірнеше мм- ге дейін барады.

3. Псевдоолиттер – қайтакристалданған оолиттерде кездеседі.

Кең тараған құрлымдарға - органогенді немесе биоморфты құрлымдар жатады. Биоморфты корбанатты тау жыныстарға - ағзалардың тұтас сақталған қаңқаларынан тұрады. 123Мысалға, фораминиферлер, фузилиндер, нумулитивтер, мшанкалар және т.б.

Дєріс 3.

Шөгінді таужыныстардың пайда болу шарттары

Шөгінді таужыныстар түзілу процессін белгілі бір схема түрінде көрсетуге болады:

Аналық таужыныстардың үгілу нәтижесінде бастапқы өнімнің түзілуі, үгілген заттардың тасмалдануы, үгілген заттардың сулы бассейнде шөгуі, шөгіндінің пайда болуы мен түзілуі, шөгінді таужыныстарға ауысуы. Шөгінді таужыныстардың дамуы тереңдікке байланысты. Бұнда тау жыныстар катагенез және метаморфизмге ұшрайды. Жер бетіне қайта шыққанда, олар үгіледі. Осылайша тау шөгінді жыныстардың өзгеруі мен пайда болуы осы процесстерді яғни сатыларды құрайды.

1 – ші саты – бастапқы өнімнің түзілуі. Бұл заттар үгілу нәтижесінде пайда болады, яғни гипергенез, стадиясы.

2 – ші саты - заттардың тасымалдануы және шөгуі, седиментогенез стадиясы, шөгіндінің пайда болуы.

3 – ші саты – шөгінді тау жыныстардың пайда болуы диагенез стадиясы деп атайды.

4 – ші саты – катагенез және метагенез стадиясы. Бұл постдиагенетикалық екінші ретті өзгеру.

Гипергенез стадиясы (сатысы)

Бұл шөгінді таужыныс пайда болуының алғашқы дайындық сатысы. Жер бетіндегі аналық таужыныстың судың, ауаның, мұздың, температураның өзгеруінің және организмдердің әрекетінің әсерінен бұзылуын үгілу – мүжілу деп атаймыз. Физикалық және химиялық үгілу түрлері болады. Физикалық үгілу кезінде таужыныстарда химиялық процесстер болмайды, тек таужыныстардың бұзылып, үгілуі жүреді. Ал химиялық үгілу кезінде химиялық реакциялардың нәтижесінде (аналық таужыныстардың қышқылдану, гидратация, гидролиз және т. б.) жаңа минералдар түзіледі. Үгілудің екі түрі де бір – бірімен тығыз байланысты және табиғатта бір – бірінен ажырамайды.

Физикалық үгілу.

Физикалық үгілудің негізгі факторларына: температура, жел, мұз, ағын сулары, ауа жатады. Таулы аудандарда, ыстық және шөлді аймақтарда өсімдік жабыны кездеспегендіктен температураның ауысуы жүріп отырады. Ыстық ауа мен суық ауаның алмасу әсерінен тау жыныстардағы минералдардың керілуі мен қысылуына әкеледі, нәтижесінде майда жарылымдар пайда болады. 21олек бұзушылық жұмыстарды - ағын сулар , жағалау толқындары, қозғалыстағы мұз жүргізеді.

Физикалық үгілу минералдар мен тау жыныстар кесектерінің әртүрлі мөлшерлерінің пайда болуына әкеледі. Таулы аймақтарда бұзылу тезірек жүреді. Жазық рельефте шөгінді жыныстардың қалың қабаты жиналады. Жиналған борпылдақ жыныстар Жер бетінде ұзақ жатқандықтан терең химиялық бұзылысқа ұшрайды. Осылайша бөлшектелген рельефте физикалық үгілу, жазық рельефте химиялық үгілу жүреді.

Химиялық үгілу

Үгілген минералдар мен түптамырлық сулар арасында химиялық 21олекто 21олекто заттар мен қатты қалдықтардың пайда болуына әкеледі. Еріген 21олектор2121ну жер асты суларының жүйесіне түсіп, соңында әлемдік мұхитқа келіп түседі. Континенттен мұхиттқа тасымалданушы 21олект ағын сулар орындайды. Химимиялық үгілу кезіндегі реакциялар – гидратация, гидролиз, қышқылдану, қайта қалпына келу.

Гидратация – суды қосып алу процессі жєне минералдардың кристалды торына енуі.

Гематит – Fe₂O₃ + H₂O = Fe₂O₃ nH₂O – лимонит

Ангидрит – СаSO₄ + 2H₂O = CaSO₄ 2H₂O – 21оле

Гидролиз – гидролиз кезінде судың әсерінен қарапайым қосылыстарға ыдырайды. Мысалы, ортоклаз кварц жєне каолинитке ауысады.

Қышқылдану – қышқылдану 21олектор2121ну су мен оттегі араласады, нәтижесінде қышқылдану және темір, мырыш, мыс және т. б. суқышқылы пайда болады.

Қалпына келу – органикалық заттар оттегі жетіспегендігінен ажырайды, органикалық көмірсутектің қатысымен 21олек, халькозин, сидерит жєне т. б. минералдар пайда болады.

Катойтты алмасуы, жыныстың құрлымын өзгертпей, минаралдық құрамының өзгерунде. Бұл басқа минералдармен осал кристалды торларын құрай отырып, кейбір катиондардың ығысуы арқылы жүреді. Шөгіндіде калийдің жиналуы және мұхитқа натрийдің шықарылуы нақ осы процесстерге байланысты.

Еру. Минералдардардың еруіне pH 22олек әсер 22олек. Карбонаттар, дала шпаттары, 22олектор2222 қышқыл 22олект ериді. Кремнезем 22олектор 22олект ериді. Заттардың еру процессі 22олекто заттың шығарылуымен, ұсақ және ірі кеуектердің, пайда болуымен жүріп отырады. Ең ірі ерігіш 22олектор2222: галит, силвин жєне т. б. алады. Баяурақ еритіндерге 22олектор2222н, 22олектор2222ну жатады.

Осылайша, химиялық үгілу кезінде жаңа минералдар қалыптасады. Бұларға сазды минералдар, темір сулы тотықтары, алюминний, халькозит, сидерит, 22олекто және т. б. жатады.

Негізгі әдебиеттер: 1 – [19 -26], 2 – [12 -24], 3 – [66 – 170], 4 – [664 – 673].

Бақылау сұрақтары:

1. Шөгінді тау жыныстардың қалыптасу шарттары?

2. Мүжілудің негізгі факторлары?

3. Шөгінді материалдардың тасымалдануы мен шөгу агенттері?

4. Сулы бассейндеріндегі шөгінді материалдардың дифференциациясы?

5. Мұнай сыйдыратын және 22олек аналық тау жыныстарының жиналуына әлдеқайда қолайлы қандай шарттары бар?

Дәріс 4.

Седиментогенез.

Седиментогенез сатысында үгілген заттардың тасмалдануы мен шөгуі жүреді. Тасымалдану мен шөгу желдің, мұздың, жауын суларының, өзендік ағынлармен және сулы бассейндердің көмегімен жүріп отырады.

1. Шөгіндінің жел көмегімен тасымалдануы мен шөгуі. Құрғақ аудандардағы шаңды борандар және жазық аудандардағы жел шаң-топырақты қопарып, келесі ауданға ұшырып алып келеді. Мысалға: Сахара шөлінің құмдары Атлант мұхитының орталық аудандарының тереңсулы шөгінділері компоненттері болғаны анықталды. Вулкандық атқылау кезінде вулкандық күл ондаған км аралыққа апарылып шөгеді. Ал құмды жел кезінде ұсақ кесектер екі метрге, тіпті одан да жоғары көтеріледі. Қара борандар қара топрақтардың нәтижесінде, қызыл және қоңыр борандар шөлді аймақтарда нәтижесінде пайда болады. Ақ борандар тұздарды тасымалдайды. Желдің әсерінен тасымалданған шөгіндіні ЭОЛды шөгінді – деп атайды

2. Кесекті тау жыныстардың ауырлық күші әсерінен тасымалдануы. Тасымалдану және шөгу биіктік еңістерінде жүреді. Ауырлық күшінің әсерінен пайда болған шөгінділерді коллювий деп атаймыз. Ірі кесектер жылжымалар мен опырмалар үйілімдері құрайды. 23олек опырмалар үйінділері жер 23олектор кезінде пайда болады. Верный жер сілкінуі 1889ж 23олек Алматы өзенінде 500 тоннаға жететін үйіндіні құрады. Памирде 1911ж Бартон өзенінде үйінді Алматынікіне қарағанда 50 есе көп болды. Бұл үйінді Жер тарихындағы ең ірі үйінді болып есептелінді. Жылжымалар жергілікті болып есептелінеді. Бұл жиналған массаның еніс беткейімен ақырын сырғып, түскен жерге жиналуы. Жылжымалар мен опырмалар материалдары сұрыпталмаған болып сиппатталады.

3. Кесекті тау жыныстардың мұз көмегімен тасымалдануы мен шөгуі. Тау мұздықтардың жылжуы олардың салмағына және беткейлік енісіне тікелей байланысты. Кең жазықтарға қарағанда тар жазықтарда мұздықтар тезірек қозғалады. Мұздар әрине 24олек мөлшердегі материиалдарды тасымалдайды, бірақ жалпы ауданы салыстырғанда өзендер бассейндерінің мөлшеріне қарағанда аз ауданды алады. Мұздар шөгінділерін мореналар 24оле атаймыз. Мореналар сұрыпталмаған материалдарымен сипатталады, ірі үшкір қой тастар майда 24олекто түйірлермен араласып кездеседі. Кейбір мұзықтар 24олек мөлшерге дейін барады. Памирдегі Федченко мұздықтың ұзындығы 77км, ені 4км және қалындығы 550м дейін. Іле Алатауы мұзықтары: Тұйық – Су, Богданович, Коржневский, Богатырь, Жанғарлық т.б.

4. Кесекті материалдардың жаңбыр мен 24олекто суларымен тасымалдану мен шөгуі. Мұнда кесектер әдетте шамалы қашықтыққа тасымалданады, сондықтан олар нашар жұмырланған және сұрыпталған тасқындардың қайталануына қарай кесектер көп рет тасымалданады, 24олекто суда, 24олекто ауада болады. Осының нәтижесінде делювийлік және пролювийлік шөгінділер пайда болады. Су екпінімен бұзылған процессті эрозия 24оле атаймыз.

5. Кесекті материалдарды өзен суларымен тасымалдау мен шөгуі. Өзен сулары мүжілу өнімдерін қалқыған күйде, су түбімен сүйретіп және 24олекто күйде тасымалдайды. Өзендердің ағын жылдамдығы әртүрлі. Қатты жылдамдықта ірілігі 50мм малтатастар мен қойтастарды домалатады. Негізгі қоректену көзі: жауын, қар, мұздар және жер асты сулары болып табылады. Өзен суларының әсерінен пайда 24олект шөгіндіні аллювий 24оле атаймыз.