Ірі кесекті тау жыныстар – псефиттер

Борпылдақ псефиттерге – гравий, малтатас, койтас, шойтастар жатады. Цементтелген псефиттерге – гравелит, конгломерат, брекчий жатады, Ірі кесекті тау жыныстар әр түрлі мөлшерлі қабат, пласт, линза тәрізді болып түзіледі. Малтатас пен конгломераттар теңіз, көл және өзендерде қалыптасады.

Теңізде пайда болған малтатас пен конгломераттар жағалауда және дельтада кездеседі. Теңіздің малтатастары жалпақ жұмырланған ірі аймақтарды алады. Малтатас пен конгломераттар қабаттары теңіз трансгрессиясын сипаттайды, оларды базальды конгломераттар деп атайды, себебі олар кесекті тау жыныстардың табанында орналасады.

Көлдік конгломераттар теңіз конгломераттармен салыстырғанда шамалы аймақтарды алады, линза және шамалы қабатты пласт тәрізді болып басқа шөгінді тау жыныстардың арасында кездеседі.

Өзен малтатастарымен конгломераттары таулы өзендерде, ірі өзендердің жағасында және түбінде кездеседі. Кесектер жұмырланған домалақ тәрізді болып келеді. Конгломераттар пласт және линза тәрізді болып ірі қалың қабаттарды құрайды.

Құмтасты түзлімдер.

Құмтасты түзлімдер ішінде түйірлер мөлшері (0,1–1мм) дейін болатындары шөгінді жыныстар арасында көп тараған. Олар генезисін органикалық қалдықтар , қиғаш немесе горизонталды қабатталуымен, қабат бетінде иірімді белгілерімен, минералдық құрамымен анықталады. Мысалы, глаукониттердің кездесуі теңіз тектілігін растайды.

Аса ерекшеленетіндері жағалаулық, дондық, өзендік және эолдық құмтасты түзілімдері.

Жағалаулық құмтасты шөгінділер жақсы сұрыпталған, жұмырланған және тегіс беткейлі болады.

Теңіздік және өзендік құмтастар онша сұрыпталмаған, алевролиттер мен 51олекто бөлшектерден тұрады.

Өзендік құмтасты шөгінділер өзіндік қисық қабатттылығымен ерекшеленеді. Қабаттар сериясы бір жаққа құлайды. Қимасының өзгергіштігімен ерекшеленеді Сағалары болғандықтан 51олек аудандарды алып 51оле мүмкін.

Жыныстар тобы	Кесектер мөлшері, мм	Кесектер атауы	Жұмырланған кесектер	Үшкірленген кесектер
Ірі 52олектор Құмтасты Алевролитті Пелитті	>1000 100 – 1000 500 – 1000 250 – 500 100 – 250 10 – 100 50 – 100 25 –50 10 – 25 1-10 5 –10 2,5 – 5 1 – 2,5 0,1 -1 0,5 – 1 0,25 – 0,5 0,1 – 0,25 0,01 – 0,1 0,05 – 0,1 0,25 – 0,05 0,01 – 0,025 < 0,01	Шойтастар Қойтастар: ірі орта ұсақ Малтатас: ірі орта ұсақ Гравий: ірі орта ұсақ ҚҰм: ірі орта ұсақ Алеврит: ірі орта ұсақ Пелит	Шойтасты Конгломераттар Қойтасты Конгломераттар: ірі қойтастар орта қойтастар ұсақ қойтастар Конгломерат: ірі малтатастар орта малтатастар ұсақ малтатастар Гравелит: ірікесекті ортакесекті ұсақкесекті	Шойтасты Брекчиялар Қойтасты Брекчиялар: ірі брекчиялар ортабрекчиялар ұсақ қойтастар Брекчия: ірі 52олектор орта 52олектор ұсақ 52олектор Тасқиыршық: ірікесекті ортакесекті ұсақкесекті
			Құмтас: ірі түйірлі орта түйірлі ұсақ түйірлі Алевролит: ірі түйірлі орта түйірлі ұсақ түйірлі Аргиллит

Кей бір шетелдің авторлары құмтастарды басқаша жіктейді. Олардың жіктелуі бойынша: 1. Аренит – жоғары сұрыпталған сазды бөлшектердің құрамы 10% дан кем құмтастар, 2. Вакк сұрыпталмаған сазды құмтастар,

3. Кварциттер, 5. Граувакктар.

Кей бір ғалымдар жіктелу мақсатпен құмтастарды екі топқа бөледі: матриксы (цемент) бар және онысы жоқ.

Петтиджон және Дотт құмтастарды келесі топқа бөледі: 1. Аренит, 2.кварцты құмтастар, 3.вакк, 4. аркоз, 5. граувакк.

Аренит 15% матриксті құрайды структурасы жетілген.

Ваккта матрикс 15% дан 75% ға дейн структурасы жетілмеген, бірақ дала шпаттар 25% дан кем.

Аркоздар кварц пен дала шпаттардан құралады структурасы жетілген, бірақ минералдық құрамы бойынша жетілмеген (дала шпаттар көп).

Кварцты құмтастар басқаша ортокварциттер құрамында 95% кварц.

Грауваккты құмтастар сұрыпталмаған, кесектер әртүрлі мөлшемді, кварц аз, слюдалар мен тау жыныс кесектері қөп, цемент сазды минералдардан құралған.

Құмтастардың цементтері сазды (каолинит, гидрослюда ж. б.) карбонатты, кремнийлы, темірлі болады. Көптеген құмтастарда цемент полиминералды: сазды-карбонатты, кремнийлы-сазды-карбонатты, қосымша түрде көмірлі заттар кездеседі. Кесектер мен цементті материалдың

құрамы бойынша келесі цементтер түрі кездеседі.

Базалды түр – сынықтар цементті материалдың ішінде арасы ашық бір-бірімен шектеспейді. Цемент тау жыныстың 30-50% құрайды.

Куыстық түру – цементті материалдың мөлшері кеуектің көлеміне байланысты әр мөлшерлі. Сынықтар бір-біріне тиіп жатады, ал цемент олардың арасында қуыстарды толтырады. Цемент таужыныстың 10-30% құрайды.

Қабыршақтық түрі – цементті материал сынықтарды жүқа қабықпен қаптап тұрады, араларында қуыстар қалады. Цемент мөлшері 10% дан аспайды.

Жанасулық түрі – цемент тек сынықтардың бір-бірімен жанасқан жерлерінде ғана болады, аралары қуыс қалады. Цемент таужыныста бірнеше-ақ % болады.

Пайда болу бойынша келесі цемент түрлері кездеседі: регенерациалық (қайта өсу), коррозиалық (кеміру), пойкилиттік (кірме) цемент ірі кристалды минералдан түрады, сынықтар оның ішіне кіреді.

Эолды құмтасты шөгінділер теңіз және өзен құмдарының желмен тасымалдауынан болады. Сондықтан эолды құмдарда сазды бөлшектер болмайды, әрі сұрыпталған және жұмырланған болады.

Құрамына қарай құмтастар кварцты, аркозды және граувакты болып жіктеледі.

2. Кварцты құмдар мен құмтастар көбінесе платформды аймақтарға тең. Олар құмды материалдардың ұзақ уақын шөгіуінің салдары. Кварц түйірлері дөңгеленіп және қызғылт беткейлі болады. Кварцты құмтастар екінші ретті туындауының салдарынан кварцпен цементеледі де квациттер немесе кварцитті құмтастар 54оле аталады. Кварцты құмтастар шыны өндірісінде қолданылады. Таза кварцтың 99,8% құрамынан тұратын құмтастар оптикалық шыныларды даярлауға қолданады.

3. Аркозды құмтастар дала шпаттары мен кварцтан тұрады. Граниттердің үгілуінен әртүрлі 54олек – географиялық жағдайда пайда болады.

3. Граувакты құмтастар әртүрлі генезистегі тау жыныстар кесектерінен тұрады.

Қатпарлы аудандарда, ысырлу аудандарында 54олектор материалдардың тез уақыт аралығында 54олект нәтижесінде пайда болады.

Негізгі әдебиеттер: 1 – [129 -140], 2 – [98 -110], 3 – [248 – 303], 4 – [40 – 47]

Бақылау сұрақтары:

1. Кесекті жыныстар қандай белгілеріне 54оле жіктеледі?

2. Сазды жыныстардың минералдық құрамы?

3. Сазды жыныстар қандай жағдайда қалыптасады?

Дәріс 12.

Алевролитті түзлімдер.

Минералдық құрамына қарай алевритті жыныстар (0,01 – 0,1мм) кең шектеулерде өзгереді. Құмтасты жыныстардай бөлінген анық шекарасы жоқ. Алевролиттер құрамында кварц, дала шпаттары, тау жыныстар кесектері, слюдалар, 54олектор5454 жєне басқа минералдар кездеседі.

Геосинклинальды аудандарында жақын жерлердегі алевролиттерде SiO₂ көп емес , сілтілер арасында калийге қарағанда натрий басым болады. Ал ұзақ 55олек шөгуде, кері көріністі көреміз, бұнда кремний көбірек болады.

Цементтеуші заттары калойдты жіңішке 55олектор55 сазды минералдар болып табылады. Алевролиттер горизонталды қабаттылыѓымен ерекшеленеді. Алевролиттер көлдер мен теңіздер бассейндерінің түбінде, өзендерде кездеседі.

Жыныстар Типтері	Кварц	Дала шпаттары	Глауконит	слюдалар	Сазды минералдар	Карбонатты жыныстар	Кесекті жыныстар	Басқа 55олектор5555ну55.
Мономинералды Кварцты құмтастар, J3, Люберцы Москва 55оле. Кварцты құм Р, Камышин Волгоград 55оле. Аркозды Аркозды құмтас, ұсақтүйірлі, J2, Каспий алды ойпаты, Аркозды құмтас, К, Солтүстік Кавказ. Граувакты Құмтас граувакты, Р2, Актөбе Оралалды Алевролит аркозды, N, Апшерон жарты аралы (А.Г. Алиев жєне Даидбеков Э. Л. бойынша) Граувакты құмтас, Донбасс (Логивиненко Н.В.)	99,1 95,2 76,3 78,6 51,2 35,0 39,2	0,4 2,0 20,3 13,0 29,7 60,5 5,18	- 1,7 - 6,2 - - -	0,4 - 3,2 0,9 9,1 0,2 10,83	- 1,5 1,1 4,4 4,5 -	- 0,9 - - 1,8 - 0,76	- - - - 1,7 - 42,52	0,1 0,2 1,7 0,2 2,1 0,8 1,52

Мұнай және газ терригенді кешені (56олектор)

Терригенді немесе 56олектор тау жыныстар көп тараған жинауыштар топтарының қатарына жатады. Терригенді жыныстардың жинауыштық қассиетін көбінесе кеуекті жарықтар немесе күрделі жарықтар болуы мүмкіндігімен анықтайды. Пайда болу уақыты бойынша – алғашқы және екінші кеуектілік 56оле бөлінеді. Кеуектер өлшемі – фильтрациялық қассиетін және қабаттың түгелдей мұнайгаздылық өнімділігін көрсететін ең негізгі факторлардың бірі. Шлиф жазығында кеуектер дұрыс емес үшбұрыш 56олект төртбұрыш тәрізді көрінеді. Тау жыныстағы көп мөлшердегі сазды немесе карбонаты тегіс таралмаған 56олектор5656, шлиф жазығында тегіс немесе дөнгелек пішінге жақын болады. Ең жақсырағы кеуектерді полимерленген шайірмен алдын – ала қанық боялған шлифтерде байқаған жөн. Шлифте қараған кезде кеуекті қуыстар бір – 56олектор жіңішке каналдармен байланысы көрінеді. Кеуекті жазықтық каналдармен қосылған жүйені құрайды. Коллекторлық қассиетіне литологиялық құрамы, құрлымы және 56олектор тау жыныстардың 56олек пайда болуы әсер 56олек.

Кесекті тау жыныстардың коллекторлық қасиеті келесі факторлармен байланысты:

1. кесектердің мөлшерінен

2. пішіні мен жұмырлануынан

3. сұрыпталу дәрежесінен

4. Цемент мөлшерімен құрамынан

5. тығыздалу процестен

6. екінші қайта минералдардың пайда болуынан

7. тұрақсыз минералдардың еруінен