1.3. Қорларды бағалау әдістері

Қорларды дұрыс есепке алу үшін материалдардың әзірленген номенклатурасы болу керек. Материалдар номенклатурасы – бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді.

Қорлардың өзіндік құны - шикізат және материалдар түріндегі қорлардың өзіндік құнына кіреді:

- Жабдықтаушыларға төленген баға. Егер компания қаржыландыру элементтері бар төлеу мерзімін кейінге қалдыру шартымен шикізаттар мен материалдарды сатып алса, онда сатып алу құны әділ (дисконтталған) көлемі мөлшері ретінде бейнеленеді. Әділ баға және жабдықтаушылармен келісім-шарт бойынша сатып алу сомаларының арасындағы айырма қаржыландыру кезеңіндегі пайыздар бойынша шығындар ретінде танылады;

- баж салығы және өзге де салықтар (салық заңнамасына сәйкес орнына келтірілетіндерден басқа лары);

- қорларды сатып алумен тікелей байланысты кезіндегі жеткізу, өңдеу және басқа да шығындар.

Саудалық жеңілдіктер төлемдерді қайтару және осыған ұқсас өзге баптар сатып алу кезіндегі шығындарды есептегенде шегеріледі.

Жартылай фабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнына шикізаттар мен материалдар шығындарынын басқа өндіріс үрдісіне тікелей байланысты шығындар да жатқызылады. Мысалы, тікелей еңбекақы шығындары; тұрақты өндірістік үстеме шығындар, оларды шығарыоған өнім бірлігіне бөлу компанияның қалыпты жағдайда жұмыс істейтінөндірістік қуаттылық негізінде жүргізіледі.

Қорлардың өзіндік құнына қосылмай, ағымдағы шығындар құрамына қосылатындар:

• Шикізаттардың, жұмсалған еңбек немесе өзге өндірістік шығындардың мөлшерден тыс болуы

• Сақтау шығындары, егер тек олар өндіріс үрдісінде қажетті болмаса

• Әкімшілік үстеме шығындар

• Өткізу шығындары

Стандарт қорлардың өзіндік құнын анықтаудағы әр түрлі әдістерді қолдануды рұқсат етді, егер оларды қолдану нәтижелері өзіндік құнның мәнін жуықтап көрсетсе [5]

Қорлардың өзіндік құнын анықтауға келесі әдістер қолданылады:

Мысал, 2010ж қазан айындағы қорлардың қолда бар бары мен қозғалысы

Көрсеткіштер	Саны, дана	Бағасы	Сомасы
1.10.10ж қалдық	1200	100,00	120000
Қазан айында келіп түскені: 31.10.10ж (1-топтама) 09.10.10ж (2-топтама) 21.10.10ж (3-топтама) 28.10.09ж (4-топтама)	300400 700250	110130 140120	33000 52000 98000 30000
Кірістің жиыны	1650		213000
Қалдықпен бірге жиыны	2850		333000
Ай ішіндегі шығындар	2150
1.11.10ж қалдық	700

• Арнайы сәйкестендіру әдісі өзара алмастырылмайтын арнайы қорлардың өзіндік құнын анықтауда қолданылуы тиіс (автокөліктер, зергерлік бұйымдар, қымбат тері бұйымдары және т.б.), сонымен қатар арнайы жобаларға арнап шығарылған және арналған тауарлар мен қызметтер үшін;

Мысал, бірінші топтаманың 100 дана, төртінші топтаманың 220 дана қалдығы бар екендігі, 210 – бастапқы қалдық бар екендігі белгілі.

1.11.10ж қалдық мынаған тең:

210 дана х 100 = 21000

100 дана х 100 = 10000

170 дана х 140 = 23800

220 дана х 120 = 26400

700 82200

Шығыс мынаған тең: 333000 – 82200 = 250800

Көрсеткіштер	Орташа өлшемді құн	ФИФО	ЛИФО	Арнайы сәйкестендіру
1.шығыс саны/құны	2150/251206	2150/240000	2150/263000	2150/250800
2.қалдық саны/құны	700/81788	700/93000	700/70000	700/82200

Қорлардың, ал оларға шикізаттар, материалдар және дайын өнімнің көптеген түрлері жатады, өзара аламастырылатын бірліктері үшін келесі әдістер қолдануы тиіс:

• ФИФО әдісі (бірінші келді-бірінші кетті). Осы әдісте бірінші сатып алынған қорлар немесе бірінші өндірілгендер бірінші болып сатылады және сәйкесінше кезең соңында қалған тауарлар сатылғандардан кейін сатып алынған немесе өндірілген болып табылады;

Мысал, шығыс:

1200 х 116,84 = 120000

300 х 110 = 33000

400 х 130 = 52000

250 х 140 = 35000

Қалдық: 2150 240000

4510 х 140 = 63000

250 х 120 = 30000

700 3000

• Орташа өлшенген құн әдісі. Орташа өлшенген құн әдісінің формуласы бойынша әрбір баптың құны кезең басында және кезең ішіндегі өндірілген немесе сатып алынған қорлардың орташа құны арқылы есептелінеді. Орташа құны кезеңдік негізде (қарапайыморташа өлшенген әдіс арқылы) немесе әрбір алынған қосымша партиялар бойынша есептелуі мүмкін.

Мысал, 333000/2850 = 116,84теңге

Шығыс: 2150 х 116,84 = 251206

1.11.10 қалдық 700 х 116,84 = 81788 теңге

• ЛИФО әдісін қолдануға (бірінші келді-соңғы кетті) қаржылық есептіліктің халықаралық стандартымен тыйым салынған, себебі оны қолдану тіпті шамалы инфляция үрдісі кезінде қаржылық есептің мәліметтерін бұрмалаушылыққа әкеледі.

Мысал,

Шығыс:

250 х 120 = 30000

700 х 140 = 98000

400 х 130 = 52000

300 х 110 = 33000

500 х 100 = 50000

2150 263000

1.11.10ж қалдық 700 х 100 = 70000 теңге.

Компаниямен Сипаты мен қолданылуы жағынан ұқсас барлық қорлар үшін әртүрлі бағалау әдістерін қолдануға рұқсат етіледі. Мысалы, сақтандыру қорларын бағалау үшін ағымдағы қорларды бағалаудан өзге бағалау әдісі қолданылуы мүмкін.

Қорлардың құнсыздану есебі - кейбір жағдайларада компаниялар қорларды өзіндік құннан төмен бағамен сатуға мәжбүрлі. Бұл мына жағдайлардың нәтижесінде болуы мүмкін:

• Қорлардың механикалық ауытқуы;

• Қорлардың моральды ескіруі;

• Нарықта бағаның төмендеуі;

• Сату шығындарының көбеюі.

Мысалы, осы тауарды сату үшін арнайы қымбат сертификаттарды енгізу-сату көлемінің зияндылығына әкеледі;сақтау орындарынан тауарларды тасымалдау үшін көлік шығындары құнының күрт өсуі.

Сақтық қағидасына қарай, активтер оларды сатудан немесе қолданудан алынады деп күтілген сомадан жоғары бағаланбауы тиіс.

Бухгалтерлік есепте қорлар міндетті түрде екі мәннің төменгісі бойынша бағалануы тиіс:

• Өзіндік құнымен;

• Сатудың таза ықтимал құнымен.

Сатудың таза ықтимал құны – әдеттегі қызмет барысында өндірісті аяқтауға есептелген шығындаарды шегергендегі есептелген сату бағасы. Сатудың таза ықтимал құнын есептегенде келесілер есепке алынады:

• Қорлардың сатылуы мүмкін, есептеу мерзіміндегі нарықтық бағалар, егер қорлар тұрақты бағалар бойынша сату келісім-шартты орындауға арналған болса, онда есепке келісім-шартындағы тұрақты бағалар алынады;

• Жайшылықтағы іс барысында қалыптасқан немесе материалдар мен дайын өнімді сату шығындарының болжамды сомасы (есептеу кезеңінде әкімшілік шығындар есепке алынбайды).

Стандарт өзіндік құнды және сатудың ықтималды таза құнын қорларды жіктеу негізінде салыстыруға тыйым салады, мысалы жалпы дайын өнім бойынша немесе нақты саладағы немесе географиялық сегменттегі барлық қорлар бойынша.

Ерекшелігі: қорлардағы шикізаттардың және өзге де материалдардың құнсыздануы көрсетілмейді, егер олардан жасалатын дайын өнім өзіндік құнымен немесе одан жоғары бағамен сатылатын болса.

Қорлардың қолда бар мөлшерінен асатын көлемде тұрақты бағамен сатып алуға жасалған келісім-шарт жасау немесе тауарды тұрақты бағамен сатып алуға жасалған келісім-шарт нәтижесінде бағаланған міндеттемелер пайда болуы мүмкін, олардың құрылу тәртібін ХҚЕС (IAS) 37 реттейді [18]

Мысал,

Тауар бірлігінің өзіндік құны 10000 теңгені құрайды. Жыл соңында қоймада 50 тауар бірлігі бар. Сату шығындары бөлшек сауданың 5% құрайды. Тауар бірлігінің сатудың бөлшек бағасы 12000 теңгені құрап отыр.

Тауарды сатудың ықтимал таза бағасы 12000 * 95% (100 %-5% сату шығындары) = 11400 теңге. Қаржылық есепте қорлар өзіндік құны бойынша көрсетілуі керек, себебі сол ықтималды таза бағасынан төмен мөлшер болып табылады.

Егер келесі кезеңде бөлшек баға 10000 теңгеге дейін төмендейтін болса, онда сату шығындарының деңгейін сақтаған жағдайда сатудың ықтималды таза бағасы 9500 болады (10000 * 0,95).онда қаржылық есепте қорлар 9500 құны бойынша көрсетілуі тиіс, себебі ол өзіндік құнына қарағанда төмен мөлшер болып табылады. Құнның төмендеу соммасы 25000 теңгені құрайды (құнсыздану 500тг * 50 тауар данасы).

Қорлар бағасының арзандауын көрсету қорлар бағаларының тікелей төмендеуімен көрсетілуі мүмкін:

Дт Қорлардың құнсыздануы бойынша шығындар............25000

Кт Қорлар..............................................................................25000

Немесе қорлардың құнсыздануына резерв құру:

Дт Қорлардың құнсыздануы бойынша шығындар............25000

Кт Қорлардың құнсыздануы бойынша шығындар............25000

Резерв сомасы қаржылық есепте түзететін резерв тәртібі бойынша көрініс табады, яғни қорлардың құнын төмендетеді.

Әрбір кезеңнің соңында сатудың ықтимал таза құнын бағалауды қайта қарастырады. Егер қорлар бағасының төменлеуіне әсер ететін жағдайлар күшін жоятын болса және қорлардың бәрі әлі жұмсалмаса, онда бұндай қорлар арзандау сомасы шегінде қосымша бағалануы мүмкін. Бірақ құнын қосымша бағалау кез келген жағдайда өзіндік құнынан жоғары болмайды.

Шығын ретінде тану - қорларды сатқаннан кейін, міндетті түрде оларды есепке сомасы сәйкес түсім танылған кезеңде шығын ретінде танылады. Кейбір қорлар өзге активтер шотына жатқызылуы мүмкін. Мысалы, негізгі құралды жасауға қатысқан материалдар, негізгі құралдың өзіндік құнына қосылса және негізгі құралды пайдалану мерзімі ішінде амортизациялық аударым ретіндегі шығындарға жатқызылады.

Осыған ұқсас жағдай материалдардың өзге жаңа мүлікті жасауға пайдаланғанда болады. Мысалы, материалдардың құны дайын өнім құнында есепке алынады.

Ақпаратты ашу:

Қаржылық есепте міндетті түрде есеп беруші ұйым келесі ақпараттарды ашуы керек:

• Қорларды бағалауға қабылданған есеп саясатын, соның ішінде – олардың өзіндік құнын есептеуге қолданылған әдіс;

• Қорлардың жалпы баланстық құнын және осы ұйымда қабылданған жіктеу баптары бойынша баланстық құны. Қорлардың әдеттегі жіктелуі: тауарлар, шикізаттар, материалдар, аяқталмаған өндіріс және дайын өнім;

• Сату шығындарын шегергендегі әділ құны бойынша әділ құны бойынша есептелген қорлардың баланстық құны;

• Кезең ішінде шығын ретінде танылған қорлар сомасы;

• Есепті кезеңде шығын ретінде танылған қорлар бағасының арзандау сомасы;

• Қорлардың есептен шығарылған құнының, қорлар сомасының төтөмендеуі ретінде танылатын, орнын толтырудағы кез келген сома, сәйкес кезеңде шығын деп танылған; сол сияқты есептен шығарылған қорлардың қайта қалпына келтіруге әсер еткен жағдайлар;

• Міндеттемелерді орындауға кепілдеме ретінде берілген қорлардың баланстық құны.

Кейбір ұйымдар пайдалар мен залалдар туралы есеп үшін кезең ішінде шығын ретінде танылған қорлардың өзіндік құнының орнына басқа көлемдердің ашылуына әкелетін форматты пайдаланады.

Осы форматқа сәйкес ұйымдар шығындар сипатына негізделген жіктеуді қолдана отырып шығындарды талдауын келтіреді. Бұл жағдайда ұйымдар шикізаттар мен жұмсалатын материалдар, еңбекақы және басқа да шығындар үшін кезеңдегі қорлардың таза өзгеруі көлемімен бірге шығын ретінде танылған шығындарды ашады [1].

Қарастырылып отырған курстық жұмыстың қорлары бағалау әдістерін қарастыра отырып біз келесі тұжырымдарға келуімізге болады: қорларды бағалауға қабылданған есеп саясатын, соның ішінде – олардың өзіндік құнын есептеуге, қорлардың жалпы баланстық құнын және осы ұйымда қабылданған жіктеу баптары бойынша баланстық құн, қорлардың әдеттегі жіктелуі: тауарлар, шикізаттар, материалдар, аяқталмаған өндіріс және дайын өнім бойынша бағалау әдістерін халықаралық қаржылық есеп стандарттарына сәйкес дұрыс есептеп бағалауды толықтай аша отырып бірінші бөлім қорлар есебінің теориялық аспектілерін мәресіне жеткізіп екінші бөлімге көшеміз.