I сурет. Өлшемдерді кешіру үшін қолданатын аспаптар.
а) кронциркуль; 6} кронциркуль; в) нутромер; г) рейсмас.
в) циркульді бөлшектен сызықтық өлшемдерді сызғышқа көшіру үшін қолданады.
Өлшемді түсіре отрып, циркуль аяқтары қажет жағдайда жайылып және бекітіледі. Өлшеудің дәлдігі аяқ ұштарының шығырылуына байланысты болады.
г) Кронциркуль (Іа сурет) цилиндр бөлшектердің, елгезерлердің, төлкелердің сыртқы өлшемдерін өлшеу үшін қолданады.
Кронциркульдің топсалы бекітілген аяқтарында губкасы бар, олар бірігіп жабасып тұрған кезде бір-бірімен саңылаусыз жанасу керек.
Бөлшектің өлшемін түсіріп алу ушін кронциркульдің топсасы оң қолмен ұстайды. Аяқтарын өлшенетіннен кішкене асатын қашықтықта созып, өлшенетін бөлшек бойымен бір аяғымен жеңіл қаға отырып, губкалар арасындағы қашықтықты бөлшек олардың ортасымен аз күшпен өтетіндей өтіп жеткізеді. Сонымен бірге кронциркуль жазықтығы қатаң түрде өлшенетін бөлшектің өсіне перпендикулярлы болу керек. Өлшемін сызғышпен анықтайды.
д) нутрометр (1-сүрет) құрлысы жағынан кронциркуль сияқты, бірақтік аяқты және сәл жазылған губкалы болады. Ішкі өлшемді түсіріп, соңынын оны сызғышпен анықтау үшін қолданады.
е) штангенциркуль ШЦ-1(ГОСТ 166-80 бойынша) (2 сүрет) 8 штангыдан, сыртқы өлшеулер үшін 1 және 2 өлшегіне губкалардан, ішкі өлшеулер үшін 3,4 губкалардан, 6 қысқыш бұрандалы 5 жылжымалы рамкадан, 7 конус және 9 тереңдук өлшейтіннен құралады. Губкалардың шығуы L=35мм губка ұзындығы l=14мм.
2 Сүрет. Штангенциркуль шц-1
5 рамка 8 штанг бойымен жылжу кезінде рамкамен бірге 1 және 4 өлшегін губкалар және 9 сызғыш В өлшемін өзгерте отырып жылжиды.
Нониус шкаласындағы нөльдік штрих көрсеткіш болып, В өлшемінің миллиметрдің ондық үлесіндегі шамасының есеп беруі үшін қолданады.
Нониус шкаласының құрылысы 3а- суретінде көрсетілген. Нөлдік қондырғыда нониус шкаласының ондық бөлуі негізгі шкаланың тоғызыншы бөлуімен тура келуі анық көрінеді, демек, нониус шкаласының барлық өлшемі 9мм, ал ондық бірдей бөлуінің әрқайсысы 0,9мм тең. Сонымен нониус шкаласының бірінші бөлуі оған жақын оң жақтағы бөлуге 0,1мм 1- 0,9- ге жетпейді, екіншісі 0,2 2- 0,8- ге , үшіншісі-0,3 және тағы басқаларға, сегізіншісі- 0,8мм-ге, тоғызыншысы-0 ,9мм.
Мұндай жағдай егер нониус шкаласының нөльдік штрихы негізгі шкаладағы бүкіл миллиметрлердің кез-келген штрихымен тура келген кезде де пайда болады. Нөльдік жағдайдан рамканы нониус шкаласының үшінші штрихы негізгі шкаланың бір штрихымен сәйкес келетіндей етіп орналастырудан біз 0,3 мм-ге 3б-сурет тең нәтиже аламыз, ал нониустың нөльдік штрихын 12-ші миллиметр штрихына ауыстыру және нониустың жетінші штрихының сәйкес келуіне 12,7 мм. 3в- сурет нәтиже аламыз.
3 Сурет. 0,1мм дәлдік нониус шкаласы
а- 0-ге орнатумен
б- 12,7мм өлшеміне орнатумен
в- 3мм өлшеміне орнатумен
Бақылау және есеп беру ыңғайы үшін нониус шкаласын ұлғайтып созылған, яғни өлшемін 19мм-ге дейін жеткізіп істейді, оның арқасында бір бөлудің бағасы 1,9мм-ге 4а- сурет тең болады. Нөльдік штрихтың негізгі шкаланың кез-келген миллиметрлік штрихымен тура келген жағдайда қалған тоғыз штрихтер нониус штрихтарының реттік нөміріне үйлесімді келетін жақын штрихтардың миллиметрінің ондық үлесінің санындағы қашықта болады. Мысалы, егер нониустың нөлдік штрихы негізгі шкаланың алтыншы және жетінші штрихтарының ортасында орналасып, ал нониустың сегізінші штрихы штрихтарының біреуімен сәйкес келсе, 6,8 мм өлшеміне 4б- сурет үйлесімді нәтиже аламыз.
а негізгі шкала
б нониустік шкала
