Қосымша:

1. Муравьев И.А.- Технология лекарств. – В 2-х томах. - М. - 1980.

2. Журналы «Фармацевтический бюллетень», «Фармация Казахстана», «Фармация», «Химико-фармацевтический журнал» и др.

3. ССРО Мемлекеттік фармакопея, ХI басылым 1,2 т. - М. - 1990 ж.

Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):

1. Фармациядағы тиісті өндірістік тәжірибе туралы түсінік.

2. GMP қандай бөлімдерден тұрады?

3. GMP негізгі ережелері қандай?

4. GMP негізгі принциптері қай жерде белгіленді?

5. Дайын дәрілер өндірісін ұйымдастыру үшін қандай шарттар болуы тиіс?

кредит 2

ДӘРІС № 4

Тақырыбы: Жылу процестері. Жылу алмастырғыш аппараттар. Фармацевтикалық өндірісте буландыру. Буландырғыш аппараттар мен қондырғылар.

Мақсаты: Фармацевтік өндірісте қолданылатын жылу процестері бойынша ақпараттармен студенттерді таныстыру және үйрету.

Дәріс тезистері:

1. Фармацевтік өндірістегі жылу процестері. Жылу алмастырғыш аппараттардың құрылысы және жұмыс істеу принциптері.

2. Фармацевтикалық өндірістегі буландыру процестері. Буландырғыш аппараттар мен қондырғылар.

Жылу процестері деп жылуды беру немесе оны қабылдап алу арқылы жүретін технологиялық процестерді айтады. Жылу процестеріне қыздыру, салқындату, конденсациялану, булану және т.б. процестер жатады.

Қыздыру – жылу беру арқылы өңделетін материалдардың температурасын көтеру.

Салқындату – өңделетін материалдардан жылуды бөліп алу арқылы оның температурасын төмендету.

Конденсация – заттан жылуды бөліп алу арқылы оның буын сұйылту.

Булану – жылу беру арқылы сұйықтықты бу тәріздес күйге айналдыру. Буланудың жеке түрі химиялық технологияда кең таралған буландыру процессі болып табылады.

Буландыру – ерітінділердің қайнауы кезінде сұйық ұшқыш еріткішті бу түрінде аластату арқылы қатты ұшқыш емес заттарды қойылту.

Жылу процестерінде температурасы әртүрлі ең кемінде екі орта өзара әрекеттеседі. Бұл процестер кезінде жылу бір денеден екінші денеге беріледі. Жылу беру процессіне қатысатын заттар жылу тасымалдығыштар деп аталады. Температурасы жоғары, жылу бөліп, оны температурасы төмен денеге беретін заттар ыстық жылу тасымалдағыштар деп, ал температурасы төмен, осы жылуды қабылдап алатын заттар салқын жылу тасымалдағыштар деп аталады. Жылу процессін тасымалдағыштарды жанастыру арқылы немесе оларды бөліп тұратын қабырға арқылы жылуды өткізу жолдарымен жүргізуге болады. Бір денеден екінші денеге жылу өткізу немесе беру жылу өткізгіштік, конвекция, сәуле шығару арқылы орындалады.

Жылу алмастырғыш аппараттардың түрлері

1. Қаптамалы құбырлы аппараттар.

2. «Құбыр ішіндегі құбыр» тәріздес жылу алмастырғыш аппараттар.

3. Ирек түтікті жылу алмастырғыштар.

4. «Бу көйлекті аппараттар»

5. Қабырғалы (калорифер) аппараттар.

Булардың конденсациялануы. Конденсация – буды салқындату арқылы оны сұйықтыққа айналдыру процессі. Буды сұйылту жүретін аппараттар конденсаторлар деп аталады, мұндай аппараттарда бу суық жылу тасымалдағыштармен салқындатылады.

Конденсация кептіру процессін жылдамдату үшін, құнды еріткіштерді және экстрагенттерді бөліп алу үшін қолданылады.

Конденсацияның екі түрін ажыратады: а) беттік конденсация, мұнда конденсацияланатын бу мен салқындатқыш агент қабырға арқылы бөлініп тұрады, ал булардың конденсациясы оның ішкі немесе сыртқы бетінде жүреді; б) араласу арқылы конденсациялану, бұл кезде конденсацияланатын бу салқындатқыш агентпен тікелей жанасады.

Беттік конденсация беттік конденсаторларда жүргізіледі. Олардың құрылысының «құбырлы» немесе «ирек түтікті» жылу алмастырғыштардан еш айырмасы жоқ. Беттік конденсаторлар құнды экстрагенттің немесе еріткіштің буларын ұстап қалу үшін қолданылады, оларда әрқашан қарсы ағым принципі пайдаланады. Алдымен бу жасырын булану жылуын бере, конденсацияланады. Конденсация барысында будың температуралық өзгерісі конденсаторға кірердегі қайнау температурасына тең. Барлық бу конденсаторға енген соң, ол берілген температураға дейін салқындайды.

Буландыру процессі сұйық ұшпа еріткіштерден қатты ұшпайтын заттарды койылтып, бөліп алу үшін қолданылады. Бұл процестің мәні мынада: қыздыру арқылы, ал кейде қысымды төмендету арқылы, еріткіштің біраз бөлігін буға айналдырып, оны бу түрінде сұйық қоспадан бөліп шығарады.

Буландыру процессі ерітінділерді жартылай бөлу үшін де, ерітіндіден қатты заттарды толық бөліп алу үшін де қолданылады. Соңғы жағдайда буландыруға кристалдану қабаттаса жүреді.

Заттың сұйық күйден бу күйіне айналуы сұйықтықтың кез келген температурасында жүреді, осы уақытта булану және қайнау құбылыстары орын алады.

Бір қайтара буландыру. Ерітінділерден еріткіштің аздаған мөлшерін бөліп шығарып тастаудың ең қарапайым тәсілі ашық аппараттарда буландыру болып табылады (буландырғыш табақшаларда). Мұнда буландыру атмосфералық қысымда жүргізіледі, пайда болушы қосымша бу атмосфераға шығарылып тасталады.

Көп қайтара буландыру. Көп қайтара буландырудың принципi мынада: жаңа жiберiлген бумен қыздырылған аппараттың бiрiндегi сұйықтық қайнағанда пайда болатын буды келесi аппараттағы ерiтiндiнi қыздыру және буландыру үшін қолданады, бұл аппараттағы ерiтiндi бiрiншi аппараттағы ерiтiндiге қарағанда төмен температурада қайнайды.

Вакуумдық буландыру. Әсер етушi заттарын сақтау үшiн және сұйықтықтың қайнау температурасын төмендету үшiн көп жағдайларда буландыру вакуум астында жүргiзiледi.

Вакуумда буландырудьң атмосфералық кысымда буландырудан бiрқатар артықшылықтары бар.

1) сұйылтылған кеңiстiкте (мұнда - ауасыз кеңiстiк) барлық сұйықтықтар атмосфералық қысымдағыға қарағанда, төмен температураларда қайнайды. Мұнда төмен қысымды буды қолдануға болады, бұл пайдаланылған бу бар кезде өте маңызды;

2) вакуумда буландыру жоғары температураларда қайнайтын ерiтiндiлердi қойылтуға мүмкiндiк бередi, мұндай ерiтiндiлердi атмосфералық қысымда буландыру бiрқатар қолайсыз жағдайлар тудыруы мүмкiн (мысалы, тотығу, шоғырлану) және де қыздыру жоғары температуралы жылу тасымалдағыштармен жүргiзiлуi қажет;

3) жылу шығыны, қыздырушы будың жұмсалатын мөлшерi вакуум-аппараттарда, ерiтiндiнiң қайнау температурасының төмен болуы салдарынан, әлдеқайда аз болады.

Вакуум-аппараттар. Үлгi болып саналатын (типтiк) (сурет 25) вакуум буландырғыш қондырғы келесi құрам бөлiктерден тұрады:

1) вакуум-аппарат

2) конденсатор

3) қабылдағыштар (тамшы аулағыштар)

4) ресивер

5) вакуум-насос.

Иллюстрациялық материалдар: кестелер, үнсіз карталар слайдтар түрінде.

Әдебиет:

негізгі:

1. Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы: оқулық – Шымкент, 2008. – 348 бет.

2. Технология лекарственных форм. - (Под ред. Ивановой Л.А.) – Том 2. - 1991.

3. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. - (Под ред. А.И. Тенцовой).- М.- 1986. - 272 с.

4. В.И. Чуешов. Промышленная технология лекарств, в 2-х томах, г. Харьков, 2002 г.

5. ҚР МФ – 1 басылымы. – Астана – 2008 ж.

6. Фармацевтическая технология. Под редакцией И.И.Краснюка и Г.В. Михайловой, Москва Асаdemia – 2006 г.

қосымша:

1. Муравьев И.А.- Технология лекарств. – В 2-х томах. - М. - 1980.

2. Журналы «Фармацевтический бюллетень», «Фармация Казахстана», «Фармация», «Химико-фармацевтический журнал» и др.

3. ССРО Мемлекеттік фармакопея, ХI басылым 1,2 т. - М. - 1990 ж.

Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):

1. Жылу процестеріне қандай процестер жатады?

2. Жылу өткізгіштікке сипаттама беріңіз және ол қандай заң бойынша анықталады?

3. Жылу тасымалдағыштардың өзара қозғалысы бойынша жылу алмастырғыш аппараттар қалай бөлінеді?

4. Фармацевтік өндірісте буландыру қандай мақсатта қолданылады?

5. Қыздыру тәсілі бойынша вакуум буландырғыш қондырғылардың қандай түрлері ажыратылады?

кредит 2

ДӘРІС № 5

Тақырыбы: Фармацевтикалық өндірісте кептіру. Кептіру тәсілдері. кептіргіштер.

Мақсаты: Фармацевтік өндірісте қолданылатын жылу процесстері бойынша ақпараттармен студенттерді таныстыру және үйрету.

Дәріс тезистері:

1. Фармацевтік өндірістегі жылу процесстері. Жылу алмастырғыш аппараттардың құрылысы және жұмыс істеу принциптері.

2. Фармацевтикалық өндірісте кептіру. Кептіру тәсілдері. Кептіргіштер.

Химиялық және химиялық–фармацевтік өнеркәсіптерде жиі өңделуші материалдардан ылғалды аластату қажет болады, негізінен қатты денелерден суды кептіру керек болады.

Кептіру обьектілері әртүрлі өңделу сатысындағы түрлі материалдар болып табылады.

Ылғал әртүрлі әдістермен аластатыла алады:

а) механикалық – қысымның әсерімен, вакуумда фильтрлеу немесе центрифугирлеу. Бұл әдістер химиялық–фармацевтік өңдірісте материалдардан механикалық ылғалды кептіру үшін жиірек қолданылады.

б) физикалық–химиялық – кептірілетін материалды ылғалды сіңіріп алатын зат бар ыдысқа орналастырады. Мұндай зат болып: а) бу қысымы төмен сұйықтықтар, мысалы, күкірт қышқылы, хлорлы литий немесе кальций ерітінділері; б) беті қатты кеуек заттар – силикагель тәріздес адсорбент. Кептірудің бұл әдісі әдетте лабораториялық жағдайларда қолданылады.

в) жылулық әдіс – ылғалды буландыру арқылы. Бұл әдіс химиялық – фармацевтік өндірісте негізгі процесс ретінде кеңінен қолданылады.

г) радиациялық – кептірілетін материалды инфрақызыл сәулелермен өңдеу арқылы кептіру. Бұл әдіс ампулалар мен құтыларды туннельды кептіргіш – стерилизаторларда кептіру және стерильдеу (зарасыздандыру) үшін қолданылады, олар инфрақызыл сәуле таратушылармен жабдықталған.

Кептірудің статикасы мен кинетикасы.

Басқа процестердегідей, кептірудің де екі жағы болады: статикасы және кинетикасы.

Кептірудің статикасы материалдық және жылулық баланстардың теңдігі негізінде кептіруге қатысушы заттардың бастапқы және аяққы параметрлері арасындағы байланысты қалыптастырады. Кептірудің статикасы арқылы материалдың құрамын, кептіруші агенттің шығымын және жылу шығымын анықтайды.

Кептірудің кинетикасы материалдың ылғалдылығының белгілі уақытқа байланысты өзгеруі мен процестің параметрлері арасындағы байланысын қалыптастырады.

Кептіргіш аппараттардың түрлері және жұмыс істеу принциптері. Кептіру жағдайларының әр түрлі болуына байланысты кептіргіштердің көп конструкциясы бар. Кептіруші агентке байланыссыз кептіргіштер 2 түрлі белгісі арқылы топталады:

1. кептіру жүретін қысым бойынша;

2. процесті ұйымдастыру әдісі бойынша.

Осы белгілеріне байланысты: 1) атмосфералық немесе ауалық кептіргіштер; 2) вакуумды кептіргіштер болып бөлінеді.

Соңғы кездерде арнаулы кептіргіштер пайда болды: сублимациялық, радиациялық, жоғарғы толқынды, ультрадыбысты.

1. Конвективтік немесе ауалық кептіргіштер. Камералық кептіргіштер. Ауалық кептіргіштердің ең қарапайым түрі кептіргіш шкаф болып табылады. Бірақ, оларда кептіру бірқалыпты жүрмейді. Төменгі сөредегі материал кепкен кезде, жоғарғы сөредегі материал әлі ылғал болады. Жоғарғы сөредегі материал кепкенге дейін, төменгі сөредегісі қатты кеуіп кетеді. Сондықтан, сөрелерді материалдармен қоса әлсін-әлсін орын ауыстырып тұру керек болады.

Ленталы кептіргіштер. Кептірілетін материалдың кептіргіште үздіксіз араласып тұруы үшін жиі ленталық транспортерлар қолданылады. Ленталық кептіргіштер бір қабатты (ярусты) және көп қабатты болып бөлінеді. Бір қабатты кептіргіштерде материал қалындығы бойымен бір қалыпты кеппейді.

Көп қабатты кептіргіштерде материал бір лентадан екінші лентаға аударылып салынып тұрады және жақсы араласады. Көп қабатты (ярусты) кептіргіш тік бұрышты камерадан, барабанға керілген бірнеше торлы ленталық транспортерлардан тұрады. Ауа төменнен жоғарыға қарай барлық зоналарды дәйекті түрде аралап өтеді.

Аэрофонтанды кептіргіштер. Қатты заттарды қайнау қабатында кептіру аэрофонтанды кептіру деп аталады. Кептірудің бұл әдісін қолданған кезде қатты бөлшектердің және кептіруші агенттің температуралары тез тураланып, қатты және газды фазалар арасында күшті жылу және масса алмасу жүреді, кептіру тез аяқталады (15-20 минут). Қайнау қабатында кептіру кезінде кептіруші агенттер ретінде жағар газдар мен ауа қолданылады.

Шашырата кептіргіштер. Сұйық материалдарды кептіру үшін материалды шашырату принципі бойынша жұмыс істейтін кептіргіштер қолданылады. Шашырата кептіргіштерде кептірудің соншалықты тез жүретіндігі, материал керекті мөлшерден жоғары шектен қызып кетуге үлгермейді.

Кептірілген материал ұнтақ түрінде болады және оны әрі қарай ұнтақтаудың қажеті жоқ. Шашырата кептірудің қарқыны сұйықтықтың және кептіргіш агенттің әрекеттесу беті ұлғая түсуіне қарай күшейе түседі.

Контактілі кептіргіштер. Вакуумды кептіргіштер. Егер материалды өте жоғары температурада кептіруге болмайтын болса немесе ол тотығуға бейімді болса, онда вакуум кептіргіштерде сұйылту арқылы кептіреді.

Бұл кептіргіштер құрамында құнды экстрагенттері болатын сығындыларды, көбінесе, қою заттарды, қопарылғыш материалдарды және шаң тудыратын заттарды кептіру үшін қолданылады. Вакуум – кептіргіштерде төменгі температуралы пайдаланылған бу немесе конденсат қолданыла алады.

Вакуумды кептіргіштердің келесі түрлері бар: үздікті жұмыс істейтін вакуум-кептіргіш шкафтар және үздіксіз жұмыс істейтін білікті вакуум-кептіргіштер.

Вакуум-білікті кептіргіштер. Олар ішінен қыздырылатын баяу айналатын металл біліктер болып табылады. Біліктің айналу саны және оның температурасы білік бір толық айналым жасап болғанша кептірілетін сұйықтық кеуіп үлгеретіндей болып реттеледі. Кептірілген материалды біліктен қырып алады. Вакуум-білікті кептіргіштердің әр түрі болады.

Кептірудің арнайы тәсілдері.

Сублимациялық кептіру. Бұл тәсіл өз сапасын толық сақтаған және сақтау мерзімі ұзақ болатын материалдар алуға мүмкіндік береді. Сублимациялық кептіру қыздыруға шыдамсыз препараттар, антибиотиктер, қан препараттары, жануарлар органдарынан дайындалатын препараттар, гормондар, витаминдер және т.б. үшін пайдаланылады.

Сублимациялық кептіру тоңазытылған материалдан, яғни, қатты фазадан булы фазаға, сұйықтық күйін айналып өтіп, жүргізіледі.

Сублимациялық кептіру кезінде үш кезең орын алады:

1) дайындық кезеңі – кептірілетін материалды бөлшектенген күйде (флакондарда, ампулаларда) тоңазыту. Мұнда процестің температурасы, жылдамдығы, тоңазыған қабаттың көлемі мен қалыңдығы, ыдыстың формасы мен көлемдері бақылауға алынады.

2) терең вакуум астында сублимация кезінде кептіру ұзақтығы, өнімнің температурасы экспериментальды анықталады. Вакуум астында тоңазыған материалдан су буы молекуласы, содан кейін ұшқыш заттар аластатылады. Су буын кенденсациялау камерасында температура тоңазыту температурасынан 5-10°С төмен болуы керек және қысым кептіру камерасына қарағанда төмен болуы тиіс.

3) материалдан барлық мұз аласталған соң, вакуум астында 0°С температурадан жоғары жағдайда байланысқан суды аластату үшін 6-7 сағат бойына жылулық кептіру жүргізіледі.

Жоғарғы толқынды токтармен кептіру. Бұл кептіру пластикалық массаларды, шайырларды (смолаларды), ағаштарды кептіру үшін қолданылады.

Тәсіл химия – фармацевтік өндірісте түйіршіктерді (гранулаларды) кептіру үшін қолданылады. Кептіру материалдың бүкіл қалыңдығы бойымен тез, біркелкі және бірдей уақытта жүреді. Бұл әдістің принципі электр өрісінің әсерімен диэлектрик молекулаларының поляризациялануы қасиетінде. Молекулалардың поляризациясы олардың арасындағы үйкеліспен қабаттаса жүреді, оған жылуға айналатын электр энергиясы өрісінің біраз бөлігі жұмсалады. Кептіру жылдамдығы ылғалдың материалдың төмен қабатынан жоғарғы бетіне қарай ұмтылуы есебінен жоғарылайды, себебі, материалдың жоғарғы бетіндегі температура оның ішкі қабатына қарағанда төмен.

Инфрақызыл сәулелермен (радиациялық) кептіру кезінде ылғалды буландыруға қажетті жылу жылулық сәуле шығару әсерімен беріледі. Инфрақызыл сәулелер шығаратын энергия көзге көрінер сәулелер шығаратын энергиядан әлдеқайда жоғары, сондықтан, бұл кептіру тәсілі тиімді. Инфрақызыл сәуле таратушы ретінде шағылыстырушы рефлекторлары бар электр лампалары немесе газбен қыздырылатын экрандар немесе панельдер қолданылады.

Иллюстрациялық материалдар: кестелер, үнсіз карталар слайдтар түрінде.

Әдебиет:

негізгі:

негізгі:

1. Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы: оқулық – Шымкент, 2008. – 348 бет.

2. Технология лекарственных форм. - (Под ред. Ивановой Л.А.) – Том 2. - 1991.

3. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. - (Под ред. А.И. Тенцовой).- М.- 1986. - 272 с.

4. В.И. Чуешов. Промышленная технология лекарств, в 2-х томах, г. Харьков, 2002 г.

5. ҚР МФ – 1 басылымы. – Астана – 2008 ж.

6. Фармацевтическая технология. Под редакцией И.И.Краснюка и Г.В. Михайловой, Москва Асаdemia – 2006 г.

қосымша:

1. Муравьев И.А.- Технология лекарств. – В 2-х томах. - М. - 1980.

2. Журналы «Фармацевтический бюллетень», «Фармация Казахстана», «Фармация», «Химико-фармацевтический журнал» и др.

3. ССРО Мемлекеттік фармакопея, ХI басылым 1,2 т. - М. - 1990 ж.

Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):

1. Жылу процестеріне қандай процестер жатады?

2. Кептіру. Теориялық негіздері. Кептіру кинетикасы.

3. Кептіргіштердің түрлері. Контактты және ауа кептіргіштерінің жұмыс істеу

4. принциптері.

5. Кептірудің арнайы тәсілдері. Қолданылуы.

кредит 3

Дәріс № 6

Тақырыбы: Экстракциялық препараттар. Құрылысы клеткалы капиллярлы-саңлаулы шикізатты экстракциялаудың негізгі заңдылықтары.

Мақсаты: Экстракциялық препараттар және оларды дайындаудың өндірістік ерекшеліктерін оқытып үйрету.

Дәріс тезистері:

1. Экстракциялық препараттардың сипаттамасы.

2. Экстрагенттерге қойылатын арнайы талаптар.

3. Экстракциялаудың жылдамдығы мен толықтығына әсер ететін негізгі технологиялық факторлар.

Қазіргі кезде дәрілік өсімдік препараттарына сұраныс көтеріліп отырғаны белгілі. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) мәліметтері бойынша әлем тұрғындарының 80%-ға жуығы табиғи текті дәрілік препараттарды қолданады екен.

Еуропада дәрілер сатылымы бойынша алдыңғы қатарлы елдер Франция, Италия, Германия болып табылады. Германияның дәрілік құралдар реестрінде 25%-дан астам фитопрепараттар тіркелген. АҚШ-да 50-70 жылдары фитопрепараттар өндірісінде төмендеу байқалған, бірақ 1980 жылдары осы топ препараттарының өндірісі 25%-ға жуық болса, 1994 жылы ол 35%-ды құрады.

Россияда 600-ден астам дәрілік өсімдік препараттары медициналық қолдануға рұқсат етілген, ол дәрілік құралдардың 40%-ға жуығын құрады.

Дәрілік құралдардың Мемлекеттік реестрінде галендік препараттардың үлесі 11,3%-ға жуық.

Галендік препараттар немесе қазіргі кезде аталатындай, экстракциялық препараттар, дәрілік заттардың ерекше бір тобы болып табылады. Галендік препараттардың пайда болуы рим дәрігері Клавдий Галеннің атымен байланысты.

Галендік препараттар дербес химиялық заттар емес, олар биологиялық белсенді заттардың комплексі болып табылады.

Осы уақытқа дейін галендік препараттардың жалпы жіктелу негізі жоқ. Барлық экстракциялық препараттар алудың негізінде өсімдік және жануарлар шикізатынан дәрілік әсері бар заттарды әртүрлі еріткіштерді (экстрагенттерді) пайдалана отырып, оларды сығындап бөліп алу процессі жатады.

Барлық галендік препараттарды шартты түрде, оларды алу тәсілі бойынша біріктіре отырып, мына топтарға бөлуге болады:

1. Тұндырмалар мен экстрактар.

2. Жаңа галендік препараттар.

З. Органдық препараттар.

4. Жас өсiмдiктер шикiзатынан алынған препараттар.

Экстракциялық препараттар алудың жалпы технологиялық схемасы келесi сатылардан тұрады:

1) шикізат пен экстрагенттердi дайындау;

2) шикiзатты экстракциялау (сығындау);

З) алынған сығындыны тазарту;

4) стандартизациялау.

Өсiмдiк шикiзатын дайындау оны тиiстi ұнтақтағыштарда ұнтақтаудан және елеуден тұрады. Шикiзат орташа майда ұнтақтан өте iрi ұнтақтарға дейiн ұнтақталады.

Экстрагенттердi дайындау кезiнде өсiмдiктердiң капиллярлығы және кебiнуi әсерiнен, олар экстрагенттiң бiршама мөлшерiн өз бойына сiңірiп алатынын есте сақтау керек. Экстракциялық препараттар алу өндiрiсiнде спирт сiңiру коэффициентi қолданылады. Өсiмдiктiң әр түрiне сәйкес қолданылатын мұндай коэффиценттердiң дәл мағынасы барлық өсiмдiктер үшiн әлi анықталмаған. Олар үшiн шамалап алынған коэффициенттерi бар. Мысалы, жапырақтар, гүлдер мен шөптер шамамен ерiткiштiң екi мөлшерiн сiңiредi (немесе К=2), ал тамырлар, түбiрлер және қабыршақтар бiр жарым мөлшерiн сiңiредi (К = 1,5).

Экстрагенттiң қажеттi мөлшерi мына формуламен есептелiнедi:

Х= V+PК

Мұндағы: Х – экстрагенттің қажетті мөлшері, мл;

V – сығындының мөлшері, мл;

К – спирт сіңіру коэффиценті;

P – шикізаттың салмағы, г.

Өсiмдiк, жануарлар және микробиологиялық шикiзаттардан, тканьдер культураларынан фармакологиялық белсенді заттарды сығындап алу үшiн әр түрлi ерiткiштер мен экстрагенттер қолданылады.

Экстрагенттер ретiнде колданылатын ерiткiштерге фармацевтiк өндiрiстiң ерекшелiктерiне байланысты қосымша арнайы талаптар қойылады. Бұлар: экстрагенттің iрiктеушiлiгi немесе сұрыптаушылығы; жоғарғы экстракциялаушы қабiлетi немесе сыйымдылығы; микробиологиялық тұрақтылығы; ұшқыштығы; қайнау температурасының неғұрлым төмен болуы және т.б.

Иллюстрациялық материалдар: кестелер, үнсіз карталар слайдтар түрінде.

Әдебиет:

негізгі:

1. Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы: оқулық – Шымкент, 2008. – 348 бет.

2. Технология лекарственных форм. - (Под ред. Ивановой Л.А.) – Том 2. - 1991.

3. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. - (Под ред. А.И. Тенцовой).- М.- 1986. - 272 с.

4. В.И. Чуешов. Промышленная технология лекарств, в 2-х томах, г. Харьков, 2002 г.

5. ҚР МФ – 1 басылымы. – Астана – 2008 ж.

6. Фармацевтическая технология. Под редакцией И.И.Краснюка и Г.В. Михайловой, Москва Асаdemia – 2006 г.

қосымша:

1. Муравьев И.А.- Технология лекарств. – В 2-х томах. - М. - 1980.

2. Журналы «Фармацевтический бюллетень», «Фармация Казахстана», «Фармация», «Химико-фармацевтический журнал» и др.

3. ССРО Мемлекеттік фармакопея, ХI басылым 1,2 т. - М. - 1990 ж.

Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):

Бақылау сұрақтары:

1. Галендік препараттарға жалпы сипаттама беріңіз.

2. Галендік препараттарға қандай препараттар жатады және олар қай белгілері бойынша топталады?

3. Экстракциялық препараттар алудың жалпы технологиялық схемасы қандай сатылардан тұрады?

4. Экстракциялау процессінің ұзақтығы қандай болуы керек?

5. Экстракция процессі қандай заңдарға бағынады? Экстракцияға жалпы сипаттама беріңіз.

кредит 3

Дәріс № 7

Тақырыбы: Биологиялық белсенді заттарды экстракциялау әдістері. Аппаратура

Мақсаты: Экстракциялық препараттар дайындаудың тәсілдерін оқып үйрену.

Дәріс тезистері:

1. Экстракциялау тәсілдері: экстракциялаудың статикалық және динамикалық тәсілдері.

2. Экстракция процессін қарқындату жолдары.

Фармацевтік өндірісте келесі экстракциялау тәсілдері қолданылады: мацерация, ремацерация, перколяция, реперколяция, қарсы ағымды және циркуляциялық экстракция. Бұл тәсілдердің көбісі әртүрлі модификациялар түрінде қолданылады да, экстракциялау мерзімі, шикізатты экстракторларда бөлу әдістері, аппаратуралар бойынша ажыратылады. Олар статикалық және динамикалық тәсілдер деп екі топқа бөлінеді.

Статикалық тәсілдерде экстрагент шикізатқа үздікті жіберіледі, ал сығынды бір немесе бірнеше рет қабылданып алынады.

Динамикалық тәсілдерде шикізат пен экстрагент үздікті жіберіледі де, сығынды үздіксіз қабылданып алынады немесе шикізатты, экстрагентті жіберу мен сығындыны қабылдап алу үздіксіз жүргізіледі.

Мацерация немесе жібіту (лат. maceratio) – экстракциялаудың статикалық тәсілдеріне жатады. Көп жылдар бойы ол тұндырмалар мен экстрактар алу үшін негізгі тәсіл болып келді және МФ VIII басылымына енгізілген болатын. Тәсілдің мәнісі мынада: ұнтақталған шикізатты экстрагенттің есептелген қажетті мөлшерімен мацерациялық баққа салып, бөлме температурасында (15-20ºC) 7 тәулік бойына жібітіп қояды, әлсін-әлсін араластырып отырады. Сонан соң, сығындыны құйып алады, қалған қалдықты сығымдап, өңделген шикізатты таза экстрагентпен шайып алады да, сығындыларды біріктіріп, көлемін өлшейді. Егер алынған сығындының көлемі берілген көлемге тең болмаса, онда тиісті көлемге дейін таза экстрагент қосады.

Негізгі қондырғы ретінде мацерациялық бактар немесе ағаш бөшкелер қолданылады. Әр сығындының түріне арнайы бактар немесе ағаш бөшкелер пайдаланылады. Өйткені, ағаш бөшкелерге дәрі шөптің иісі мен дәмі сіңіп қалады.

Ремацерация немесе бөлшекті мацерация. Бұл – экстрагентті немесе шикізат пен экстрагентті бөлшекке бөле жүргізілетін мацерация тәсілінің бір түрі.

Перколяция – (лат. percolatio - сүзу) динамикалық тәсілдерге жатады. Бұл тәсіл бойынша шикізат арқылы экстрагенттің үздіксіз ағымы өткізіледі, яғни, оның өсімдік материалының қабаты арқылы сүзілу процессі жүреді.

Реперколяция немесе көп қайтара перколяциялау. Бұл тәсіл алғаш рет АҚШ-та ұсынылған болатын. Тәсілдің мәнісі мынада: шикізатты бірнеше бөліктерге бөліп, әрбір келесі шикізат бөлігін алдыңғы шикізаттан алынған сығындымен перколяциялайды. Бұл әдіс бойынша 3-5 немесе одан да көп перколяторлар батареясы қолданылады. Бір перколятордан алынған сығынды келесі перколятордағы шикізатты сығындауға қолданылады.

Бұл тәсіл әрі қарай қойылтуды жүргізбей-ақ, концентрлі сығындылар алуға мүмкіндік береді. Реперколяцияның 20-ға жуық әртүрлі варианттары бар. Біздің елде Н.А. Чулковтың реперколяция тәсілі белгілі.

Чулковтың реперколяциялық тәсілі. Бұл тәсілді 1943 жылы Н.А. Чулков ұсынған болатын және ол ірі өндіріс орындарында қолданылады. Экстракциялау 4-5 және одан да көп перколяторлар батареясында қарсы ағым принципі бойынша жүргізіледі. Экстракциялаудың екі кезеңі болады: іске қосу және жұмыс кезеңдері. Іске қосу кезеңінде күнделікті бір перколяторды шикізатпен толтырады. Шикізатты тең бөліктерге бөледі. Шикізатты суландыру және жібіту үшін өсімдік шикізаты салмағына қарасты экстрагенттің үш бөлігі қабылданған.

Қарсы ағымды экстракция. Бұл тәсілдің мәнісі – экстрагенттің толықтау сығындалған шикізаттан аздау сығындалған шикізатқа экстрактивті заттармен қаныққанға дейін көп сатылы қозғалуында.

Циркуляциялық экстракция. Бұл тәсілдiң мәнi өсiмдiк шикiзатын ұшқыш экстрагенттiң бiр бөлiгiмен көп қайтара экстракциялауда (мысалы, эфир, хлороформ, хлорлы метилен және т.б.). Экстракция «Сокслет» типтi аппаратта тұйық циклде жүргiзіледi.

Экстракциялау процессiн қарқындату.

Экстракциялық препараттар өндiрiсiнің жетiлуiне байланысты дәрiлiк өсiмдiк шикiзатын өңдеудiң тиiмдi тәсілдерi жасалынып, жетiлдiрiлуде.

Экстракциялау тәсiлдерiн қарқындату қатты дене - сұйықтық системасында дыбыстық немесе ультрадыбыстық диапазондарда тербелмелi қозғалыстар тудыру арқылы iске асырылады. Бұл гидродинамикалық жағдайларды өзгертедi. Ортаның бөлшектерi қатты механикалық және гидродинамикалық соқтығуларға ұшыратылады, бұл капиллярлық әсердiң, iшкi және сыртқы диффузиялардың күшеюiне себеп болады, сөйтiп, масса алмасу процессiнiң жылдамдығы көтерiледi.

Әсер етушi заттардың шикiзаттан сығындалу дәрежесiн жоғарылату үшiн экстракциялауды экстрагенттiң турбуленттi ағымында жүргiзуге болады. Сұйықтықтың шикiзат қабаты арқылы вибрациясы, пульсациясы, ультрадыбыс, материалды электрлiк өңдеу және т.б. әдiстер қолданылады.

Иллюстрациялық материалдар: кестелер, үнсіз карталар слайдтар түрінде.

Әдебиет:

негізгі:

1. Сағындықова Б.А. Дәрілердің өндірістік технологиясы: оқулық – Шымкент, 2008. – 348 бет.

2. Технология лекарственных форм. - (Под ред. Ивановой Л.А.) – Том 2. - 1991.

3. Руководство к лабораторным занятиям по заводской технологии лекарственных форм. - (Под ред. А.И. Тенцовой).- М.- 1986. - 272 с.

4. В.И. Чуешов. Промышленная технология лекарств, в 2-х томах, г. Харьков, 2002 г.

5. ҚР МФ – 1 басылымы. – Астана – 2008 ж.

6. Фармацевтическая технология. Под редакцией И.И.Краснюка и Г.В. Михайловой, Москва Асаdemia – 2006 г.