Арнау «Жастарға»

Шәкәрім Құдабердиевтің

Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық.

Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.

Өшпес өмір, таусылмас мал берелік,

бір білімді данышпан жан табалық.

Адамшылық іздесең бұл жолға түс,

алдау қылма, біреуге қиянат – күш.

Жетілсең де жемтік жеп, ел қорлатпа.

Ар нысаптың сүйгені – таза жұмыс.

Терме – ақындардың халқына, келер ұрпағына айтар даналық жыры. Бұл жырда халықтың мақал – мәтелдерді, даналық сөздері, афоризмдер көп болады. Халық араснда әнге қосып, домбырамен көп айтылады. Терме халық ақындары Бұқар жырау, Шал ақын, Базар жырау, Сүйінбай, Жамбыл т. б. көптеген ақындарда кездеседі. Дулат Бабатайұлының «Ата – ананың ақылы», «Еспенбет», Шернияз Жарылғасұлының «Сөз сөйлеймін бөлмелеп», Шортанбай Қанайұлының «Атамыз – адам, пайғамбар !», Майлықожа Сұлтанқожаұлының «Термелер» т. б.

Толғау – ақын жазушылардың заман, қоғам өмірінде болып жатқан өзгерістерді, жаңалықтарды, немесе бір ұлы адамдардың істеп өткен мирас етіп артқы ұрпаққа лирикалық қзақ жыр етіп суреттеп беру. Жамбылдың «Жеңімпаздар сьезіне», Қ. Бекхожиннің «Кремль жырлайды», «Өмірде бір ыстық шағың болады» Дихан Әбілев т.б. Майлықожа Сұлтанқожаұлының «Толғау» т.б.

Бесік жыры – халық әдебиетінде де, жазба әдебиетінде де сақталып келе жатқан ананың балаға деген ақ тілеуі, жалпы жастарға ұрпағына деген махаббатты халық тілегін өлеңмен жеткізеді. Бесік жырында ана баласының, ұрпағының адал да сүйікті, өнерлі, ақылды, білімді азамат болуын армандайды да, солай етіп тәрбиелейді.

Мысалы: Халық ауыз әдебиетіндегі «Бесік жыры»

Әлди-әлди, ақ бөпем,

Ақ бесікке жат, бөпем.

Айыр қалпақ киісіп,

Ақырып жалға тиісіп,

Батыр болар ма екеңсің?

«Бесік жыры» Мағжан Жұмабаев

Күнім, айым, Алмас қылыш,

Еркетайым, бөлейін енді, Найза құрыш

Тыста дауыл, Белге буарсың.

Жатқан ауыл, Сен сырттаным

Ұйқың да келді... Арыстаным,

Жауды қуарсың....дейді.

Жоқтау – қай дәуірде де қазақ даласында кең тараған жыр. Қадырлы адамы бұл дүниеден өткенде артындағы адам қайтыс болған адамның адамгершілігін, халыққа жасаған жақсылығын айтып, өлеңмен көрсететін болған. Ертеде жоқтауды үстем тап өкілдерінің адамы қайтыс болған. Ертеде жоқтауды үстем тап өкілдерінің адамы қайтыс болғанда, тек әйел адам ғана жоқтау айтқан. Бертін келе ақын – жазушылар қадырлы дос-жарандары дүниеден өткенде, соған арнап көлемді де жоқтау өлеңдер арнап жүр.

Абайдың Әбдірахманның әйелі Мағышқа шығарып берген жоқтау өлеңі мынадай:

...Айналайын, Құдай-ау,

Қапалық салдын жасымнан.

Шешеннің зарын тарттырдың

Бес жасымда басымнан...

Жармыды алып қор қылдың

Жас өмірде тасынған...

Поэма – гректің «poiema» деген өлеңмен жазылатын шығармаларын айтқын. Ертеде орта ғасырда поэманы «монумент» деп ойлаған да, солай атаған. Жауынгерлік этикалық шығармаларды, мысалы, «Илиада мен Одиссея» эпопеясын да поэма деген екен. Бертін келе орыстың ұлы ақыны А.С.Пушкин бірнеше поэмалар жазды. Негізінен өлеңмен жазылған, оқиғалы, өткір лирикалы өлең мен жазылатын шығарма. Қазақ жазушыларында поэма көптеген саналады. Мағжанның «Батыр Баян», Сәкеннің «Көкшетау», Сәбит Мұқановтың, Ілияс Жансүгүровтың көптеген поэмалары бар. «Жұмаштың өлімі», «Қанды көл», «Ақ аю» поэмалары Сәбиттің ерекше күрделі поэмалары, Ілиястың «Құлагер», «Күй», «Күйші» т.б. поэмалары сұлу, өткір лирикалы, сюжетті поэмалар.

Драма (грек. dramo - әрекет) - өмір құбылыстың шиленіскен тартыстар үстінде жинақтап, кейіпкерлердің әрекеті арқылы бейнелейтін әдеби жанр.

Драмалық шығарма театрға арналып жазылады да, сахнада өзінің көркемдік деңгейіне көтеріледі. Драма бастапқы кезде хор, диалог, би, ым (пантомимо) аралас келіп, көркем өнердің күрделі саласы ретінде дамыған. Кейін драма бұлардан бөлінді. Трагедия, драма комедия жанрлары қалыптасты.

Драма жанры көне Грецияда туып, Эсхил, Софокл, Еврипид трагедияларында, Аристофон комедияларында жоғары көркемдік дәрежеге көтерілді, қайта өркендеу дәуірінде Англия (К. Марло, У. Шекспир) дамудың шырқау биігіне жетті. XVII ғасырда Батыс Еуропада драматургия да классицизм үстем болды. (П. Коркель, Ж.Б. Мольер, Ж.Расин) XVIIІ ғасырда феодолизмге қарсы күресті бейнелейтін буржуазиялық ағарту драмасы пайда болды.

Империализм кезінде құлдырай бастаған буржуазиялық драмаға қарсы Батыс Еуропада жұмысшы қозғалысының мақсат-мүддесін тығыз байланысты прогресшіл драма дүниеге келді. Россияда драма ауыз әдебиетінің негізінде XVII ғасырда туды. XVIIІ ғасырда классизм ықпалымен дамыды.

ХІХ ғасырда Н.В.Гоголь, А.С. Пушкин, А.Н. Островский орыс драматургиясын реалисттік бағытта өрістетіп ұлттық дәстүрде одан әрі А.П. Чехов, А.М. Горький жалғастырды. Совет заманында драматургияның дамып, қалыптасуы К.С.Тренев, В.Н. Билоцерковский, В.С. Вишневский, Б.А. Левренов, А.Н. Афиогенов, Н.Ф.Погодин, А.Е. Корнейчук, А.Н. Арбузов, Б.С. Розов, С.Ф. Шатров т.б. есімдермен тығыз байланысты.

Қазақ драматургиясында кейбір пьесалар Ұлы Октыбоь Социалдық Революциясынан бұрын жазылған мен, нағыз драма совет дәуірінде туып, қалыптасты. Жалпы драмада күнделікті тұрмыстың әр-түрлі құбыластары жан-жақты бейнеленді.

Сан – алуан тартыстар қаһармандарды ауыр шайқастарға салып, олардың рухани – адамгершілік қуатын сынап көреді. алға қойған мақсат, нысаны үшін күресу үстінде адамдар мінезінің жан – жақты қырлары ашылады. Уақыт заман талаптары әлеументтік шарттар қалыптастырған нормаларды бұзу, шеңберден шығып, шекарадан өту сияқты кейіпкерлер әрекепті тартысқа толы оқиғалармен, жағдайлармен шиленіседі.

Тұрмысиық, семьяның жеке бастың сан – қилы қақтығыстарын сюжет арқауы ететін драмма ұлғайту (гипербола), өсіру (гротеск), әсірелеу тәрізді көркемдік құралдарды сараң қолданды, оның есесіне детальдар, табиғи бояулар дәуір, өмірді реалистік пен бейнелеуге көбірек мүмкіндік береді.

Драмма кейіпкері ауыр күйзеліс, үлкен сынға түсіп, тіршіліктің қиын кезеңін басынан өткереді: тар жол тайғақ кешуде не күйреп, рухани жүдеп, тозып шығады, не ешнәрсеге мойымай, басқа түскен ауыртпалықты қайыспай көтеріп, белеске шығады, салқын сабыр иесі болып марқаяды.

Мұның бәрі сахналық шығармада әрекет, қимыл, күрес арқылы ашылады. Әдебиетімізде көп жылдар бойы жинақталған дәлелдер, көркемдік процесс негізінде, қазақ драмасын мынадай үш салаға жүктеуге болады:

1) қаһармандық драма – қажырлы кейіпкердің қиындықтарды жеңген, арман-мақса, еркіндік үшін арпалысқан жолан бейнелейді, сұсты тіршіліктің тартысты ағысын, оқиғаларын көрсетеді. Отан үшін, азаттық үшін күрескен ерлердің жағымды міңездері, игі қадамдары мадақталады.

Басқыншыларға – зұлмат күштерге қарсы сұрапыл шайқаста кейіпкерлер көбінесе жеңіске, салтанат құрады. Басты кейіпкерлер – ер жүректі, үлкен мақсатты, қажырлы, жігерлі адамдар, азаттық үшін алысқан ерлер, ескілікті күйретіп, жаңа өмір жасаған революция ардагерлері.

Мысалы: Сәкен Сейфуллиннің «Қызыл сұңқарлар» 1922 жыл, Ілияс Жансүгіровтың «Кек» 1936 жыл, Мұхтар Әуезовтың «Түнгі сарын, түн сағатта» 1942 жыл, «Қобыланды» 1945 жыл, Сәбит Мұқановтың «Күрес күндерінде» 1938 жыл т.б. пьесалар;

2) саяси-әлеуметтік драма өмірдің жаңа құбылысының келісімге келмейтін қарама-қарсы кейіпкерлердің іс-әрекеті деген көзқарастар ашық, айқын айтылады, қақтығыс шайқас үлкен құрбандықтар болмайды, кейіпкерлер арасындағы кезек сөз (диалог) ұлғайып, философиялық толғанысқа айналады.

30-40 жыл жардағы драмаларда таптық, әлеуметтік, тартыс үстем болса, кейінгі кезде реалистік ұғым басым тұсып идея мен образ бірлігі күшейді. Мұндай туындыларға Сәкен Сейфуллиннің «Бақыт жолында» 1917 жыл, Ж.Шаниннің «Өлімнен үмітке» 1930 жыл, Мұқтар Әуезовтың «Еңлік-Кебек» 1917 жыл, «Шекарада» 1930 жыл, «Алуа» 1953 жыл, С.Жүнісовтың «Өлі ара» 1985 жылдардағы пьесалары жатады;

3) тарихи ғұмырнамалық драма белгілі тарихи тұлғанын өмірін арқау етеді. Эстетик шындықпен бейнеленген көрнекті адамның іс-әрекеті, күрес жолы, идеялық нысанасы бүгінгі өмірімізге үлгі етіп ұсынылады, кейінгі ұрпаққа өнеге ретінде алынады.

Бұл жанр қазақ әдебиетінде Ұлы Отан соғысынан кейін жақсы дамыды. Мысалы: Мұқтар Әуезовтың «Абай» 1950, Л.С. Соболевпен бірге, Сәбит Мұқановтың, Шоқан Уәлиханов 1954 жыл, Сәкен Сейфуллин 1964 жыл, Ғабит Мүсіреповтың «Амангелді» 1939 жыл, Ақан сері «Ақтоты» 1942 жыл, Ә.Тәжібаевтың «Біздің Ғайни» 1967 жыл, Қ.Мұқанмеджановтың «Біз періште емеспіз» 1987 жыл, Ш. Мұртазаевтың «Қызыл жебе» 1987 жыл, «Сталинге хат» 1988 жыл, С. Жүнісовтың «Өлара» 1985 жыл, О. Бөкеевтің «Зымырайды поездар» 1984 жыл, Д.Исабековтың «Әпке» 1983 жылдардағы пьесалары жатады.

Қазіргі кезде драма мен театр – социалдық қоғамда өмір сүрген қазақ халқының өмірінен ерекше орын алатын көркемдік игіліктің, эстетикалық байлықтың бірі. Ұлы Октябрь Социалдық Революциясынан кейінгі мерзім ішінде ұлттық драматургия қалыптасып, халықтардың рухани дәулетінің қатарына қосылды.

«Халық дәуір талабына сай проблемалық драматургияны, өміріздің көкей кесті тоғыз тарау сырларын шертетін, жас ұрпақты тәрбиелейтін толғауы тоқсан сахналық шығармаларды талап етеді.

Барлық жанрлық формаларды дамудың, толықсудың қиын – қатпар асуларынан өткен қазақ драматургиясы қашанда ұлтымыздың текті күлкі, мұңды сыр, жігерлі қайғысын бөлісер, жан дүниесін қорғап, жүрегін тебірентер айнымас асыл рухани досы бола берерінде күмән бар ма?!»

Драмалық шығармалар

Трагедия

Комедия

Драма

Ақан сері «Ақтоты», «Еңлік-Кебек», «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу», «Қарагөз» т.б.

«Алдар Көсе», «Торсықбай», «Айдарбек» (Ж.Шанин)

«Қызыл сұңқарлар», «Бақыт жолында», «Кек», «Райхан»

«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясы

Бұл – халықты қайғыға душар еткен дүрбелең басылып, ел етегін жауып, есі кіре бастаған уақыт еді. Әйгілі опера және балет театры ашылып, еңсесін көтерген ел өнердің жаңа түріне керемет құштарлық танытқан тұс болатын. Қаламгерлер де уақыт талабына сай көптеген пьеса, либретто жаза бастаған. Соны өнердің бір саласы халқымыздың орасан бай, алуан түрлі жыр дастанын қайта түлетіп қалын жұрттың жаратуға кіріскен.

«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» 1939 жылғы трагедиясы Ғабит Мүсіреповтың ең құнарлы, жемісті дәурін – үшінші кезеңін бастайды. Ел таныған әйгілі туындыларының басым көпшілігі осы уақытта дүниеге келген еді.

«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» трагедиясына халықтың сүйікті көркем жыры өзек болғаны баршамызға аян. Бұрынғы балан, жас сана-сезімнің туындысы оскелең реалистік әдебиет талабына сай өрнектелген соң, бағзы заман, бұлдыр тарих еншісі емес, ұзақ дәурлеп кеше ғана өткен күрделі қоғамның шыншыл бейнесін танытып, көрер мен қуымен жылы ұшырай қауышты. Армандай елестеген Қозы мен Баяннын сахнада көрген жұрт та Ғабене алғыс-рақытымен жаулырғанды. Қаһармандары толысып, реалистік сипатқа ие болғандықтан, шығарманың зері де, зердесі де – бүкіл құрылысы да жаңа сыр-сымбатқа ие болды.

Егер жырда тартысқа негіз болған шытырман оқиға ескі салт-тумай жатып атастырудан жатса, енді Қозы мен Баянның табиғи сезіміннен өрбіп, адамгершілікпен жауыздық, шынайы махаббат пен содыр-сойқан зұлымдық арасындағы домбыраның қатты тартылған ішегіндей шарықтады.

Опасыз заманда Қарабайлар сенім тамырына балта шапса да, Баян мен Қозы адамға сеніп өледі. Сондықтанда драматург жырдың жан тебірінтер азалы шешімін сол күйінде сақтаған: өзін өлімге қиған Баян ғашықтарға мәңгі адалдық, тазалық, сеніс ескерткіші болып қалды. Таңсық жанында өзенінің бойындағы (Семей облысы) Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың мәнгі ұйқыға көз жұмған жері күні бүгінге дейін ел ардақтап, тағзым ететін жер – мавзолей.

Баян трагедиясы – адамгершілікті аңсаған жас қауым трагедиясы. Өмір шындығы бұл. Қозы мен Баян бақытсыз қазақ ұл-қыздарының барша қызыметін бойына жинап, арман елесіндей ел көркірегінде сақталып қалды, сол күйінде, сол болмысында жырдан сахнаға шығып, бізге қол созды, сыр – арманын шертті. Ромео мен Джульетта құрбылары Еңлік пен Кебек, Қарагөз бен Сыпым, Жібек пен Төлеген, Қозы мен Баян...туған халықтың керемет сыршылдығына, жыршылдығына куә.

«Алдар Көсе» комедиясы

Бұл – көшпелі халықтың ерекше ұнатқан кейіпкері. Алдар – шешен ғана емес, өте қу, айлакер. Оның халық ұнатпас Шығайбайдай байды әбден алдап, асын қулықпен жеп, кетерінде Бізбикеш қызын алып кетуі соны көрсетеді.

Алдар Көсе сараңдардың ғана емес, ел қорқар сайтанның да сазайын тартқызды, Түлен мен Құланды құр сүлдерін қалдырып ақымақ етуі, оның зымиян күштерден бәрі бір ақылы артық екенін көрсетеді. Немесе шайтан секілді сырт күштер жоқ, болса әлсіз, оны жеңу адамның, Алдардың қолынан келеді деп көрсетеді.

«Кек» драмасы

Ілияс Жансүгіров алғашқыда драматургия саласында шағын формаларды игеру, жанр техникасына нақыштаумен болса. «Кек» пьесасын жазу үстінде таланты толықсып, шеберлік шыңына көтерілді.

Бүкіл Қазақстанға, әсіресе Біржан – Сара айтысы арқылы, мәлім болған ауылдың төңкерістен кейінгі тағдыры – пьесасының негізгі фабуласы.

Драматург бір бай отбасының әлеументтік, рухани эканомикалық тұрғыдан күйреу тарихын көркейте отырып, сол арнада әр түрлі топтың өкілдерін бейнелеу мақсатын алға қойғандығын «Кек» драмасының композициялық структурасының көп тармақтылығынан әр түрлі тіршілік суреттерін қамтитын сценалардан аңғаруға болады.