С. Г. Чавайн лӱмеш кугыжаныш книгагудын краеведений пӧлкаштыже Марий Эл Республикысе архив службым (1922) ыштымылан 95 ий темме лӱмеш «АРХИВ – историйын ушыжо («АРХИВЫ – память истории») книга ончерым чумырымо. Книга ончер сентябрь мучаш марте шуйна.
Пагален ӱжына
Архив – историйын ушыжо
АРХИВ – историйын ушыжо. Архивистна-влак документлаш палемдалт кодшо поянлыкым аралаш чылажымат ыштат. Вет нуно тукым кокласе кылым, поян опытым ушат да пойдарат.
А эртышым палыме деч посна ончыкылыкым умылаш неле… Архив – илышысе кажне йыжыҥ айдеме да тудын сомылжо дене кылдалтын…
Марий Элын архивлаштыже кызыт ик миллион утла дела аралалтеш, кажне ийын тудо 100 тӱжем марте документ дене пойдаралтеш. Тушеч 9 документше уникальныйлан шотлалтеш, нуным сейфыште кучат. Тыгак 30 тӱжем утла дела поснак шергаканлан шотлалтеш. 20 тӱжем наре дела – аудиовизуальный.
597 Тӱжем документ кугыжаныш архивыште, 316 тӱжем – муници- пальныйыште да 124 дела ведомственный архивлаште улыт.
Республикысе архив служба кызыт Архив паша шотышто комитетым, Кугыжаныш архивым, Архив фондым формироватлыше службым, Личный состав шотышто документ-влакым аралыме рӱдерым, Аудиовизуальный документаций-влак кугыжаныш архивым, Марий Элысе муниципальный районласе да ола округласе администраций-влакын 17 архивыштым ушен шога.
Кундемнан тӱрлӧ шӧрынан илыш корныж але тукым вожна гыч иктаж-кӧн пӱрымашыж нерген пален налаш шонена гын, мутат уке, эн ончыч архив службылан эҥертена. Шкенан дене кылдалтше кӱлеш документ-влакымат шукыж годым тыштак кычал муына. Тудо мӱян сото гай: эре ешаралтеш, эре пойдаралтеш. А чылажат тӱҥалын 1922 ий сентябрьыште Марий областной архив бюром ыштыме гыч. Икымше ошкыл кеч-кунамат неле лиеш. Тыштат тыгак. Посна пӧрт лийын огыл, пашаеҥ-влакымат ямдылаш кӱлын.
1922 Ийыште архив Мароблисполкомын теве тыгай оралтыштыже верланен улмаш
Но тӱҥалтышыже лийже, вараже тудо садак ушна. Архив служба тӱҥалтыш гычак пашажым вияҥден толын. Кодшо курымын 30-шо ийлаштыже «шулдыржым» районлашкат шаралтен. А 1936 ийыште Марий АССР-ын Архив управленийже ышталтын, а 1941 ийыште тудо Рӱдӧ Кугыжаныш архивыш савырнен.
– Мыланна, корным такыртыше-влаклан, молын семынак эн неле пагыт, мутат уке, Кугу Отечественный cap жапыште лийын, – каласкален ончычсо Архив паша шотышто комитетын председательже Р.А.Кулалаева. – Шуко пашеҥым сарыш налыныт. Рӱдӧ кугыжаныш архивын икымше вуйлатышыже Иван Прокопьевич Васенев теве 1941 ий июльыштак фронтыш каен. Тудын олмеш Елизавета Васильевна Фонаревам шогалтеныт. Тышан кодшыжланат тӱҥ сомылыштым шуктымо деч посна паша фронтышто тыршаш: чодырам, пуым да торфым ямдылаш, аралалтме сооруженийлам ышташ – логалын. Тылеч поена салтак-влаклан шокшо чиемым да кочкышым погеныт. А вет cap тӱҥалме ийын августышто республикышке Белоруссийысе Витебский областьын Кугыжаныш архивше гыч кондымо латвич тӱжем наре делам шотыш конден вераҥдаш кӱлын. Чылажымат ыштеныт, чылажымат шуктеныт.
Кызытсе пашаеҥ-влакланат нелылык шагал огыл логалын. Вет кодшо курымысо 90-шо ийлаште элыште умылыдымаш шукак лийын. Эл кучем кыл лушкыдемын, тӱрлӧ форман собственность шочын, шагал огыл организаций йӧршын пытаралтын, шуко предприятий банкротыш лектын. Но архив служба пашажым луштарен огыл. 1996-2006 ийлаште теве тӱрлӧ собственность форман пытарыме организацийла гыч гына 106578 делам кугыжаныш аралымашке нал- ме. Тушто пашаеҥ-влакын паша стажышт, пашадарышт, образованийышт, биографийышт нерген да моло увер уло. Илен-толын, чылажат кажне еҥжылан кӱлеш лийын кертеш. Сандене нине документ-влакым арален кодышашлан чылажымат ыштыме.
А пытартыш ийлаште, элыштына илыш шотыш толмо семын, архив служба пашажым ятырлан саемден кертын. Тидланже программно-целевой йӧныш куснымат полшен. Комархив 1998-2000 да 2001-2005 ий-влаклан республикыште архив пашам вияҥдыме шотышто целевой программым ямдылен, тудыжым правительствын пунчалже дене пентыдемденыт. Тушто па- лемдымым шуктен толын, нине ийлаште Кугыжаныш архивын материально-технический базыжым палынак пеҥгыдемдыме, документ-влакым аралыме да кучылтмо пашам ятырлан саемдыме, у автоматизированный системым шыҥдарыме. Комархив «Российын культурыжо» федеральный целевой программым илышыш пуртымашкат изи огыл надырым пыштен толеш.
2003-2004 ийлаште Кугыжаныш архивлан у оралтым чоҥаш да материально-технический базыжым вияҥдаш федеральный бюджет гыч кум миллион утла, республикын бюджетше гыч 1,6 миллион теҥтем ойыреныт. Тидлан варажат шагал огыл окса ойыралтын. Пайдажат – шинча ончылнак: таче Архив паша шотышто комитет да Кугыжаныш архив Воин-интернационалист-влак уремыште чапле у оралтыште верланеныт. Иктешыже 4584 погонный метр кужытан кусаркалаш лийше финн кӱртньӧ стеллаж-влакым налме, тидыже 30 процентлан шукырак документ-влакым аралаш йӧным ыштен.
Икымше кум компьютерым архив пашаште лу ий ончыч кучылташ тӱҥалме гын, таче 127 ышта. Куд ий ончыч республикысе архив службын сайтшым почмо. Тушан исторический документ ден материал-влакым, Марий Элысе да Российысе архив да нунын могай услугым пуымышт нерген уверым вераҥдыме. Тылеч посна архивист-влак пытартыш кум ий жапыште коло наре электронный изданийым ямдыленыт.
Савыктен лукмо пашат палынак вияҥ толеш. Теве тӱрлӧ документ ден материал-влакым гына 2000 ий гыч 38 сборникыш чумырен лукмо. Марий Элысе села ден ял-влакын историйышт нерген документальный очерк сборникым 16 том дене савыктыме. Илем-влакын, тидын шотыштак пыштыше-шамычын, историйыштым курымешлан шарнаш кодымо тыгай проектше Россий мучкыжат мемнан веле. Кызыт «Марий Эл Республикын исполнительский властьше: 1921-2008 ий» документ-влак сборникым лукмо проект илышыш пурталташ тӱҥалын. Ныл томым савыктен ямдылен шуктымо. Ты шотышто моло пашат ятырак ышталтеш, чылажым каласен пытарашат ок лий.
– Коллективнa мемнан кызыт виян, шукынжо архив пашаланак тунем лекше улыт. Ятырын ынде кужу жап архив службышто тыршат. Сандене пашана ончыкыжат ушнен толаш тӱҥалеш манын ӱшанена, – манеш Архив паша шотышто комитет вуйлатышын алмаштышыже С.И.Маринова.
Архив документ – тиде шкешотан кӱлешан да оҥай информацийым нумалше кагаз, республикын кушкын-толмо историйжым, илыш-корныжым раш да чын почын пуаш полша. Чылаже 2300 утла фондышто Марий кундемысе управленческий, личный шотан документ да тулеч молат аралалтыт. «Шӧртньӧ фондшылан» XVII курым мучашыште ямдылыме монастырьысе кидвозыш-влакым палемдаш лиеш. Кугу Октябрь революций деч ончычсо, Совет власть жапысе, Кугу Ачамланде cap годсо да моло документ шымлызе-влаклан шанче пашаштышт кугун полша. Личный фонд нерген ойлаш гын, 93 уло.
Мемнан кундемысе поэт ден писатель, композитор, мер пашам шуктен шогышо талешке еҥ-влак нерген ятыр ойыртемалтше документ аралалтеш.
Краевед ден студент-влак, архив материалым шымлен, книга ден статьям, курсовой ден дипломный пашам возат. Пытартыш вич ийыште 900 утла кумылан еҥ лудмо залыш толын, нунын кокла гыч коктынжо вес эл гыч лийыныт.