70. Жүрек-қан тамырлар жүйесіне сипаттама. Жүрек әрекетінің фазалары.

Жүрек қанайналым жүйесінің орталық мүшесі.Оның жиырылуы мен босаңсуының нәтижесінде қанқантамырлардың бойымен үздіксіз ағады. • Ересек адамдарда жүрегінің салмағы 250-300 г. • Жүрек – кеуде қуысында, екі өкпенің аралығында орналасқан, іші қуыс бұлшықетті мүше. • Жүрек көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасынан тұрады, адам еркінен тыс жиырылады. • Жүрек түбі ІІ , ұшы Ү қабырға аралық кеңістікте орналасқан. Жүрек қабырғасы үш қабаттан тұрады: эпикард (дәнекер ұлпа), • миокард (бұлшық ет ұлпа), • эндокард (дәнекер, бұлшық ет, эндотелий ұлпасы). • Жүрек 4 камералы, 2 қарынша мен 2 құлақшадан тұрады. Сол жақ құлақша мен қарынша арасында екі жақтаулы, оң жақ құлақша мен қарынша арасында үш жақтаулы қақпақшалар орналасқан. • Олар қарыншаға қарай ашылады. Қанның құлақшаға оралуына мүмкіндік бермейді. Сол жақ қарынша мен қолқа артериясы арасында, оң жақ қарынша мен өкпе артериясы арасында үш айшықты қақпақшалар орналасқан. Олар артерияларға қарай ашылады. • Мүшелерден жүрекке қан жеткізетін тамырлар көк тамыр деп, ал жүректен мүшелерге қан әкететін тамырлар сала тамырлар деп аталады. • Жүректің жұмысы. • Жиырылу – систола, босаңсу – диастола, үзіліс - пауза деп аталады. • • І фаза. Құлақша систоласы, қарынша диастоласы . 0,1 сек. • ІІ фаза. Қарынша систоласы, құлақша диастоласы. 0,3 сек. • ІІІ фаза. Құлақша, қарынша диастоласы, пауза. 0,4 сек. • Әрбір қарынша 1 жиырылғанда 70 – 80 мл. қан айдайды. Бұл жүректің соғу көлемі деп аталады. 1 мин 70 – 75 рет соғады. Қарыншалардың бір минутта итеріп шығаратын қанының мөлшері жүректің минуттық көлемі деп аталады. Орта есеппен ересек адам жүрегі тәулігіне 10 тонна, жылына 3650 тонна, ал өмір бойына 300 000 тоннаға жуық қан айдайды екен. Физикалық жүктеме кезінде жүректің минуттық көлемі 5 -6 рет өсіп, 15 -20 л. жетеді. • Физикалық жүктеме кезінде жүректің минуттық көлемі 5 -6 рет өсіп, 15 -20 л. жетеді. Шыныққан жүрек төменгі жиілікпен минутына 40 -60 рет соғумен жұмыс істейді. Балалық шақта қыздар мен ұлдар жүрегінің жиырылу жиілігі бірдей болмайды. Мысалы, дене еңбегі кезінде 7-9 жастағы ұлдар жүрегінің жиырылу жиілігі минутына 184, 12 -13 жаста–206 , 16 -18 жастағы жігіттерде–196 ретке дейін артуы мүмкін. Ал қыздарда 8 -9 жаста – 187, 14 -45 жаста -206, ал 16 -18 жаста –200- ге дейін артуы мүмкін. • Яғни, физикалық ауртпалық кезінде өзгереді. Жүректің жиырылу уақытының жиілігі – синустық тахикардия, баяулығы – синустық брадикардия ритмі жоқ,, бірақ тыныспен байланысты жиілікті тыныстық немесе синустық аритмия деп атайды. Сонымен қатар тахикардия, брадикардия немесе аритмия көбінде әртүрлі ауруларда оттегінің жетіспеушілігінің белгілері болуы мүмкін. Балада жүрек циклі қысқа, бастауыш мектеп баласында 0,63, ересектерде – 0,8 сек. • Жүрек қызметінің реттелуі. • Үнемі жүйкелік және гуморальдық жолмен жүзеге асады. Жүйкелік реттелу – сопақша мида орналасқан «жүрек ырғағының орталығына» байланысты. Бұл орталықтан жүрекке қозғағыш жүйкелердің екі тобы әсер етеді. Оның симпатикалық бөлімі жүректің жиырылу жиілігін күшейтеді, ал парасимпатикалық бөлімі жүрек жұмысын бәсеңдетеді. • • Гуморальдық реттелу гормондардың әсерінен болады. Бүйрек үсті безі жасушада түзілетін адреналин әсерінен жүректің жиырылуы жиілейді. Жүрек қызметін реттеуде қалқанша безі мен бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының гормондары маңызды роль атқарады. Кальций, калий иондарының жүректің қызметін реттеуде маңызы зор. Калий жүрек жұмысын баяулатса, кальций күшейтеді. • Жүрек автоматиясы. • Жүрек белгілі бір ырғақпен жиырылып отырады. Тіпті ол ағзадан бөлініп алғанда да жиырыла береді. Жүрекке тән сыртқы әсерге тәуелсіз ырғақпен жиырылу қабілеті жүрек автоматиясы деп аталады. Жүрек тек оған қажетті қоректік заттар мен оттегінің келмей қалуынан және алмасу өнімдерінің шығарылмай қалуынан ғана соғуын тоқтатады. Орыс физиологы А.Кулябко 1902 жылы 20 сағат бұрын өлген бала жүрегінің қан тамырлар жүйесі арқылы оттегіне қаныққан, жылытылған қоректік ерітінді жібере отырып, бұл жүректе қайтадан ырғақты жиырылуға мәжбүр еткен. • Қан айналым шеңберлері. • • Үлкен қан айналым шеңбері – сол жақ қарыншадан қолқа арқылы шығып, үшке бөлінеді: • І. Иық – бас стволы, оң жақ күре тамыр, оң жақ бұғана асты артериялар. Одан әрі күре тамыр сол жақ бұғана асты артериясына кетеді. Ол иық, қолтық, кәрі жілік, шынтақ артерияларына тармақталады. • ІІ. Кеуде – көкірек қуысы мүшелері, қабырға аралық бұлшық ет, ішкі мүшелерге барады. • ІІІ. Іш қолқасы – мықын артериясы, сан, тақым, үлкен жіліншік, асықты жілік артериясына бөлінеді. • Оларға оттегін таратып, көмірқышқыл газын қосып алып көк тамыр қанына айналып төменгі, жоғарғы қуыс вена арқылы оң жақ құлақшаға құйылады. • Кіші қан айналым шеңбері. • Оң жақ қарыншадан өкпе артериясы арқылы көк тамыр қаны шығып, екі өкпеге барады да, көмірқышқыл газын қалдырып, оттегін қосып алып сала тамыр қанына айналып төрт өкпе венасы арқылы сол жақ құлақшаға құйылады. • Ағзаның барлық сұйықтықтары бір – бірімен байланысты. Ұлпа аралық сұйықтық қанмен, лимфамен, бас миы мен арқа миына баратын жұлын сұйықтығымен байланысты. Сондықтан да, егер қорек зат пен оттегі осы жүйенің біреуіне түссе олар барлық басқа бөлімдерге де барады. • Резус оң адамдар 85 %, ал терістер 15 %. • Қан адам ағзасынан тыс жерде 5 -12 мин. ұйиды. • Ең алғаш адамнан адамға қан құю жұмысы 1819 жылы Лондонда жасалды. • Адамның қан тобы өмір сүру барысында өзгермейді. • Жаңа туған баланың 1 мм қанында эритроцитттер саны 4,0-6,0 млн., лейкоциттер – 16-22 мың, ересектерде – 4,0-5,5 млн. эритроцит, лейкоциттер саны 5-9 мың болады. • Тәулігіне қызыл кемік майында 320 млрд. эритроцит түзіледі. • Адам денесінде 100 – 160 млрд. капилляр болады. Олардың ұзындығы 60-80 мың км. • Жаңа туған балаларда қан айналымына 12 сек, 3 жастағы балаларда – 15 сек, 14 жастағы жасөспірімде – 18 сек, ересек адамның толық қан айналымына 20-28 сек. кетеді. • Ересек адамдардың қан айналым жылдамдығы 1/ 3 төмендейді. • Физикалық және эмоционалдық жағдайда жүрек тыныш отырғандағыға қарағанда 3-5 есе жылдам соғады. • Тәулігіне жүрек 100 мың соққы, ал жылына 40 миллион соққы жасайды. • Құлақша 0,1 сек істеп 0,7 с. демалады, ал қарынша 0,3 с. Жұмыс істеп 0,5 с. демалады. • Жүректің массасы дене массасының 1/200 бөлігін алып жатады. • Адам денесіндегі ең ірі артерия 20 атмосфера қысымға шыдайды. • Бір жастағы баланың жүрек лүпілі минутына 120-150 рет, 20 жаста • 50 - 60 төмендейді, 70 жаста 95- ке жоғарылайды. • Жасөспірімдік кезеңде 14 -16 жаста жүректің өсуі жаңа туған сәбиге қарағанда 11 есе жылдам жүреді. • Жүрек ауруынан өлім темекі тартатындарда тартпайтындармен салыстырғанда 70 %. жоғары. • Жапонияда өмір сүру ұзақтығы ең жоғары, себебі ерлердің 30 %, әйелдердің 70 %. спирттік ішімдік дәмін әлі татпаған.