35. Классүсті Балықтар. Классүсті балықтардың морфологиялық және биологиялық жалпы сипаттамасы. Жабындысының және ішкі органдар жүйесінің құрылысы.

Шеміршекті балыќтардың жеке мүшелер жүйесі.

Сыртќы түрі мен тері жабыны. Дене бөліктері: бас, тұлға, ќұйрыќ. Дене мөлшері – 20-см-ден 20 метрге дейін жетеді. Тері жабыны 2 ќабатты: сыртќы көпќабатты эпидермис, ішкі дєнекер ұлпалы кутис (кориум). Желбезек саңылаулары 5-7 жұп, оның єрќайсысы сыртќа жеке-жеке ашылады. Алға созылыңќы тұмсығы (рострум) болады, аузы тұмсығының астында көлденең саңылау пішінді. Көздің артќы жағында жұтќыншаќпен байланысќан екі су шашќыш тесігі (брызгальца) бар. Ќұйрыќ жүзбеќанатының үстіңгі ќалағы үлкен (астыңғы ќалағы кіші) – гетероцеркальды. Ќұрсаќ жағында клоака (тік ішектің кеңейген бөлімі) орналасќан. Денесі плакоидты ќабыршаќпен (ұсаќ сыртында тікенекті бүртігі бар) ќапталған. Жұп көкірек және жұп ќұрсаќ жүзбеќанаттары денесіне көлбеу орналасќан.

Ќанќасы мен бұлшыќеттері. Ќаңќасы шеміршекті. Біліктік ќаңќа – басќаңќасы мен омыртќа жотасынан тұрады. Басќаңќасы – ми сауыты мен висцеральды бөлімдерден ќұралған. Висцеральды бөлімде – жаќ, тіласты және желбезек доғалары бар. Омыртќа жотасы 2 бөлімнен (тұлға және ќұйрыќ) тұрады. Жеке омыртќаның денесін және доғасын ажыратады. Омыртќаның денесінің алды да, арты да ойыс (амфрицельді). Жұп жүзбеќанаттарының (көкірек және ќұрсаќ) ќаңќасы белдеулермен байланысќан: а) иыќ белдеуі мен көкірек жүзбеќанаттары; є) жамбас белдеуі мен ќұрсаќ жүзбеќанаттары.

Бұлшыќеттері метамерлі (жеке сегменттерден тұрады) орналасќан.

Асќорыту жүйесі. Ќозғалмалы жаќ аппараты бар ауыз ќуысы, жұтќыншаќ, ќысќа өңеш, ќарын, аш ішек, тоќ ішек, клоакамен аяќталады. Тоќ ішегі едеуір жуан, єрі онда спиральды ќатпарлар орналасќан. Ол ішектің ішкі сіңіру бетін ұлғайтады. Бауыры үлкен 2 ќалаќты, өт ќабы, өт өзегі бар. ¤т өзегі аш ішектің алдыңғы бөліміне ашылады. Аш ішектің бұрылысында ұйќы безі орналасќан.

Тынысалу жүйесі. Желбезек аппараты 3 элементтен тұрады: а) шеміршектегі желбезек доғасы; є) терілі желбезек аралыќ перде; б) ұсаќ желбезек шашаќтары. Суда еріген оттекпен тыныс алады. Желбезек шашаќтары мен капилляр ќантамырларының арасында газ алмасу процесі жүреді.

Ќанайналым жүйесі – тұйыќ. Жүрегі 2 камералы (бір жүрекше, бір ќарынша). Жүрегінен тек вена ќаны ағып өтеді. Артерия ќантамырлары – ќұрсаќ ќолќасы, желбезек артериялары, арќа ќолќа түбірі (жұп), арќа ќолќасы және т.б.

Веналыќ ќантамырлары – жұп алдыңғы және жұп артќы кардинальды (яремді) веналар, жұп кювье өзегі, ішекасты венасы, бауыр және бүйрек вена ќаќпалары, бауыр венасы.

Жүйке жүйесі. Орталыќ жүйке жүйесі – ми мен жұлын. Ми бөлімдері (алдыңғы, аралыќ, ортаңғы, сопаќша ми және мишыќ). Жұлын – омыртќа жотасының өзегінде орналасќан.

Шеткі жүйке жүйесі – мидан және жұлыннан тарайтын жүйкелерден тұрады. Мидан 10 жұп жүйкелер таралады:

І. Иіс сезу жүйкелері – алдыңғы мидың иіс сезу бөліктерінен басталып, танау тесігіне таралады.

ІІ. Көру жүйкелері – аралыќ мидың түбінен басталып, көздің торлы ќабығына таралады.

ІІІ. Көзді ќозғаушы жүйкелер – ортаңғы мидың түбінен басталып, көз алмасының бұлшыќеттеріне таралады.

ІV. Шығыр (блоктыќ) жүйкелер – ортаңғы мидың артќы бөлігінен басталып, көз алмасының ќиғаш бұлшыќеттеріне таралады.

V. Үштарамды жүйкелер – сопаќша мидан басталып, көзге, үстіңгі және астыңғы жаќтарға таралады.

VI. Әкетуші жүйкелер – сопаќша мидан басталып, көз алмасының сыртќы тік бұлшыќеттеріне таралады.

VІІ. Бет жүйкелері – сопаќша мидан басталып, ауыз ќуысына, жаќ және тіласты доғаларына таралады.

VІІІ. Есту жүйкелері – сопаќша мидан басталып, ішкі ќұлаќќа таралады.

ІХ. Тіл – жұтќыншаќ жүйкелері – сопаќша мидан басталып, тіл мен жұтќыншаќќа таралады.

Х. Кезеген жүйкелер – сопаќша мидан басталып, барлыќ ішкі мүшелерге таралады.

Сезім мүшелері. Иіс сезу мүшесі – жұп танау тесігі. Көру мүшесі – жұп көз. Көз алмасының ќасаң ќабығы жазыќ, көз бұршағы шар пішінді. Есту мүшесі – ішкі ќұлаќтан тұрады. Онда үш жарты иірім өзекшелер бар. Бүйір сызығы жаќсы дамыған.

Зәр шығару жүйесі: жұп бүйрек (мезонефрос), жұп несепағар (вольф өзектері) және клоака. Ыдырау өнімдері негізінен ќаннан, ал амиаќ желбезектерінен бөлінеді.

Жыныс жүйесі: дара жынысты, іштей ұрыќтанады. Аналыќтарында жұп аналыќ без, жұп жұмыртќа жолы клоакаға ашылады. Жұмыртќалары ірі єрі сарыуызға бай. Аналыќтарының жұмыртќа жолы мен несепағарлары бір-бірімен байланыспайды. Аталыќтарында жұп тұќым безі, жұп тұќым жолы клоакамен аяќталады. Аталыќтарының несепағарлары (вольф өзекшелері) арќылы зєр заттары және жыныс өнімдері өтеді.

Шеміршекті балыќтар класының жіктелуі.

Шеміршекті балыќтар 2 класс тармағына бөлінеді: 1. Таќтажелбезектілер; 2. Тұтасбастылар.

Таќтажелбезектілер класс тармағына 700- ге жуыќ түрлер жатады. Көпшілік түрлері теңізде тіршілік етеді. Тұмсығы (рострум) айќын байќалады. Желбезек саңылауларының саны 5-7 жұп. Бір жұп сушашќыш тесігі бар. Желбезектері терілі желбезек аралыќ перделерде орналасќан.

Акулалар отряд үсті. Акулалардың 350-ге жуыќ түрі бар. Олар Каспий, Арал теңіздерінен басќа барлыќ мұхиттар мен теңіздерде таралған. Дене пішіні ұзынша созылыңќы, белсенді тіршілік етеді. Көпшілігі жыртќыш, кей түрлері (кит акуласы, алып акула) планктондармен ќоректенеді.

І. Акулалардың негізгі отрядтары:

1. Көпжелбезекті акулалар: оған ертеден келе жатќан ќарапайым акулалар жатады. ¤кілі – жалпаќ тұмсыќты акула. Дене пішіні жылан тєрізді, 6 жұп желбезек саңылауы бар, тірідей шабаќтайды. Атлант, ‡нді, Тыныќ мұхиттардың ќоңыржай және субтропикалыќ суларында таралған, саны аз. Балыќтармен, басаяќты ұлулармен ќоректенеді.

2. Әртүрлі тісті акулалар: 7-10 түрі бар, ұзындығы –1,5 метрге жетеді. Желбезек саңылаулары – 5 жұп. ¦рыќтанған уылдырыќ шашып көбейеді. Тыныќ, Үнді мұхиттарының жылы єрі субтропикалыќ теңіздерінде таралған.

3. Мұртты акулалар: көпшілігінің тұмсығында мұртшалараы болады. 2 тұќымдасы бар. Кит акуласының ұзындығы 15-20 м., салмағы 12-14 т.

4. Ламнотектес акулалар: арќа жүзбеќанаты екеу, аналь жүзбеќанаты біреу. 6 тұќымдасының 20-дей түрі бар. Алып акула осы отрядќа жатады.

5. Кархаринтектес акулалар: 150-дей түрі бар. Жолбарыс акуласы - ұзындығы 5 метрдей. Балға тұмсыќты акулалардың бастары жалпаќ, оның екі шетінде екі үлкен өскіні бар. Көздері сол өскіндердің ұшында орналасќан. Бұл отрядќа мысыќ және сусар акулалары да жатады.

6. Катрантектес (тікенекті) акулалар: 3 тұќымдасының 30-дан астам түрі бар. Көпшілігінің дене мөлшері шағын. Кей түрлері топтанып тіршілік етеді.

7. Аратұмсыќты акулалар: 4 түрі бар. Үнді, Тыныќ мұхиттарының жылы теңіздерінде жағалауға жаќын аймаќтарында таралған. Тұмсыќтары ұзын єрі жалпаќ семсерге ұќсас. Оның екі шетінде жұп мұртшалары бар, єрі ірі тістері орналасќан. Су түбінде тіршілік етеді.

8. Теңіздің періште акулалары: дене пішіндері скатќа ұќсас, су түбінде тіршілік етуге бейімделген 11түрі бар. Денесі жалпаќ, єрі жұмыр, ұзындығы 2,5 м., салмағы 100 кг. ¦саќ балыќтармен ќоректенеді.

ІІ. Скаттар отряд үсті. Оған денесі жалпаќ және көкірек жүзбеќанаттары өте жаќсы дамыған шеміршекті балыќтар жатады. 5 жұп желбезек саңылаулары денесінің ќұрсаќ жағында орналасќан. Су шашќыш тесіктері акулалардан жаќсы дамыған. Скаттар су түбінде тіршілік етуге бейімделген. Олар ұлулармен, шаянтектестермен ќоректенеді. Скаттар 5 отрядќа бөлінеді. Түр саны 340-тан асады.

Скаттардың отрядтары:

1. Аратұмсыќты скаттар: 7 түрі бар, ірі түрлерінің денесінің ұзындығы 5-6 м., сыртќы түрі аратұмсыќты акулаларға ұќсас. Тұмсығы ара пішінді ұзын оның жиектерінде ірі тістері болады, біраќ онда мұршалары болмайды. Жаќсы жүзеді, топтанып жүрген ұсаќ балыќтармен ќоректенеді.

2. Рохлетектес скаттар: оған 50-ге жуыќ түрлер жатады. Сыртќы түрі акулаға ұќсас, біраќ желбезек саңылаулары денесінің ќұрсаќ жағында орналасќан.

3. Ромбыденелі скаттар: 100-ден аса түрі бар. Денесінің ұзындығы 30-см-ден 2 метрге жетеді. Көпшілігінің денесінде ірі плакоидты ќабыршаќтары бар. Ќара теңізде – теңіз түлкісі деген түрі, ал Аќ теңіз бен Баренцов теңізінде жұлдызды скат деген түрі кездеседі.

4. Шаншарќұйрыќты скаттар: 100 – дей түрі бар, денелерінің ұзындығы 50 см-ден 7 метрге, жалпаќтығы 30 см-ден 5-7 метрге жетеді. Көпшілігінің ќұйрыќ сабаќшасының орта тұсында бір (кейде 2) ұзын мүйізді ұшы үшкір шаншары (инесі) болады. Осы шаншары арќылы жауынан ќоранады, єрі ќорегін ұстайды. Ќара және Азов теңіздерінде теңіз мысығы деген түрі кезедеседі.

5. Электрлі скаттар: барлыќ мұхиттардың субтропикалыќ және тропикалыќ теңіздерінде 40-ќа жуыќ түрі таралған. Ќабыршаќтары, тікенектері болмайды. Басының екі бүйірінде түрі өзгерген бұлшыќет ұлпасынан пайда болған ерекше электрлі мүшелері болады. Олардан бөлінетін электр ќуаты 60-300 вольтќа жетеді. Олар өте баяу ќозғалады.

Тұтасбастылар класс тармағы. Судың терең ќабаттарында тіршілік етуге бейімделген аздаған шеміршекті балыќтар жатады. Дене пішіндері ұзынша ұршыќ тєрізді, тұмсығы доғал, терісінде ќабыршаќтары болмайды. Ќұйрыќ жүзбеќанаты жіңішке жіпке ұќсас. Сушашќыш тесіктері де жоќ. Желбезектерінің сырты терілі ќатпармен ќапталған. Желбезек саңылауы бір жұп. Іштей ұрыќтанады. Бір ғана отрядының (химератектестер) 30-ға жуыќ түрлері Атлант, Үнді, Тыныќ мұхиттарының теңіздерінде таралған.

Сүйекті балыќтар класы. Сүйекті балыќтарға жалпы сипаттама.

Сүйекті балыќтар – омыртќалы жануарлардың түрі ќұрамы өте көп (20 мыңнан астам түрі бар) класы. Олар барлыќ су айдындарында тіршілік етуге бейімделген. Сүйекті балыќтардың ќаңќасында сүйекті элементтер басым. Сүйекті балыќтардың көпшілік түрлерінде дене салмағын реттейтін арнайы мүше – торсылдаќ пайда болған. Ауыз тесігі басының алдыңғы шетінде орналасќан. Желбезектерінің сыртын сүйекті желбезек ќаќпағы жауып тұрады. ‡лкен бір жұп желбезек саңылауы желбезек ќаќпағының артќы шетінен ашылады. Ќұйрыќ жүзбеќанатының ќалаќтары тең (гомоцеркальды). Аналь, жыныс және зєр шығатын тесіктері сыртќа жеке-жеке ашылады. Денесі ірі єрі жалпаќ ќабыршаќтармен (циклоидты, ктеноидты) ќапталған.

Сыртќы түрі мен дене пішіні. Сүйекті балыќтардың денесі – бас, тұлға және ќұйрыќ деп үш бөлімге бөлінеді. Дене пішіні көбіне ұршыќ тєрізді.

Тері жабыны – шеміршекті балыќтарға ұќсас. Сыртќы – эпидермис, ішкі – кутис ќабаттарынан тұрады.

Ќаңќасы – сүйектенген. Білікті ќаңќасында (єсіресе бассүйекте) сүйекті элементтер басым. Висцеральды бөлімі – күрделенген. Сүйекті желбезек ќаќпағы пайда болған.

Бұлшыќеттері шеміршекті балыќтарға ұќсас метамерлі орналасќан.

Асќорыту жүйесі. Ауыз ќуысы тікелей жұтќыншаќпен, ол ќысќа өңешпен байланысќан. Ќарнының пішіні де єртүрлі. Ішектері біршама ұзын және жуындығы да бірдей. Аш ішек пен тоќ ішектің шекарасында көптеген тұйыќ – пилорикалыќ өскіндер орналасќан. Олар ішектің сіңіру бетін ұлғайтады. Бауыры бірнеше ќалаќты, өт ќабы, өт өзегі бар. ¦йќы безі шашыраңќы.

Тынысалу жүйесі. Желбезек аппараты: сүйекті желбезек доғасы (4 жұп), желбезек шашаќтарынан тұрады. Тынысалуы ауыз - жұтќыншаќ ќуысы мен желбезек ќаќпаќтарының ќозғалуы арќылы жүзеге асады.

Ќанайналым жүйесі: шеміршекті балыќтарға ұќсас, ќұрсаќ ќолќасының кеңейген алдыңғы бөлігі – ќолќа жуашығы деп аталады. Сол бүйректе ғана вена ќаќпа торы түзілген.

Жүйке жүйесі: сүйекті балыќтардың миының ќұрылысы шеміршекті балыќтарға ќарағанда едеуір ќарапайым, єрі миы шағын. Алдыңғы миы кіші. Мидан 10 жұп жүйке тарайды.

Сезім мүшелері – шеміршекті балыќтарға ұќсас.

Зєр шығару жүйесі: жұп дене бүйрегі, жұп несепағар, сыңар ќуыќ және шєр шығару тесігі болады.

Жыныс жүйесі: аналыќтарының жұмыртќа жолы болмайды, ал аталыќтарының тұќым бездері бүйрекпен байланыспайды және несепағармен жыныс тесіктері сыртќа жеке ашылады. Сүйекті балыќтар 2 класс тармағына бөлінеді: 1. Сєулеќанаттылар; 2. Ќалаќќанаттылар.

Сүйекті балыќтардың жіктелуі.

І-класс тармағы. Сєулеќанаттылар. Ќазіргі кезде кеңінен таралған балыќтар осы класс тармағына жатады. Жұп жүзбеќанаттарының негізінде бұлшыќетті ќалаќтары болмайды. Миының күмбезінде жүйке заттары жоќ. Бұл класс тармағы 2 отряд үстіне бөлінеді.

1. Ганоидты балыќтар – ертеден келе жатќан шағын топты ќұрайды. Біліктік ќаңќасы – хорда. Ќаңќасында шеміршек басым, тоќ ішегінде спиральды ќатпарлар бар, сушашќыш тесіктері айќын. Денесі ќарапайым ганоидты ќабыршаќтармен ќапталған. 4 отрядќа бөлінеді:

а) Бекіретектестер отряды. Көп белгілері шеміршекті балыќтарға ұќсас (тұмсығы, ќұйрыќ жүзбеќанатының пішіні, хорданың өмір бойы саќталуы, тоќ ішегіндегі спиральды ќатпарлар, артериялды конус). Бекірелер - өрістегіш (анадромды) балыќтар (теңізден өзенге көтеріледі). Кєсіптік мєні зор, ќара уылдырыќ алынады, еті бағалы єрі дємді. Каспий Азов, Ќара теңіздерде таралған. Бекірелердің 17 түрі бар (ќортпа, ќызыл балыќ – шоќыр, пілмай, сүйрік, күректұмсыќтар және т.б.). Бекірелердің денесінде ұзына бойы орналасќан 5 (кейде үш) сүйекті ірі шытыралары болады.

є) Көпжүзбеќанаттылар. Олар Африканың тропикалыќ аймаќтарында таралған. 10-нан астам түрі бар. Арќа жүзбеќанаттары көптеген ұсаќ жүзбеќанатшалардан тұрады. Сушашќыш тесігі, торсылдағы бар. Көкірек жүзбеќанаттарының негізінде бұлшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыған.

б) Амиетектестер отрядының бір ғана түрі (балшыќ балығы) бар. Ол Миссисипи өзенінде таралған.

в) Сауыттылар отрядының 7 түрі Солтүстік және Орталыќ Американың тұщы суларында таралған.

2. Отряд үсті – нағыз сүйекті балыќтар. Бұл отряд үстінің 36-дан астам отряды бар: майшабаќтектестер, албырттектестер, шортантектестер, угортектестер, тұќытектестер, кефалтектестер, саргантектестер, трескатектестер, тікентектестер, алабұғатектестер, камбалатектестер т.б.

ІІ класс тармағы – Ќалаќќанатты балыќтар 2 отряд үстіне бөлінеді:

1. Отряд үсті – Ќостыныстылар: өзендерде тіршілік ететін балыќтар. Хорда – ішкі ќаңќаның ќызметін атќарады. Жұп жүзбеќанаттарының негізінде тіректік терілі ќалаќтары болады. Оның бір ғана отряды – мүйізтістілер деп аталады. Оған бірөкпелі және ќосөкпелі балыќтар жатады. Бірөкпелілер – Австралияның солтүстік-шығысындағы өзендерде таралған. Ќосөкпелілер – Африканың тропикалыќ өзендері мен Оңтүстік Американың Аманзонка бассейндерінде кездеседі.

2. отряд үсті – саусаќќанаттылар. Бұл балыќтар ерте кездерде кеңінен таралған. Кейіннен көптеген түрлері жойылып кетті. Ќазіргі кезде оның бір ғана түрі – латимерия саќталған. Оның жұп жүзбеќанаттарының негізінде бұлшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыған. Бұл балыќтар екі бағытта дамыған. Оның бір тармағы мұхиттарда екінші рет тіршілік етуге бейімделген. Ал, екінші тармағы ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделіп, ќосмекенділердің шығуына жол ашты.