26.Генетикалық код. Жалпы сипаттамасы мен триплеттілігі.

Ақуыздардың құрылысы пептидтік тізбектегі аминқышқылдарының жиынтығы және бір ізділікті орналасуымен анықталынады. Нақ осы аминқышқылдар бір ізділігі биологиялық немесе генетикалық кодтың көмегімен ДНҚ молекуласының тізбегінде кодтаған. Үш нуклеотидтің бірігуін - триплетті код деп атап,белок молеуласы құрамына нақты бір аминқышқылының енуін анықтайтын ДНҚ тізбегінің үш нуклеотидтен тұратын бөлімін - кодон д.а. Синтезделетін белоктық құрамындағы аминқышқалдарының орналасу ретін анықтайтын ДНҚ молекуласындағы азоттық негіздердің тізбегін -Генетикалық код д.а. Гентикалық код түзілетін белокта аминқышқылдарының орналасатын реттілігін анықтайтын генетикалық ақпарат бірлігі болып есептеледі. Генетикалық кодтың құрылымын білу үшін ең алдымен бір аминқышқылының қанша нуклеотид анықтайтындығын білу қажет. М: егер 20 аминқышықылының әр біреуін бір нуклеотид анықтайтын болса, ДНҚ құрамында 20 түрлі нуклеотид болу керек, бірақ олардың саны төртеу ақ. Олар бізге белгілі нуклетидтер- аденин, гуанин, цитозин және тимин. Егер екі нуклеотидтен біріксе, олар 20 аминқышқылын кодтауға жеткіліксіз . Олардың үйлесімі тек қана 16 аминқышқылын кодтай алады. Бұл жағдайда төрт нуклеотидтерден 4³ = 64 триплет пайда болады. (Егер код екі нуклеотидтен тұратын болса, онда тек 16 аминқышқылын кодталған болар еді, 4² = 16).ДНҚ-ның 64 триплеті бар. Оның ішінде 61 триплет әртүрлі аминқышқылдарын кодтайды, ал қалған үш триплет – мәнсіз немесе «нонсенс-триплеттер» деп аталады. Үшеуі аминқышқылдарын кодтамайды, олар ешбір аминқышқылына сәйкес келмейді (АТТ, АЦТ, АТЦ).

Генетикалық код түзілетін белокта аминқышқылдарының орналастын реттілігін анықтайтын гентикалық ақпарат бірлігі болып есепеледі.

*Генетикалық код– ДНҚ немесе а-РНҚ молекуласындағы нуклеотидтер бірізділікті орналасып, ақуыздағы аминқышқылдар бірізділігін анықтайды. Синтезделетін белок қүрамындагы аминқышқылдардың орналасу ретін анықтайтын ДНҚ молекуласындагы азотты негіздердің тізбегін генетикалық код деп атайды.

*Генетикалық код –триплетті, бір аминқышқылы үш нуклеотидпен кодталады, яғни генетикалық кодтың бірлігі триплет немесе кодон болып саналады.

*Генетикалық кодтың көптеген кодондары үшінші нуклеотид бойынша ажыратылады.

* Генетикалық код РНҚ тілінде жазылған, ақуыз синтезінде РНҚ аралық тасымалдаушы болып табылады.

ГЕНЕТИКАЛЫҚ КОДТЫҢ ҚАСИЕТІ:

1. Код триплетті-бір аминқышқылы үш нуклеотидпен шифрланады, яғни генетикалық кодтың бірлігі триплет немесе кодон болып табылады

2. Кодтыңкөптігі– көптеген аминқышқылдары бірнеше триплеттермен шифрланады.

3. Кодтың ерекшелігі(специфичен)-әрт риплет бір белгілі аминқышқылын кодтайды

4. Кодтың универсальдығы -жер бетіндегі әр түрлі тірі ағза түрлерінің коды толық сәйкес.

5. Кодтың үздіксіздігі-нуклеотидтердің бірізділігін триплет соңында триплет санайды, кодта үтір болмайды,яғни бір кодонды екіншісімен бөлетін белгі жоқ.

Код бірін-бірі жаппайды – көршілес триплеттер немесе кодондар бірін-бірі жаппайды, ал әр бір